Morgunblaðið - 10.03.1977, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 10. MARZ 1977
Fjármuna-
myndun og láns-
kjör iðnaðar
Þróun
fjármunamyndunar
Sá hluti þjóöarframleiðslunnar, sem fer
til fjármunamyndunar, hefur siðustu ára-
tugi verið hár hér á landi í samanburði við
önnur lönd. Ef borið er saman við nálæg
lönd, kemur í ljós, að aðeins í Noregi er
hlutur fjárfestingar í þjóðarframleiðslu
meiri en hérlendis, en á öðrum Norðurlönd-
um og í Vestur-Þýzkalandi er fjárfestingar-
hlutfallið nokkru lægra og hartnær
þriðjungi lægra i Bretlandi. Helztu ástæður
mikillar fjármunamyndunar hér á landi má
annars vegar rekja til þeirra sérstöku
ástæðna, sem stærð landsins og lega auk
strjálbýlisins valda, en einnig knýja vax-
andi umsvif atvinnuveganna á þjóðarbúinu
og virkjun orkulinda fram mikla og al-
menna fjárfestingarþörf i landinu.
Árleg meðalaukning fjármunamyndunar
á síðasta áratug nam um 4.7%. F’jármuna-
myndun atvinnuveganna óx nokkru hraðar
eða um 6.7% að meðaltali á ári en aukning
fjármunamyndunar á vegum hins opinbera
nam að meðaltali um 8.0%. Heildarfjár-
munamyndun minnkaði nokkuð á árunum
1966—1970 eða að meðaltali um 3.0% á ári
og fjárfesting atvinnuveganna minnkaði
enn meir eða um 3.7%. A sama tímabili
jókst fjármunamyndun á vegum hins opin-
bera um 3.2% að meðaltali á ári hverju. Frá
árinu 1971 óx heildarfjármunamyndun hins
vegar örum skrefum eða að meðaltali um
9.8% á ári allt fram til ársins 1975, er
samdráttur varð á ný. Fjármunamyndun
atvinnuveganna jókst mun meir eða um
13.6% að meðaltali, en fjármunamyndun á
vegum hins opinbera óx nokkru hægar eða
um 11.2% á ári.
Fjármunamyndun atvinnuveganna hefur
á þessu tímabili verið miklum sveiflum háð.
Einkum virðist gæta áhrifa frá fjármuna-
myndun hins opinbera og jafnan fara sam-
an, að þegar fjárfesting opinberra aðila
eykst minnkar hlutur atvinnuveganna að
sama skapi. Þegar grannt er skoðað, er
þessi skýring þó ekki eihlít, þar sem virkj-
unar- og orkuframkvæmdir á vegum opin-
berra aðila hafa ótvfrætt valdið mestu um
sveiflur í opinberri fjárfestingu á liðnum
árum. Að orku- og virkjunarframkvæmdum
frátöldum, varð þannig nokkur samdráttur
í opinberri fjárfestingu á fyrri hluta þessa
timabils eða sem nam um 2.2% á ári, og
aukningin á síðari hluta tímabilsins varð
snöggtum lægri en meðalaukning fjár-
munamyndunar í heild og i atvinnuvegun-
um eða innan við 4% á ári hverju.
Fjármunamyndun i einstökum atvinnu-
vegum hefur á árunum 1966—1976 einnig
verið töluverðum 'sveiflum háð. Þannig
jókst fjármunamyndun i almennum iðnaði
að meðaltali um 4.7% á ári hverju og um
6.3%, ef áliðnaður er meðtalinn. Meðal-
aukning fjárfestingar í sjávarútvegi nam á
hinn bóginn um 28% á ári og var nokkuð
misskipt, þar sem fjármunamyndun i fisk-
veíðum jókst um 46% en aðeins um 11% í
fiskiðnaði. í landbúnaði varð árleg meðal-
aukning hins vegar rétt um 2%. Frá árinu
1971 hefur þróunin orðið á þann veg, að
fjárfesting í sjávarútvegi óx að meðaltali
um 21% ár hvert en i almennum iðnaði um
12% og um 1 %, ef áliðnaður er talinn með.
Hlutur almenns iðnaðar í heildarfjár-
munamyndun nam að meðaltali 6.8% á ár-
unum 1967—1970 og hefur fremur aukizt
síðari hluta timabilsins eða úr 6.3% að
meðaltali 1967—1970 í 7.1% 1971—1976.
