Morgunblaðið - 13.03.1977, Blaðsíða 35
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 13. MARS 1977
35
Rætt við Benedikt Arnason leikstjóra
Vidtal:
Herdís Þorgeirsdóttir
Nú er verið að
flytja í útvarpinu
framhaldsleikrit á
sunnudögum, eftir
enska rithöfundinn
Dorothy L. Sayers.
Heitir leikritið
„Maðurinn sem bor-
inn var til konungs“
og sá Vigdís Finn-
bogadóttir um
íslenzka þýðingu
þess. Leikstjori er
Benedikt Árnason og
átti blaðamaður
Morgunblaðsins
stutt samtal við hann
í vikunni, sem leið.
Við byrjum á því að ræða
leikritið, sem hann nú leik-
stýrir. Hann kveður það gífur-
lega kostnaðarsamt fyrirtæki.
Þegar sé búið að taka upp sjö
þætti, þ.e. sá sjöundi verður
fluttur í útvarpinu í kvöld. í
hverjum þætti eru aldrei færri
en átján leikarar. Aðalhlutverk
munu vera um þrjátíu og nafn-
greind hlutverk um hundrað og
þá eru frátaldar allar hópsenur.
Að baki þessu umfangsmikla
verki liggur mikil vinna og þá
ekki sízt frá tæknilegri hlið, og
segja þeir, sem til þekkja, að
tæknimenn útvarpsins hafi lagt
af mörkum gífurlegt starf í
sambandi við þetta leikrit.
„Leikritið fjallar um ævi
Jesú Krists, ómengað beint úr
Biblíunni,'1 segir Benedikt.
Höfundur Reynir ekki að túlka
á einn eða neinn hátt sérstök
orð eða ritningargreinar, sem
eru úr öllum þekktustu köflum
Nýja- testamentisins og einnig
er skírskotað til Gamla- testa-
mentisins. í flutningi er leikrit-
ið eins og frétt. Það gerist í
núinu, það er núi þessa tíma —
þannig að manni virðist að hlut-
irnir séu að gerast á þessu
augnabliki. Rétt eins og maður
stælist með hljóðnema tvö þús-
und ár aftur í tímann og yrði
vitni að þeim atburðum, sem þá
áttu sér stað.“
Áður en lengra er haldið skal
skýrt frá nokkrum venjulegum
staðreyndum úr lífi Benedikts
Arnasonar, ef það getur gefið
einhverja gleggri mynd af
manninum, sem hér talar, þótt
orðin segi í sjálfu sér meir.
Hann er fæddur um jóla-
leytið árið 1931 í Reykjavík.
F’oreldrar hans voru Árni Bene-
diktsson, forstjóri Mjólkursam-
sölunnar, og Jóna Jóhannsdott-
ir. Hann lauk stúdentsprófi frá
MR árið 1951 og hélt þá beint
til leiknáms í London, þar sem
hann dvaldist næstu þrjú árin
og lærði við „Central School of
Speech and Drama", sem þá var
til húsa í Albert Hall. Hans orð
eru að þarna hafi hann lært sitt
af hverju um mannlífið og bjór-
krárnar, en þess utan sá hann
hverja einustu leiksýningu,
sem sett var á svið í þeim sextíu
leikhúsum, sem London hafði
upp á að bjóða á þessum árum.
Miðinn kostaði í galleríum allt
frá sex upp í níu pens.
Þegar Benedikt kom heim til
lslands árið 1954 hóf hann störf
hjá Leikfélagi Reykjavíkur og
hefur verið þar að eigin sögn
með höppum og glöppum síðan,
að frátöldu einu ári í Kaup-
mannahöfn, þar sem hann vann
að kvikmyndagerð og svo síð-
astliðin þrjú ár með annan fót-
inn í London. Hvað hefst hann
að í London?
„Ég hef verið að mæla göt-
urnar og athuga hversu mörg
herbergi eru í BBC. Meira læt
ég ekki hafa eftir mér á
prenti.“
Hann hóf feril sinn sem leik-
ari og var það í leikritinu „Erf-
inginn “ í Iðnó 1954. Siðan hef-
ur hann leikstýrt ótal verkum
og má þar nefna „Fiðlarann á
þakinu", „My Fair Lady“, nú
síðast „Meistarann “ eftir Odd
Björnsson, svo og ótal revíur og
sígild verk.
