Morgunblaðið - 10.02.1977, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 10. FEBRÚAR 1977
Union Carbide greiddi
850 millj. króna bætur
Gunnar Thoroddsen, iðnaðarráðherra, mælti í gær í
neðri deild Alþingis fyrir stjórnarfrumvarpi um
járnblendiverksmiðju í Hvalfirði, í sameign með norska
stórfyrirtæknu Elkem-Spigerverket. Hér fer á eftir fyrri
hluti ræðu hans, en siðari hluti hennar birtist í blaðinu á
morgun. Umræður um frumvarpið verða lauslega raktar
á þingsíðu síðar.
í efri deild mælti Helgi F. Seljan fyrir frumvarpi til
breytinga á áfengislögum, þrengingu ákvæða um vínveit-
ingahús og verulega hækkuðum sektum við áfengislaga-
brotum. Fjörugar umræður urðu um málið.
# Sigölduvirkjun —
járnblendiverksmiðja
15. desember slðastliðinn var
lagt fyrir Alþingi frumvarp til
nýrra laga um járnblendiverk-
smiðju í Hvalfirði. Ekki vannst þá
tími til að taka frumvarpið til
umræðu, en þess var farið á leit
við iðnaðarnefnd þessarar deildar
að taka málið fyrir í þinghléi.
26. apríl 1975 samþykkti Al-
þingi lög um að ríkisstjórnin
skyldi beita sér fyrir stofnun
hlutafélags til að koma á fót iðju-
veri I nýrri grein útflutnings-
iðnaðar, járnblendivinnslu, sem
nyti til vinnslunnar raforku frá
Sigölduvirkjun og örum orku-
verum Landsvirkjunar.
Þetta iðjuver var fyrirhugað að
reisa í samvinnu við bandariska
fyrirtækjð Union Carbide Corpor-
ation og með þeim aðila stofnaði
ríkisstjórnin íslenska járnblendi-
félagið h.f. hinn 28. april 1975,
með aðsetur að Grundartanga I
Hvalfirði. Hins vegar gekk Union
Carbide úr Járnblendifélaginu
sumarið 1976, og yfirtók ríkis-
stjórnin hlut þess í félaginu.
# Nýr sameignaraðili
Á s.l. vori, þegar sýnt þótti að
hverju stefndi um samstarf við
. Union Carbide, voru teknar upp
viðræður við norska hlutafélagið
Elkem-Spigerverket a/s um aðild
að iðjuverinu. Var fyrsti fundur
iðnaðarráðherra með fulltrúum
norska félagsins hinn 27. apríl
1976, og hafa umfangsmiklar við-
ræður síðan átt sér stað. Þær hafa
nú leitt til samninga, sem af hálfu
ríkisstjórnarinnar hafa verið
undirritaðir með fyrirvara um
samþykki Alþingis á frumvarpi
því, sem hér er lagt fram.
Með þvi frumvarpi, sem hér er
til umræðu, er agt til, að lögin frá
1975 um járnblendiverksmiðju í
Hvalfirði verði lögfest að nýju
með nokkrum breytingum, sem til
eru komnar vegna hinna fyrir-
huguðu skipta á samstarfsaðila
um fyrirtækið.
Jafnframt þessum breytingum
er ráðgert að auka við lögin
nokkrum ákvæðum um fjármál
fyrirtækisins og meðhöndlun þess
varðandi tolla og aðra óbeina
skatta. Á þessi atriði hefði einnig
reynt I áframhaldandi samvinnu
við Union Carbide, þannig að ætla
má, að þau hefðu þá einnig komið
til kasta Alþingis i einhverri
mynd. Er hér því ekki heldur um
eiginlegar breytingar að tefla,
þótt ákvæðin séu nýmæli.