Þróun fjárfestingar i iðnaði hefur verið
nokkrum sveiflum háð, en þó í mun minna
mæli en í sjávarútvegi.
Þegar litið er annars vegar til fjármuna-
myndunar í almennum iðnaði siðastliðinn
áratug og til vinnuaflsnotkunar hins vegar,
virðist þróunín hafa hnigið I þá átt, að
fjárfesting á hverja vinnueiningu hefur
aukizt á síðari hluta þessa tímabils. Þannig
nam fjármunamyndun á hvert mannár i
almennum iðnaði um 40 þúsund krónum að
meðaltali á árunum 1967—1970 miðað við
verðlag hvers árs en um 180 þúsund krón-
um að meðaltáli 1971—1976 og hafði því
meira en fjórfaldazt. Heíldarfjármuna-
myndun á hverja vinnueiningu nam á hinn
bóginn að meðaltali um 100 þúsund krónum
fyrri hluta tímabilsins en 400 þúsund krón-
um siðari hlutann og aukning fjárfestingar
á hverja vinnueiningu í almennum iðnaði
er þvi mjög í hátt við almenna aukningu
fjárfestingar hvert mannár á þessum
tíma.
Ef litið er á þróun fjárfestingar á hvert
mannár frá upphafi til loka þessa tímabils
miðað við verðlag hvers árs, kemur i ljós, að
aukningin hefur orðið mest i almennum
iðnaði eða úr 40 þúsund krónum á hvert
mannár i iðnaði á árinu 1967 í 325 þúsund
krónur á árinu 1976 eða nær áttföldun en
heldur minni í sjávarútvegi eða úr 80 i 620
þúsund krónur. Á sama tímabili sjöfaldað-
ist heildarfjármunamyndun á hverja vinnu-
einingu eða úr 105 í 750 þúsund krónur.
Fjármunaeign á hverja vinnueiningu
miðað við verðlag ársins 1969 óx mun meira
í almennum iðnaði en sem nemur aukningu
þjóðarauðs á hvert mannár á þessum tima.
Þannig nam fastafjármagn i almennum iðn-
aði um 6 milljörðum króna á árinu 1967 en
rúmum 9 milljörðum á árinu 1976 eða sem
nemur aukningu úr 460 i 600 þúsund krón-
ur á hvert mannár, sem er um 30% aukn-
ing. Á sama timabili óx þjóðarauður á hvert
mannár hins vegar um tæplega 20% eða úr
550 í 650 þúsund krónur og i sjávarútvegi
um 30%, eða úr 1.150 í 1.500 þúsund krón-
ur.
Utlán
fjárfestingarlánasjóða
Nokkrar visbendingar um áhrif stjórn-
valdsaðgerða á sviði lánamála í kjölfar
EFTA-aðildar má fá með því að rekja þróun
útlána fjárfestingarlánasjóða til iðnaðar á
þessu timabili og skoða, hversu mikilvægur
þessi þáttur er fyrir fjármunamyndun i
iðnaði á ári hverju.
Þótt hlutur útlána sjóðanna i iðnaðarfjár-
festingunni hafi verið nokkrum sveiflum
háður, hefur heldur stefnt upp á við á síðari
árum, eða úr 34% að meðaltali á árunum
1967—1970 í um 38% 1971—1976. í sjávar-
útvegi er hlutur útlánanna í fjármuna-
myndun mun meiri og nam að meðaltali um
70% á síðastliðnum áratug en um 55%, ef
litið er til áranna eftir 1971. I landbúnaði
lætur nærri, að hlutfall útlána fjárfesting-
arlánasjóða i fjármunamyndun sé um fjórð-
ungur á þessu tímabili.
Skiptingu útlána fjárfestingarlánasjóða
milli lánþega er þannig háttað, að nær tveir
þriðju hlutar allra útlána fara til atvinnu-
veganna og hartnær þriðjungur til einstak-
linga sem íbúðarlán og hefur hlutur at-
vinnuvega haldizt nokkuð stöðugur síðast
liðinn áratug. Meira en helmingur allra
Iána, sem atvinnuvegirnir fá, eða sem nem-
ur að meðaltali nær þriðjungiheildarútlána
fjárfestingarlánasjóða á þessu tímabili fer
til sjávarútvegs og hefur hlutur hans vaxið
verulega á síðari árum.