Ölíkt leikstjóra einum, sem
undirrituð átti viðtal við eigi
alls fyrir löngu, virðist Bene-
dikt hafa lítinn áhuga á því að
ræða um sjálfan sig sem leik-
stjóra.
„Ég hef gaman af því að sjá
góða leiksýningu og auðvitað er
ég ánægður ef ég get lagt eitt-
hvað af mörkum til þess að
stuðla að því að leiksýning tak-
ist vel. Hef ég oft orðið fyrir
vonbrigðum, vegna þess að ég
veit að það er alltaf hægt að
gera betur."
Að komast í sam-
band við hið
óskiljanlega.
„Ég er ekki fullkominn og
þar af leiðandi hvarflar ekki að
mér að ég sé þess megnugur að
gera fullkomna hluti.
Takist sýning vel er það hóp-
vinnu leikhússins að þakka,
ekki einhverjum einum manni.
Beztu sýningarnar eru þær, þar
sem enginn einn einstaklingur
getur þakkað sér eða kærir sig
um það.
Annars sé ég alltaf fyrir mér
hið fullkomna leikhús. En slíkt
er erfitt að skilgreina og maður
skynjar það frekar. Leitin að
fullkomnun hlýtur að vera ævi-
starf. Við hvert skref sem
maður stígur fram á við, nálg-
ast maður takmarkið um leið og
maður fjarlægist það.
Fullkomnun er nákvæmlega
á sama hátt og stærðfræðin
byggð á röngum forsendum.
I.eit að fullkomnun er leit að
nýjum formúlum."
— Trú?
„Trú er óhjákvæmileg", segir
hann. „Hver einstaklingur vel-
ur sér trú. Meirihluti mann-
kyns er alinn upp í einhverri
trú og stendur ekkert í þeim
erfiðleikum að leita að annarri,
þar sem þegar er fundin
,,patent“-lausn. Ég get ekki
fundið að eitthvað sé hundrað
prósent réttara en annað."
— Hverju trúir þú?
„Ég hef eina sannfæringu og
hún er sú, að enginn maður
hafi rétt til þess að drepa annan
undir neinum kringumstæðum,
hvorki andlega né líkamlega.
Sagan sýnir að það hefur aldrei
fundizt lausn með drápi. Við
drepum af hræðslu við lífið, af
því við þorum ekki að horfast í
augu við það. Eins og Jesú
Kristur lét lífið — var drepinn
af þeim, sem ekki þorðu að
horfast í augu við nýjar kenn-
ingar, ný trúarbrögð.
Jú, ég trúi ýmsu í Nýja- testa-
mentinu — en ég trúi einnig
ýmsu, sem sprottið er af öðrum
trúarbrögðum en kristnum,
hvort sem það er Búdda eða
Múhameð. Því öll trúarbrögð
hafa sömu stefnu, það er að
reyna að komast í samband við
hið óskiljanlega. Trúarbrögð
eru engin tilviljun. Þau mótast
á ýmsum timum og undir ýms-
um þjóðfélagsaðstæðum og
kringumstæðum. Það tekur þau
árhundruð að mótast.
Hvort því sé trúað, að Jesú
Kristur hafi verið sonur Guðs
eða venjulegur maður, er að
mínu mati algert aukaatriði.
ÞEFUR VERIÐ EINSTAK-
LEGA ÞROSKUÐ MANN-
VERA, HVORT SEM HANN
VAR HOLDI KLÆDD MANN-
VERA EÐA SONUR GUÐS.
Ef einn maður er öðrum
fremri, þar hann helzt að vera
gæddur yfirnáttúrulegum
krafti, af þeirri einföldu
ástæðu að fólk þolir ekki að
einn'maður sé öðrum fremri.
Taktu eftir nafninu „Maður-
inn, sem borinn ^r til kon-
ungs“, það að kalla Jesú mann,
er eina matið, sem höfundur
leggur í textann. Sayers ætlar
öórum að túlka verkið. Hún
dvelst við mannlega eðlið og
tilgangurinn er ekki að flytja
boðskap eða koma af stað trúar-
bragðadeildum. Það er verið að
segja sögu. Sögu um ævi Jesú
Krists. Við reynum að segja
þessa sögu eins satt og við get-
um með það hráefni, sem við
höfum. Það er „realisminn" í
verkinu, sem við drögum fram.
Fuglatístið, vindurinn og berg-
málið í sölunum — þannig að
sagan verði ljóslifandi. Það
skiptir engu máli, hvað ég held,
hvort ég trúi að sagan sé sönn
eða ekki. Hlutverk mitt, sem
leikstjóra og hlutverk leikara
er að flytja hana eins og hún sé
sönn."