Ráðgert er að skipa samstarfinu
við Elkem-Spigerverket á grund-
velli aðalsamnings milli ríkis-
stjórnarinnar og félagsins, sem
lagður er fram sem fylgiskjal með
greinargerð þessari. Að efni til er
samningurinn byggður á lögunum
frá 1975, svo langt sem þau ná.
Jafnframt er kveðið á um það
skýrum stöfum, að hann öðlist
ekki gildi nema að fengnu sam-
þykki Alþingis við þeim breyt-
ingum á lögunum, sem felast f
frumvarpi þessu, sbr. 1. og 2. mgr.
23. gr. samningsins. Þykir rétt að
leita þessa samþykkis með því að
bera lögin upp að nýju í heild eins
og hér er gert.
Byggt á sötnu
forsendum
Hinni fyrirhuguðu járnblendi-
verksmiðju er ekki ætlað að taka
neinum verulegum breytingum
við þau skipti á samstarfsaðila,
sem nú eru ráðgerð, að öðru leyti
en því, sem óhjákvæmilega leiðir
af aðilaskiptunum. Stefnumiðin
varðandi viðfangsefni fyrirtækis-
ins, eignarhlutdeild, tæknimál,
rafmagnsöflun, umhverfismál,
réttarstöðu og aðra höfuðþætti
verða I meginatriðum hin sömu
Gunnar Thoroddsen,
iðnaðarráðherra.
kostnaði. Með hliðsjón af þessu
var ákveðið á stjórnarfundi í
Járnblendifélaginu í nóvember
1975 að takmarka frekari fjár-
skuldbindingar félagsins þar til
búið væri að endurskoða áætlanir
um stofn- og reksturskostnað
félagsins og gera nýja markaðs-
athugun. Var og ákveðið að fresta
framkvæmdum við bygginguna
að svo stöddu og neyta heimilda
til þess í gerum verksamningum.
Snemma árs 1976 lágu fyrir
niðurstöður af ýmsum þessara
athugana, og töldu fulltrúar
Union Carbide þær staðfesta
áhyggjur sínar fremur en hitt.
Töldu þeir, að líkur væru til lak-
ari afkomu fyrirtækisins en við
hefði verið búist, og kæmi allt
eins til greina að leggja það á
hilluna að svo stöddu.
# Skaðlaus samstarfsslit
— 850 m.kr. bætur
í framhaldi af þessu áttu sér
stað Itarlegar viðræður við Union
Carbide um framvindu málsins,
ásamt frekari könnun á ýmsum
Fyrri hluti ræðu Gunnars Thoroddsens,
iðnaðarráðherra, um jámblendiverksmiðju
og ráðgert var í öndverðu. Gildir
þetta einnig um markaðsmál
fyrirtækisins, þótt aðilaskiptin
varði væntalega mestu á því svíði.
í heild er ákvörðunin um að leita
samninga við Elkem-Spigerverket
á því byggð, að fyrirtækinu og
hinum íslensku hagsmunum, sem
því eru tengdir, sé ekki síður
borgið í samstarfi við þann aðila
en verið hefði I óslitinni sam-
vinnu við Union Carbide. Við
undirbúning samninga við hið
norska fyrirtæki hefur að veru-
legu leyti verið unnt að styðjast
við þau fordæmi, sem á voru
komin í fyrri samningum. Jafn-
framt reyndist mögulegt að ná
fullu samkomulagi við hinn fyrri
samstarfsaðila um viðunandi upp-
gjör, sem gerir kleift að brúa bilið
yfir I áframhaldandi upp-
byggingu fyrirtækisins.
í framsöguræðu með frumvarpi
til laga um járnblendiverksmiðju
í Hvalfirði á Alþingi 10. febrúar
1975 var gerð Itarleg grein fyrir
fyrirtækinu almennt og margra
ára undirbúningi þess.
Hér verður því látið nægja að
skýra þróun mála eftir samþykki
laga nr. 10/1975 og gerð samninga
við Union Carbide ásamt
samkomulagi við Elkem-
Spigerverket a/s.