Hlutur iðnaðar í heildarútlánum fjárfest-
ingarlánasjóða nam á árunum fyrir EFTA-
aðildina að meðaltali 11.6% en hefur síðan
aukizt nokkuð og nemur nú um 12—14%. í
samanburði við sjávarútveg virðist iðnaður-
inn því ótvírætt bera nokkuð skarðan hlut
frá borði, hvað varðar útlán fjárfestingar-
iánasjóða til atvinnuvega. Þessi samanburð-
ur er þó ekki einhlitur, þar sem óvenjustór
hluti fiskiskipaflotans hefur á þessum ár-
um verið endurnýjaður og notið í því skyni
sérstakrar fyrirgreiðslu fjárfestingarlána-
sjóða, einkum Fiskveiðasjóðs. Það tímabil
sem hér um ræðir er því ef til vill ekki
dæmigert, þegar til lengdar laétur. Einnig
orkar nokkurs tvfmælis, að með lánum til
sjávarútvegs eru talin lán til skipasmiða
innanlands, sem allt eins gætu talizt rekstr-
arlán til skipasmíðastöðvanna, enda lán
þessi greidd út til þeirra sem bráðabirgða-
lán á meðan smíði skipsins stendur yfir. Að
meðaltali námu skipasmíðalánin tæplega
11% af heildarútlánum fjárfestingarlána-
sjóða sfðasta áratug, en hlutur þeirra hefur
vaxið ört einkum hin síðari ár og nam um
13% á árunum 1971—1976, eða líkt og
heildarlán til iðnaðar á sama tímabili.
Hlutur lánasjóða iðnaðarins i heildarút-
lánum fjárfestingarlánasjóða hefur aukist
verulega á árunum 1970—1976, eða sem
næst helming og nemur um 10% að meðal-
tali samanborið við 5—6% á árunum fyrir
inngöngu Islands f Friverzlunarsamtökin.
Hlutur þessara sjóða í útlánum fjárfesting-
arlánasjóða til iðnaðar hefur einnig aukizt
nokkuð á siðari árum og nemur um þremur
fjórðu hlutum allra útlána, ef litið er til
áranna eftir 1970. Utlán lánasjóða iðnaðar-
ins jukust að meðaltali um þriðjung á ári
hverju frá 1970—1976, sem er mjög í hátt
við almenna útlánaaukningu fjárfestingar-
lánasjóða á þessu tímabili.
Þegar horft er til framlaga rikisins til
fjárfestingarlánasjóða þessara atvinnuvega
á árunum 1971—1976, sést að fjárframlag
rikissjóðs fjórfaldast á árinu 1973 og nemur
111 milljónum króna en hefur siðan verið
óbreytt og hlutur lánasjóða iðnaðar hefur
þvi minnkað að mun á síðari árum. í fjár-
lögum þessa árs hefur þó verið ákveðið að
tvöfalda framlag rfkissjóðs til lánasjóða iðn-
aðar eða úr 100 í 200 milljónir króna og yrði
hlutur iðnaðar þá um fimmtungur rikis-
framlaga til fjárfestingarlánasjóða þessara
þriggja atvinnuvega.
Lánskjör
fjárfestingarlánasjóða
Lánskjör fjárfestingarlánasjóða eru
nokkuð mismunandi bæði hvað snertir
vexti og lánstíma sem og hlutfall lána af
kostnaði við fjárfestingu, og á seinni árum
ekki hvað sizt vegna mismunandi og mis-
þungra ákvæða um verð- og gengistrygg-
ingu útlána sjóðanna. Hér verður fjallað
um það, hverra vaxtakjara hinir einstöku
atvinnuvegir njóta hjá sjóðum þessum, þeg-
ar litið er á heildarútlán til hvers atvinnu-
vegar. Annars vegar er litið á formleg
vaxtakjör sjóðanna og ekki tekið tillit til
mismunandi verðlags- og gengisákvæða, en
hins vegar eru rakin áhrif gengis- og verð-
tryggingarákvæða sjóðanna á þau heildar-
lánskjör, sem þessir atvinnuvegir njóta, í
nokkrum dæmum hér á eftir fremur en að
tilraun sé gerð til að meta raunveruleg
lánskjör atvinnuveganna á því tímabili,
sem hér um ræðir.
