Morgunblaðið - 16.03.1977, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 16. MARZ 1977
Andrés B jörns-
son útvarps-
st jóri sextugur
Þegar ég var strákur fyrir norð-
an, vissi ég, að Andrés Björnsson
var „norrænufræðingur" I
Reykjavík, útgefandi og þýðandi
nokkurra bóka og höfundur
ágætra greina og ritgerða, eink-
um um bókmenntir og menn-
ingarsöguleg efni. Ég vissi lika,
að hann var ættaður úr Skagafirði
og starfsheiti hans dagskrárstjóri
útvarpsins, sem var með þeim
göldrum gert, að það var inni á
hvers mann gafli frá morgni til
kvölds, en samt sem áður fjarlæg
og virðuleg stofnun fyrir sunnan.
Reyndar þekkti ég rödd
Andrésar Björnssonar, fulla,
mjúka og skýra, löngu áður en ég
vissi, hver hann var, enda kunn-
ara en frá þurfi að segja, að hann
er einn bezti upplesari og flytj-
andi talaðs máls, sem útvarpið
hefur notið, og raddbeitingin
örugg, markviss og áreynslulaus.
Hvergi verður það gleggra en í
ljóðalestri, þar sem þræða þarf
milliveg milli oftúlkunar og
blæbrigðaleysis og halda brag-
forminu til skila með eðlilegum
hætti. en þar kemur Andrési að
beztu haldi eðlislæg skáldskynj-
un og andlegt næmi, sem sumum
er gefið, en enginn ávinnur sér.
Ég hef liklega verið búinn að
sjá Andrési bregða fyrir á götu
einu sinni eða tvisvar, þegar
fundum okkar bar fyrst saman
við græna prófborðið í Mennta-
skólanum á Akureyri og ég var að
taka þar stúdentspróf. Hann var
stjórnskipaður prófdómari í
íslenzku, hæglátur, prúður og
mildur og horfði tiðum út um
gluggann, meðan lömbin voru
leidd til slátrunar. Þetta var í
júníbyrjun 1961. Við kynntumst
ekki meira i það sinn, enda vantar
ár upp á, að aldarfjórðungur
skilji okkur að aldri og
, júbílárin" falli saman. Annars er
ekkert líklegra en að við hefðum
þá skipzt á fleiri orðum en féllu
við prófborðið, og þau voru
áreiðanlega ekki fleiri en þurfti.
Mér hefði eflaust komið á óvart,
ef einhver hefði þá spáð þvf fyrir
mér, að leiðir okkar Andrésar
ættu eftir að liggja jafnoft og víða
saman og raun hefur orðið, og sizt
var það nein æskuhugsjón hjá
mér að gerast útvarpsmaður. En á
vordögum árið eftir hringdi sfm-
inn á Nýja Garði, og Andrés
Björnsson spurði mig, hvort ég
vildi velja og lesa fáein kvæði
eftir Stephan G. Stephansson í
útvarp. Þessi tilviljun olli því, að
ég komst í beinni kynni en áður
við þá stofnun sem með árunum
varð fastur vinnustaður minn, og
má hver, sem vill, lá mér, þó að ég
minnist nú á þetta að gefnu til-
efni, þegar við það bætist, að
Andrés hefur verið kennari minn,
æskuslóðir beggja og ýmsir sam-
eiginlegir kunningjar hafa verið
eða eru norðanlands, menntunar-
sviðin hliðstæð og sitthvað sam-
eiginlegt í eðli og áhugamálum.
„Allt fram streymir endalaust",
og nú er Andrés Björnsson sext-
ugur í dag. Frá ættum hans kann
ég ekki að greina, en hygg, að
hann sé af skagfirzku bændafólki
kominn, einkum úr Fljótum og
Sléttuhlíð, nokkuð langt í ættir
fram, og er í frændliði hans margt
ágætisfólk, nafntogað fyrir gáfur
og dugnað. Foreldrar hans voru
Björn Bjarnason, sem lengst bjó á
Brekku í Seyluhreppi, og seinni
kona hans, Stefanfa Ólafsdóttir,
sem varð háöldruð kona og látin
er fyrir röskum þremur árum.