Eftir staðfestingu laga nr.
10/1975 var þegar hafist handa
um stofnun Islenska járnblendi-
félagsins h.f. og frágang samn-
inga við Union Carbide I sam-
ræmi við drög þau að aðalsamn-*
ingi, sem legið höfðu frammi á
Alþingi. Var samningurinn
(ásamt samningi um framsal
tæknikunnáttu og um tækni-
aðstoð) undirritaður hinn 28.
apríl 1975 og félagið stofnað sama
dag.
Félagið tók þegar til starfa við
undibúning að fullnaðarhönnun
járnblendiverksmiðjunnar og
framkvæmdum við byggingu
hennar, og höfðu stofnendur
þegar lagt drög að því, að þetta
gæti gengið sem greiðast.
Stofnhlutafé félagsins hafði
verið ákveðið sem jafnvirði 24
millj. bandarfkjadala, og svaraði
það sem næst H hluta af stofn-
kostnaði verksmiðjunnar eins og
hann var áætlaður veturinn
1974—75. 1 samningum aðilanna
hafði það ekki verið fastmælum
bundið, hvernig staðið yrði að út-
vegun lánsfjár til verksmiðju-
byggingarinnar, en þeir höfðu
sett sér það stefnumið I viðræðum
sínum, að þess yrði aflað með
erlendum lánum, sem Járnblendi-
félagið tæki án beinnar ábyrgðar
frá hluthöfunum, eftir því sem
unnt væri. Hafði hvorugur skuld-
bundið sig fyrirfram til að veita
slíkar ábyrgðir. Samkomulag var
og um það að leita til bankans
Manufacturers Hanover Trust
Company I New York um for-
göngu við lánsútvegunina, en
hann hefur átt viðtæk viðskipti
bæði við íslendinga og Union
Carbide.
# Frestun framkvæmda
í viðræðum við bankann
sumarið 1975 kom fljótlega I ljós,
að erfitt yrði um vik að ná
samningum um stofnlánin eins og
aðstæður voru þá orðnar á Iána-
mörkuðum, án þess að einhvers
konar tryggingarskuldbindinga
yrði krafist af eignaraðilum. Var
leitað að hagkvæmri leið til að
mæta þessum kröfum lánastofn-
ana og fundinn grundvöllur, sem
rlkisstjórnin taldi sig geta sam-
þykkt fyrir sitt leyti, ef Union
Carbide tæki á sig þá ábyrgð á
lágmarks sölu málms frá verk-
smiðjunni. Hins vegar töldu full-
trúar og lögfræðingar Union Car-
bide nokkurn vafa á þvl, að fyrir-
tækið gæti fallist á sjónarmið
bankans varðandi þennan grund-
völl, miðað við þau stefnumörk,
sem fyrirtækið þyrfti að fylgja I
lánamálum almennt.
Samhliða umræðum um fjár-
mögnun verksmiðjunnar var
unnið að gerð endanlegrar áætl-
unar um stofnkostnað verk-
smiðjunnar I samvinnu við verk-
fræðinga þá, sem störfuðu að
hönnun hennar, svo og að endu-
skoðun á hagkvæmnisáætlun
fyrir verksmiðjuna.
Haustið 1975 var gert hlé á við-
ræðum um lánsfjármálin, en full-
trúar Union Carbide létu I ljós
um þær mundir verulegar áhyggj-
ur yfir afkomuhorfum fyrirtækis-
ins I nánustu framtíð. Á árinu
1975 varð samdráttúr á markaði
fyrir kfsiljárn, og töldu full-
trúarnir hugsanlegt, að eftir-
spurn myndi aukast hægar en
fyrr hafði verið áætlað, jafnframt
því sem fjölgun eða endurnýjun
kísiljárnverksmiðja gæti orðið
meiri næstu árin en fyrri kann-
anir hefðu bent til. Einnig töldu
þeir líkur á hækkandi byggingar-
atriðum varðandi afkomuhorfur
fyrirtækisins. Jafnframt ákváðu
aðilarnir að kanna, hvort hægt
væri að fá aðra samstarfsaðila að
verksmiðjunni I stað Union Car-
bide eða i samvinnu við rlkis-
stjórnina og Union Carbide. M.a.