Á þeim tíma sem hér um ræðir, það er frá
árinu 1970 og þó einkum tvö síðustu árin
hefur dregið nokkuð saman með formleg-
um vaxtakjörum i iðnaði annars vegar og í
sjávarútvegi og landbúnaði hins vegar, þar
sem vextir hafa hækkað mun minna hjá
lánasjóðum iðnaðar en hjá öórum lánasjóð-
um á þessum tíma eða um 28%. Mest er
vaxtahækkunin í landbúnaði eða sem nern-
ur 56% en um 38% í sjávarútvegi. Við
þennan samanburð verður þó að hafa í
huga, að lánstfminn er að meðaltali um
þriðjungi skemmri í iðnaði en i sjávarút-
vegi og landbúnaði og nemur að meðaltali
sem næst 10 árum. Við stöðugt hækkandi
verðlag og rýrnandi verðgildi peninga segir
samanburður á formlegum vaxtakjörum
alls ekki alla sögu um lánskjör, þvi lengd
lánstíma er einkar mikilvæg við þessi skil-
yrði.
Þær verölagsaðstæður, sem rikt hafa hér
á landi undanfarin ár, hafa valdið því, að
vextir hafa almennt verið hækkaðir og enn-
fremur að lánastofnanir hafa í ríkari mæli
tekið upp ákvæði, sem miðuðu að því að
tryggja raunvirði endurgreiðslna á veittum
lánum. Þannig mun Fiskveiðasjóður hafa
tekið upp formlega gengistryggingu á út-
lánum þegar i upphafi sjöunda áratugarins.
Við upphaf þessa áratugar voru sérstök
ákvæði um gengistryggingu á útlánum Iðn-
þróunarsjóðs (útlánin eru raunar skráð f
bandaríkjadölum) og einstökum lánaflokk-
um Stofnlánadeildar landbúnaðarins, auk
lána Fiskveiðasjóðs og síðar Byggðasjóðs.
í árslok 1973 var um fimmtungur heildar-
Hlutur fjármunamyndunar £ vergri bióðarframleiðslu 1)
ísland Noregur Finnl. V.Þýzkal. Svíþióð Eanmörk Bretland
% % % % % % %
Meðaltal
1960-1964 26,7 29,0 26,6 25,7 23,2 21,9 16,9
1965-1969 28,2 27,7 24,4 24,7 23,9 21,7 18,6
1970-1976 30,0 30,6 27,9 24,7 21,9 21,5 19,1
i útlána Fiskveiðasjóðs ógengistryggður en
við árslok 1976 einungis um 10% og lætur
nærri að flest ný útlán sjóðsins séu nú
gengistryggð, að undanskildum nýjum lán-
um til dráttarbrauta, sem eru ógengis-
tryggð. Þar sem lán Byggðasjóðs til sjávar-
útvegs eru yfirieitt gengistryggð, en þessir
tveir sjóðir standa aó baki öllum lánum
fjárfestingarlánasjóða til sjávarútvegs, læt-
ur nærri að sömu hlutföll gildi um heildar-
| útlán fjárfestingarlánasjóða til sjávarút-
j vegs. Hlutur gengistryggðra útlána í iðnaði
1 er til muna lægri eða rétt um þriðjungur og
í landbúnaði er þetta hlutfall nálægt 10%,
ef miðað er við heildarútlán í árslok 1976.
Ákvæði um verðtryggingu útlána miðað
vió byggingarvisitöíu voru almennt tekin
upp hjá Iðnlánasjóði, Fiskveiðasjóði og
Stofnlánadeild landbúnaðar á árunum
1971—1972 og hafa þessi ákvæði einungis
tekið til sumra lánaflokka og hefur jafnan
verið um skerta tryggingu að ræða, þar sem
einungis hluti af láninu er verðtryggður.
Þróunin í þessum efnum hefur hins vegar
orðið sú, að verðtryggingarákvæðin taka til
vaxandi hluta útlánanna. Þannig nam sá
hluti útlána Iðnlánasjóðs, sem var verð-
tryggður í árslok 1973, rétt um 1 % heildar-
útlána, en i árslok 1976 varð þetta hlutfall
um 35—40%, og öll ný útlán Iðnlánasjóðs
eru nú verðtryggð. Við árslok 1976 voru
verðtryggð lán í iðnaði og landbúnaði um
10—15% heildarútlána, en hlutfallið var
nokkru lægra f sjávarútvegi eða um 5%.