Sonur Björns af fyrra hjónabandi
var Andrés Björnsson eldri, og
voru þeir, hann og Andrés út-
varpsstjóri, þvf ekki aðeins al-
nafnar, heldur einnig hálfbræð-
ur. Andrés yngri fæddist að
Krossanesi f Vallhólmi 16. marz
1917. Hann missti föður sinn ung-
ur, enda var miseldri allmikið
með foreldrum hans, sem flutzt
höfðu að Hofi á Höfðaströnd, þeg-
ar hann var fjögurra ára. Eftir lát
föður síns dvaldist hann lengstum
með móður sinni, elztu alsystur og
fólki þarra að Hofi, unz komið var
fram á skólaár. Stúdentsprófi
lauk hann úr Menntaskólanum á
Akureyri 1937 og á þvi 40 ára
stúdentsafmæli i sumar. Á skóla-
árum sínum stundaði hann ýmsa
vinnu á sumrum eins og löngum
hefur verið tftt, en var þó framan
af mest heima á Hofi, enda undi
hann sér þar bezt og kunni
búskapnum vel. Að loknu
stúdentsprófi settist Andrés i
Háskóla Islands og lauk þaðan
kandídatsprófi f íslenzkum fræð-
um 1943.
Ekki veit ég glöggt, hvaða hug-
myndir hann hefur þá gert sér
um starf til frambúðar, enda
stríðið f algleymingi og tækifærin
ekki eins mörg og siðar varð fyrir
þá, sem höfðu lokið sér af i „norr-
ænudeildinni“ hér heima. En
sama árið og hann lauk prófi
gerðist hann starfsmaður i brezka
upplýsingaráðuneytinu árlangt,
1943 — 44. Starf hans var fólgið í
þvf að semja og miðla fréttum og
öðru dagskrárefni til íslendinga á
vegum BBC vegna stríðsins. Hygg
ég þvf, að hann hafi, eins og marg-
ir aðrir, orðið útvarpsmaður fyrir
hálfgerða tilviljun.
Mig grunar, að það hafi verið
Andrési töluverð lffsreynsla að
kynnast Lundúnum í sprengju-
regni rösklega hálfþritugur. En
heim kominn varð hann starfs-
maður Rikisútvarpsins, sem þá
var á fermingaraldri, og er því
liðið á fjórða áratug siðan hann
kom fyrst við sögu þess. Hann var
fulltrúi í skrifstofu útvarpsráðs
1946, settur skrifstofustjóri þess
1951 — 52, skipaður dagskrár-
stjóri 1958 og útvarpsstjóri í árs-
byrjun 1968. Hann sótti námskeið
f útvarps- og sjónvarpsrekstri við
Bostonháskóla í Bandaríkjunum
1956 og hafði orlof frá störfum
1963 — 64 og dvaldist þá við bók-
menntarannsóknir og ritstörf f
Kaupmannahöfn. Þá stundaði
hann fyrr á árum aukakennslu
við Menntaskólann í Reykjavík og
Verzlunarskóla íslands með
nokkrum hléum, þýðingar og rit-
störf. Kona hans er Margrét
Helga Vilhjálmsdótttir frá
Kirkjuvogi f Höfnum, mikil
atkvæða- og ágætiskona af harð-
duglegu fólki komin. Þau eiga
fjögur börn, sem öll eru við nám
og hafa þegið í arf margt af mann-
kostum þeirra og hæfileikum.
Heimili þeirra er á Hagamel 21 í
Reykjavík.