fóru framkvæmdastjóri Járn-
blendifélagsins og skrifstofu-
stjóri iðnaðarráðuneytisins til
Noregs I þessu skyni og ræddu
þar við ráðuneytisstjóra norska
iðnaðarráðuneytisins og fulltrúa
Elkem-Spigerverket, en þeir eru
stærstir meðal norskra kísiljárn-
framleiðenda, sem hafa öflugustu
aðstöðuna á markaðnum I
Evrópu. Virtust þessir aðilar
langt frá þvl að vera svartsýnir á
framtlðarhorfur kísiljárnfram-
leiðslu, þrátt fyrir tfmabundna
erfiðleika. Þá var einnig gerð
markaðsathugun hjá sérfræð-
ingum Metal Bulletin I London,
sem gaf tiltölulega jákvæða mynd
af markaðshorfum.
Sú varð niðurstaðan, að Union
Carbide bar fram ósk um að
hverfa frá samstarfinu um járn-
blendiverksmiðjuna. 1 júnl-
mánuði 1976 náðist samkomulag
milli fulltrúa þess og ríkisstjórn-
arinnar og var það staðfest með
samningi hinn 9. júll 1976. Með
honum gekk Union Carbide úr
Islenska járnblendifélaginu og
jafnframt greiddi Union Carbide
verulega fjárhæð (um 850 m. kr.)
til félagsins. Var uppgjörið við
það miðað að ríkissjóður færi
skaðlaus frá þvf sem gerst hefði
um undirbúning fyrirtækisins,
svo og Landsvirkjun að sfnu leyti.
0Elkem Spigerverket.
Vorið 1976 voru sem fyrr segir,
hafnar viðræður við norska fyrir-
tækið Elkem-Spigerverket a/s um
þátttöku I Islenska járnblendi-
félaginu hf. Hafa viðræður og at-
huganir staðið yfir slðan og leitt
til þeirrar samningsgerðar, sem
lýst er I greinargerð þessari.
Elkem-Spigerverket var stofnað
árið 1972 með samruna tveggja
fyrirtækja, Christiania Spiger-
verk og Elkem a/s. Christiania
Spigerverk var stofnað 1853, en
Elkem a/s 1904. Hlutafé I Elkem-
Spigerverket er að nafnverði 195
millj. norskra króna og skiptist I
3.900.000 50 króna bréf, en miðað
við 1. janúar 1976 voru hluthafar
15019 talsins. Eru hlutabréfin
skráð hjá kauphöllinni í Oslo.
Hlutafjáreign I félaginu er til-
tölulega dreifð, og hluthafar allir
norskir að þjóðerni. Eru einungis
um það bil 9% hlutafjárins I eigu
annars konar aðila, þ.e. út-
lendinga og erlendra félaga, eða
fyrirtækja, sem skrásett eru I
Noregi, en eru að hluta I eigu
útlendinga. Eru flestir þessir
aðilar af síðastnefnda taginu.
Samkvæmt samþykktum
Elkem-Spigerverket gilda og þær
almennu hömlur varðandi eig-
endaskipti að hlutabréfum I
félaginu, að framsal á hlutabréf-
um þurfi að hljóta samþykki
félagsstjórnar til að vera gilt
gagnvart félaginu. Geti stjórnin
synjað um samþykki I einstökum
tilvikum, ef hún telji framsalið
andstætt hagsmunum félagsins.