Til þess að fá nokkra mynd af raunveru-
legum meðallánskjörum atvinnuveganna
hjá hinum ýmsu fjárfestingarlánasjóðum
að teknu tilliti til vaxta og lánstima auk
verð- og gengistryggingarákvæða, verða hér
sýnd nokkur dæmi um lántökur úr fjórum
helztu lánasjóðum iðnaðar, sjávarútvegs og
landbúnaðar. Helztu forsendur dæmanna
eru þær, að í öllum tilvikum er miðað við
jafnháa lánsfjárhæð og hámarkslánstfma,
annars vegar miðað við þær reglur, er giltu
á árinu 1970, en hins vegar er byggt á þeim
formlegu lánskjörum, er giltu í upphafi árs
1977. Jafnan er hafður sá háttur á, að miðað
er við þá gengis- og verðlagsþróun, sem
rikti fram til ársloka 1976, en siðan er
miðað við þrenns konar verðlagsforsendur,
eða þar sem árleg meðalhækkun á verói
erlendrar myntar nemur 6%, 10%, eða
15%, og samsvarandi hækkun byggingar-
vísitölu nemur 10%, 15% eða 25%. Sú
verðlagsþróun, sem miðað er við i fyrsta
tilvikinu (I), er 6% hækkun á verði er-
lendrar myntar og 10% hækkun byggingar-
vísitölu, sem svarar að nokkru til þeirra
verðlagsaðstæðna, sem ríktu hér á landi á
árunum 1960—1970, og mismunurinn á
þessum tveimur verðlagsmælikvörðum sýn-
ir þær erlendu verðhækkanir, sem urðu á
timabilinu. Annað dæmið (II) sýnir láns-
kjörin við verðlagsaðstæóur, sem riktu á
árunum 1965—1973, en í þriðja tilvikinu
(III) er miðað við hina öru verðþroun, sem
rikt hefur á allra síóustu árum.
1 dæmum þessum er reynt að bera saman
mismunandi vaxta- og tryggingarákvæði
sjóðanna með þvf að finna þá meðalvexti,
sem í hverju tilfelli skila jafnvirði þess,
sem hin formlegu vaxta- og tryggingar-
ákvæði sjóðanna skila, þegar litið er til
heildarlánstimans. Það vaxgahugtak, sem
hér um ræðir, sem nefna mætti jafngildis-
vexti tiltekinna lánskjara, lýsir í einni tölu
þeim kjörum, sem lánþegar sæta að teknu
tilliti til lánstíma og raunverulegra endur-
greiðslna af láninu, sem ráðast hins vegar
bæði af formlegum vöxtum og tryggingar-
ákvæðum. Vð hækkandi verðlag eru þessir
vextir vitaskuld hærri en formlegir vextir,
og þeim mun hærri sem verðhækkanir eru
meiri.
Til þess hins vegar að finna raungildis-
vexti lánsins, en svo mætti nefna jafngildis-
vexti að teknu tilliti til raunverulegrar
verðlagsþróunar, eru heildargreiðslur af
láninu, þ.e. afborganir að viðbættum jafn-
gildisvöxtum hvers árs, færðar til stöðugs
verðlags og fundinn sá meðalvaxtafótur já-
kvæður eða neikvæður sem skilar jafnvirði
þeirra. Þannig fæst vísbending um þá raun-
verulegu vexti, sem lánþega er gert að
standa á skil (eða um þá vaxtameðgjöf, sem
hann þiggur).
Hér er ekki gerð tilraun til þess að meta
þá raunverulegu eignaaukningu eða eigna-
tap, sem óstöðugt verðlag kann að leiða til
og þvi ber að hafa í huga, að athugun þessi
á lánskjörum atvinnuveganna hjá fjárfest-
ingarlánasjóðunum tekur aðeins til árlegra
vaxta- og tryggingarákvæða en undanskilur
þá eignamyndun eða eignarýrnun, sem
kann að hafa orðið á lánstímabilinu.
Niðurstöður dæmanna sýna ótvirætt, að
lánskjör atvinnuvega hafa þyngzt á siðari
árum einkum vegna ákvæða um verð- og
gengistryggingu útlána, sem flest voru sett
eftir 1970, enda raungildisvextir þeirra
lánskjara sem giltu um Ián tekin á árinu
1970 (í dæmunum) ávallt neikvæðir. Láns-
kjör samkvæmt þessum dæmum virðast
hafa verið óhagstæðust í sjávarútvegi á
árinu 1970, en útlán Fiskveiðasjóðs voru þá
þegar að hluta gengistryggð. Þótt útlán