Ég held ég ljóstri ekki upp
neinu leyndarmáli, þó að ég segi,
að Andrés hafi verið orðinn
þreyttur á dagskrárstjórastarf-
inu, þegar hann var skipaður lekt-
or f fslenzkum bókmenntum í
heimspekideild háskólans 1965,
eða að hann hafi að minnsta kosti
langað að breyta til, enda sætir
það í sjálfu sér engum tíðindum.
Hann undi nýja starfinu vel og
gekk að þvf af áhuga og dugnaði,
enda nýttust honum þar með
ágætum meðfæddir hæfileikar og
menntun. Um það get ég borið,
því að þá lágu leiðir okkar enn
saman. Ég var þá við nám f
íslenzkum fræðum og naut
kennslu hans, bæði sem lektors og
prófessors í forföllum annars.
Það var gaman að vera f tímum
hjá honum, enda hafði ég mestan
áhuga á kennslugrein hans, og
fyrir það vil ég ekki láta hjá líða
að þakka honum á þessum degi.
Námið Pdeildinni hefur að vísu
breytzt mikið sfðan þetta var, en f
fyrirlestrum sínum um íslenzkar
bókmenntir fram um miðja þessa
öld opnaði hann stúdentum sfnum
nýjan heim með því að tengja þær
helztu höfundum, stefnum og
straumum f evrópskum bók-
menntum yfirleitt á sama tíma á
svo lifandi hátt, að það hlaut að
vekja áhuga þeirra. Fyrir lektors-
tíð Andrésar er mér ekki kunnugt
um, að neinn af kennurum
deildarinnar hafi gert það jafn-
rækilega. Þar við bættust hlýja og
manneskjulegheit f öllum sarn-
skiptum við nemendur. Ég er því
ekki í neinum vafa um, að Andrés
og háskólinn hefðu notið hvor
annars með mikilli prýði, ef
starfstími hans þar hefði orðið
lengri, enda má ætla, að þá hefði
honum gefizt betra tóm en ella til
rannsókna og ritstarfa. Vel hefði
ég getað unnað honum þess að
ljúka þar athugunum sfnum á ævi
og verkum Gríms Thomsens og
ýmsu öðru, sem vinum hans er
kunnugt, að hugur hans stendur
til, því að ekki hefði hann skort
verkefni. Utgáfustörf hans, rit-
gerðir og þýðingar bera vitni
traustri þekkingu hans og vand-
virkni. Og slikt er næmi hans á
eigindir skáldskapar og leikni i
máli og stíl, að fæstum blandast
hugur um, að þar er réttur maður
á réttum stað. En útvarpið gaf
ekki grið og kallaði aftur, áður en
þrjú ár voru liðin frá þvi að
Andrés tók við lektorsstöðunni,
enda voru aðstæður þannig, þegar
hann varð útvarpsstjóri, að hann
mátti heita sjálfkjörinn til þess
embættis.
Mig minnir, að það væri fyrir-
rennari hans, Vilhjálmur Þ. Gísla-
son, sem sagði f minningargrein
um forvera sinn, Jónas Þor-
bergsson, að það væri áveðurs að
vera útvarpsstjóri. Það eru orð að
sönnu, enda gat Vilhjálmur trútt
um talað. Af kynnum mfnum við
Andrés Björnsson er mér ljóst, að
starf hans er engan veginn létt, og
um hann næða vindar úr ýmsum
áttum. Rikisútvarpið er býsna
stórt fyrirtæki á íslenzka vísu og
hefur mikla sérstöðu. Það nær til
allra landsmanna og liggur þvf
óvenjuvel við gagnrýni. Af því er
krafizt margvislegrar þjónustu,
sem þó er þess eðlis, að um hana
má endaiaust deila f nafni hags-
muna, smekks eða ólíkra
viðhorfa. Það á að vera frjálst og
framsækið og fylgjast vel með, en
lýtur þó boðum og bönnum stjórn-
valda, laga og reglugerða. Það á
að vera virðingarvönd menn-
ingarstofnun, en samt á þar að
vera eitthvað fyrir alla. og það er f
eðli sfnu voldugt áróðurstæki,
sem beita má til góðs og ills. En
hvað er gott, og hvað er illt?