„Leyfi til
breytingar ef
sannara reynist."
Pólitík?
„Einhvern tíma var ég spurð-
ur að því hvað væri pólitískt
leikhús. Ég svaraði því til að ég
vissi ekki hvað orðið pólitík
þýddi, því það hefði verið mis-
notað, eða notað í tíma og ótima
og um alla hluti. Þá er hægt að
segja að allt mannlíf sé póli-
tískt — ergo: Allt leikhús er
pólitískt."
En vilji leik-
stjóri móta verkið?
„ikstjóri mótar ekkert verk
án samvinnu við leikara, leik-
tjaldateiknara og alla þá er að
baki einni sýningu standa, ef
rétt er á haidið.
Á ytra borðinu er hlutverk
leikstjórans að vera milliliður.
Sameiningarkraftur milli höf-
undar verks og leikara. Það er
ekki hans að túlka verkið, nema
hann sé svo heitt trúaður að
hann taki ekki að sér önnur
verk en þau sem snerta hann
sjálfan. Leikstjóri á að vera
trúr höfundinum, hafa nógu
mikið ímyndunarafi til að skilja
textann og skila honum sem
slíkum, þannig að hugmyndir
höfundar og leiksins séu í sam-
ræmi.“
—Hvað ef verkið býður upp á
margvíslega túlkun?
„Þá er samt hægt að vera trúr
höfundi. Ef þú heldur að þú
vitir meira um verkið en höf-
undur sjálfur, nú þá seztu bara
niður og skrifar þitt eigið leik-
rit.
Auðvitað getur maður túlkað
öll verk á þann hátt, sem hver
og einn vill, með því einfald-
lega að gefa sér einhverja for-
sendu, forsendur, sem kannski
aldrei haTa hvarflaó að höfund-
inum sjálfum.
Eitt lítið orð getur tekið stór-
kostlegum breytingum , um-
hverfzt og breytt öllum text-
anum.“
Nú kveikir Benedikt sér i
sígarettu og til að færa sönnur
á mál sitt, segist hann ætla að
semja smá leikrit. Leikritið ger-
ist á tveimur stöðum. Persónur
og leikendur: Ein kona.
Staðsetning eitt. Umhverfi:
Brezkt heimili. Kona situr við
tedrykkju. lítur á klukkuna og
segir rólega: Nú hlýtur póstur-
inn að fara að koma. Konan
stendur upp tígulega og gengur
til dyra.
Staðsetning tvö: Bandaríkin,
Umhverfi: Skítugt herbergi
brotnar flöskur út um allt, kona
í þann muna að sprauta sig í
handlegg. Kastar sprautunni í
gólfið og öskrar í örvæntingu:
Nú hlýtur pósturinn að fara að
korna".
Og Benedikt hlær. „Þarna er
ein setning til meðferðar —
sem tekur á sig stórkostlega
breytingu eingöngu vegna um-
hverfis.
Það er þetta sem gerist í öll-
um sígildum verkum. Þar er
engin nákvæm umhverfislýsing
fyrir hendi, þannig að höfund-
ur býður upp á margbreytilega
túlkun með sviðsetningu einni
saman. Og þannig er hægt að
koma afbrigðilegum skilningi í
orðin. Það er alltaf hægt að búa
til nýjar kringumstæður. Eins
og Ari fróði sagði: Leyfi til
breytingar, ef sannara reynist.
Jú, ég hef breytt einu verki
sjálfur, að mér vitandi, því flest
þau verk, sem ég hef leikstýrt,
hef ég ekki séð í öðrum upp-
færslum, nema þetta eina sem
ég breytti. Það var
„Nashyrningurinn" eftir
Ionesco. Ég sá það í London,
áður en það var flutt hér heima.
Þar voru að verki ekki ómverk-
ari menn en sir Laurence
Olivier og Orson Welles, sem sá
um uppfærsluna. Eftir að hafa
séð verkið náði ég tali af einum
frægasta leiktjaldateiknara
Breta þá, Disley Jones, og sagði
mitt álit á uppfærslunni, sem
ég var hreint ekki hrifinn af.