Allir stjórnarmenn félagsins
eru norskir rikisborgarar. Eru
þeir nú 7 að tölu, og eru 2 þeirra
kjörnir af starfsmönnum félags-
ins. I félaginu starfar jafnframt
fulltrúaráð sem fjallar um meiri-
háttar fjárfestingar og ýmis
önnur mál I samræmi við hluta-
félagalög I Noregi. Eru fulltrúar
þar nú 30 talsins, þar af 10 kjörnir
af starfsmönnum.
Fyrirtækið skiptist I 6 aðal-
deildir og nam heildarsala þess
árið 1975 2462 millj. norskra
króna. Framleiðsla ýmisskonar
járnblendis er veigamesti þáttur-
inn I framleiðslu félagsins.
Auk þess á félagið nokkurn
hlut að starfsemi á sviði olíuiðn-
aðar. Er það einn af eigendum
Saga Petroleum a/s & Co og
Norwegian Oil Consortium a/s &
Co. Mest af starfsemi félagsins
fer fram I Noregi, en erlendis
rekur félagið eða á hluta I ýmsum
verksmiðjum, einkum á sviði ál-
og stáiiðnaðar. Eru flest fyrir-
tækin staðsett i Evrópu.
Fjöldi starfsmanna félagsins er
u.þ.b. 8.500 manns, sem starfa á
rúmlega 30 framleiðslustöðvum I
Noregi og erlendis. Aðalskrifstofa
fyrirtækisins er I Oslo.
Á undanförnum árum hefur
félagið selt framleiðslu sina á
klsiljárni I félagi við fjóra aðra
norska kísiljárnframleiðendur,
sem reka með því sölusamlagið
A/S Fesil & Co. Aðrar tegundir
járnblendis selur félagið sjálft, og
rekur um þessar mundir sölu-
skrifstofur I Bretlandi, Hollandi,
Þýskalandi, Danmörku og Sví-
þjóð. Framleiðslan er seld um
allan heim, m.a. til Banda-
ríkjanna og Japan.
Rétt er að geta þess, að Elkem-
Spigerverket hefur áður haft
samband við Islensk stjórnvöld
varðandi uppbyggingu orkufreks
iðnaðar hér á landi. Þannig tóku
fulltrúar þess upp viðræður við
Viðræðunefnd um orkufrekan
iðnað á árinu 1971 um byggingu á
ferromanganverksmiðju I Hval-
firði, er nýta mundi raforku frá
Sigöldu. Ekki varð af samningum
um samstarf að þvl sinni, þar sem
íslendingar völdu að stefna að
framleiðslu á klsiljárni. Eru báðir
aðilar raunar sammála um, að það
hafi verið rétt ákvörðun á sínum
tíma, þar sem starfræksla á klsil-
járnverksmiðju henti betur
aðstæðum hér á landi eins og nú
standa sakir.
Viðræður við Elkem-
Spigerverket frá þvi á s.l. vori
hafa farið fram á vegum Iðnaðar-
ráðueytisins og Islenska járn-
blendifélagsins hf. og verið i
höndum iðnaðarráðherra og
samninganefndar, sem hann
kvaddi til þess starfa.
Hinn 8. desember var svo undir-
ritaður aðalsamningur milli ríkis-
stjórnar Islands og Norska fyrir-
tækisins Elkem-Spigerverket a/s
um aðild Elkem-Spigerverket a/s
að Islenska járnblendifélaginu
h.f. og samstarf þessara aðila að
byggingu járnblendiverk-
smiðjunnar I Hvalfirði.
Samningurinn var undirritaður
með fyrirvara um samþykki
Alþingis á nokkrum breytingum á
gildandi heimildarlögum nr.
10/1975 fyrir verksmiðjuna og
fyrirvara um, að verksmiðjan fái
starfsleyfi og gengið yrði endan-
lega frá öllum helstu samningum,
sem nauðsynlegir eru til að
tryggja rekstur verksmiðjunnar.
Með þvl frumvarpi sem hér
liggur fyrir, fylgir umræddur
aðalsamningur sem fylgiskjal II.
Framhald á bls. 27