Þungi þeirrar kröfu, sem til þess
er gerð, stendur í réttu hlutfalli
við breytingarnar í átt til æ flókn-
ara þjóðfélags, en f öfugu hlut-
falli við þá aðstöðu og möguleika,
sem það nýtur til að fullnægja
þessari kröfu.
Það lætur að lfkum að oddviti
slfkrar stofnunar á ekki alltaf
náðuga daga, þó að sumir kunni
ef til vill að halda það. En um það
hefur Andrés Björnsson ekki
mörg orð, og á móti kemur að
áratuga starfsreynsla hans, dóm-
greind og glöggskyggni létta hon-
um róðurinn, hvort sem við and-
byr er að etja eða leiði er gott.
Yfirboðarar hans vita, að honum
má treysta, og undirmenn hans
lfta á hann sem einn úr hópnum,
enda er honum fjarri skapi að
hreykja sér hátt og hann reynir
að greiða úr hverjum vanda með
sem minnstum hávaða. Stundum
minnir hann mig á friðsaman
höfðingja á róstutimum, sem
margir vilja hrekja út f stríðið, en
kýs að bera klæði á vopnin og
hliðra sér hjá illdeilum og telur
búi sfnu bezt borgið með friðsælu
starfi og festu, þegar við á.
Andrés Björnsson er hæglátur
maður i öllu dagfari, getur jafn-
vel virzt fálátur á stundum. En
samstarfsmenn hans vita, að hóg-
værð og ljúfmennska eru rfkir
eðlisþættir I fari hans og undir
niðri slær hlýtt hjarta, sem getur
að því skapi fundið meira til sem
honum er óljúfara að flíka tilfinn-
ingum sinum. Og það er mikill
misskilningur, ef einhver held-
ur, aðhannséskaplítillmaður eða
leiðitamur. Þvi minna sem sær-
inn rýkur, því þyngri er undirald-
an, og þó að Andrés sé seinþreytt-
ur til vandræða og sæti að líkind-
um oftar ámæii fyrir að láta sitt-
hvað ógert en ofgert, stafar það
eingöngu af þvf, að hann veit sem
Njáll, að flest orkar tvímælis, þá
gert er, og getur verið fastur fyrir
eins og klettur, ef því er að skipta.
Einhvern tíma, eftir að ég tók við
núverandi starfi, vissi hann, að ég
var að skrifa bréf og sagði við
mig, eilítið spotzkur á svip:
„Maður á aldrei að skrifa bréf,
Hjörtur minn! Það getur verið
alveg stórhættulegt að skrifa
bréf!“ 1 munni hans þýðir þetta
nokkurn veginn hið sama og að
kapp sé bezt með forsjá og betra
að hafa sitt á þurru og rasa ekki
um ráð fram. SjálfUr getur hann
Ifka veitt lakónfsk svör og er lítið
gefið um allt málæði. Þess vegna
þykist ég vita, að hann kunni mér
takmarkaðar þakkir fyrir þennan
snöggsoðna greinarstúf, en það
verður að hafa það.
Andrési Björnssyni á ég svo
margt upp að unna, og svo margt
höfum við átt saman að sælda, að
ekki er óeðlilegt, að hugurinn
hvarfli til hans, þegar hann fyllir
sjötta tuginn. Ég hef talið mér
happ að mega teljast í vinahópi
hans, og sama hygg ég að segja
megi um velflesta eða alla sam-
starfsmenn hans. Sitthvað eigum
við sameiginlegt, en um annað
erum við eflaust ólíkir, eins og
gengur. Við erum sinn af hvorri
kynslóð útvarpsmanna, en þrátt
fyrir aldursmun og ólfk viðhorf
um sumt, minnist ég þess ekki, að
okkur hafi nokkurn tíma borið
svo mikið á milli, að skyggt hafi á
vináttu okkar og kynni. En hvers
kýs ég þá að minnast, og hvað er
mér efst í hug á þessum
tfmamótum í ævi hans?