Það kom á daginn að Disley
Jones var sammála mér og úr
varð að hann ákvað að koma
hingað til lands og aðstoða við
uppfærslu á þessu verki, sem
hann og gerði. Breytingin sem
við gerðum á upphaflega „Nas-
hyrningnum" var sú að í stað
þess að maðurinn i verkinu
væri látinn fara í gervi nas-
hyrnings (físískt) létum við
hann eingöngu verða andlegan
nashyrnmg. Nashyrningurinn i
þessu verki er tákn einstefnu
og symból sem Ionesco notar
um nasismann.
Þessi breyting hafði ekki ver-
ið gerð áður. Stuttu síðar var
leikrit þetta sett á svið á
Broadway í New Yrok í sama
formi, en við þá uppsetningu
vann Disley Jones. Hann sendi
mér síðar úrklippur stórblað-
anna með gagnrýni um verkið
og hafði þessi breyting vakið
óskipta athygli og hrifningu og
var meginþema gagnrýninnar
þar.
„Ég held,“ segir Benedikt
hugsi, „að við hér heima gerum
oft stóra hluti, sem hinn stóri
heimur gæti hagnýtt sér en fær
sjaldnast vitneskju um, sökum
þess að við erum haldin minni-
máttarkennd vegna okkar unga
leikhúss og þorum ekki að bera
það saman við aldagamalt leik-
hús útlandsins
Við höfum á að skipa leik-
urum í toppklassa, sem mundu
sóma sér hvar sem væri. Einn
eða tvo stórefnilega leikstjóra
eigum við líka. Nei, nei, ég er
ekki annar þeirra.
Og Benedikt hlær aftur:
„Einu sinni sagði Hallgrímur
heitinn Baehmann ljósa-
meistari að sýningu lokinni:"
„Ekki er það gott“, en sem sára-
bót bætti hann við: „veit ég þó
að enginn hérlendur hefði gert
það betur."
. . .þegar rotturn-
ar flýja fyrst.
„Þótt við hér á íslandi búum
við eldsumbrot og fullt af fjöll-
um, lifum við ótrúlega, end-
emis tilbreytingarsnauðu lífi.
Við erum að reyna að vernda
eitthvað í sjálfum okkur, sem
er alls ekki þess virði, og afleið-
ingin er þessi geipilega logn-
molla og stöðnun, sem hér ríkir.
Ég vildi að fólkið væri eins
ómengað og náttúran.
island fyrir islendinga, segir
fólk. En hvað gerist? Við leyf-
um þessu „Íslandi fyrir Islend-
inga“ að sigla hraðbyri út í
buskann. Vatnajökull virðist
upp á rönd og blæs vel í segl.
Enginn gerir tilraun til þess að
stíga í fæturna.
Ef þú biður um áþreifanlegt
dæmi, þá var einu sinni maður
hér á bannárunum, sem átti
brennivínsflösku. Hann neitaði
að gefa öðrum manni sjúss á
þeirri forsendu að sá hefði kall-
að sig ræfil árið 1917. Það
nákvæmlega er að gerast í
Alþinginu okkar í dag. Þar
hnakkrífast menn um hluti,
sem gera hefði átt fyrir áratug-
um. Enginn er tilbúinn til að
gefa neitt af sjálfum sér eða að
koma til móts við annan, svo
skíthræddir eru þeir um eigin
hag.
Þegar vitað er að þjóðin gæti
siglt upp á við og fram á við
með aukinni velmegun og hag,
er sorglegt að verða vitni af því,
þegar rotturnar flýja fyrst. Það
er óþarfi að vera stöðugt að
sanna Parkinsonlögmálið. Það
á að útrýma þjóðarmottói okkar
um að fresta hlutum eins lengi
og mögulegt er.“
— Hvað leggur þú Jil mál-
anna?
Ef við getum talað um til-
gang, þá er minn sá að ntiðla
öllunt öllu því, sem ég er ntegn-
ugur — og það er sitt af hverju
í langan tíma hef ég verið
samdauna umhverfinu og ekki
einu sinni hald máttlausar við
hlið mér."
— Og?
„Nú er ég eins og iðnaðar-
málaráðherra, sem þolir ekki
að sjá orkuna á íslandi fara
forgörðum. Það er kominn tími
til að ég virki þá orku. sem ég
hef svæft í sjálfum mér. . . “
— Bara það verði ekki annað
kröfluævintýri.
mJr ,/Iffllllff ^ífMi ♦■/ mí) Án
„numinn virki bá orl UTM TU 30 Oy [u sem éo hef
Zlfum mÁr rr
SVGGTl / SJí mum mer