„Hugur einn það veit, er býr
hjarta nær“, kvað höfundur
Hávamála forðum. Og þó að ég
þykist vera orðinn nokkuð kunn-
ugur Andrési Björnssyni, fer þvf
víðsfjarri, að ég geti lesið hug
hans eins og opna bók. Ég hefði
til dæmis gjarnan viljað kynnast
skáldinu í honum betur, því að
örfá kvæði, sem hann birti fyrr á
árum í blöðum og tímaritum, eru
mér nægileg sönnun þess, að í rfki
ljóðlistarinnar hefði hann getað
haslað sér völl, svo að eftir hefði
verið tekið, ef ströng sjálfsgagn-
rýni, lýjandi starf og meðfædd
hlédrægni hefðu ekki komið í veg
fyrir það. Ég get aldrei varizt
þeirri hugsun, að það hafi verið
skaði, hve litla rækt hann hefur
lagt við ljóðgáfu sfna, svo að vitað
sé. Hún þarf hins vegar engum að
koma á óvart. Allt, sem hann hef-
ur samið og látið frá sér fara í
útvarpi og á prenti, ber vitni
smekkvísum og óvenju stflhögum
manni. Gott dæmi um það er hið
hefðbundna ávarp útvarpsstjóra á
gamlárskvöld og sá hugblær, sem
þvf fylgir og ekki ætti að þurfa að
lýsa fyrir áheyrendum. Þá eru
tfmamót, sem eru þess eðlis, að
alvara lifsins og undur tilverunn-
ar láta fæsta ósnortna, hvað sem
yfirborðskætinni líður. En
Andrés Björnsson á til miklu
fleiri hliðar en þá djúpu fhygli og
alvöru, sem hann sýnir við hátfð-
leg tækifæri.
Ég minnist margra stunda í
glöðum hópi, þar sem hann hefur
leikið við hvern sinn fingur og
verið hrókur alls fagnaðar, haft
yfir vísur af öllu tagi, ekki sfzt
hinn eldfasta leir, sem alltaf er
skemmtilegastur, sagt sögur af
körlum og kerlingum og lífgað
upp á umhverfið með andlegu
fjöri og frásagnargáfu. Þá kemur
bezt f ljós, hve hæfileikasvið hans
er vítt og gáfurnar f jölþættar. Ein
þeirra er kímnigáfa hans, sem
engu síður beinist að hans eigin
persónu en því, sem spaugilegt er
í fari annarra eða tilverunnar
sjálfrar. Oft hefur kaffistofa út-
varpsins glumið af hlátrum, þegar
Andrés hefur verið i essinu sínu,
og þegar hann stendur fyrir veizl-
um eða mannamótum á annað
borð, veitir hann af rausn og sýn-
ir, að hann er höfðingi í lund.
Slikan húsbónda er gaman að
hafa, þvf að hann aflar sér sjálf-
krafa virðingar og ástsældar.
í dag dvelst Andrés Björnsson
erlendis, þar sem forðum var ort
um hin gömlu kynni, sem gleym-
ast ei. Vinir hans og samstarfs-
menn senda honum þangað hlýjar
kveðjur með þökk fyrir liðnar
stundir. Þeir óska honum góðrar
heimkomu og margra og heilla-
rfkra starfsdaga. Þá langar að sjá
fyrirtækið blómgast, húsið rísa og
gleðina ríkja f dagsins önn. Jafn-
framt vona þeir, að Andrési end-
ist gifta og gefist betra tóm en
áður til þess að sinna ýmsum
þeim hugðarefnum sfnum, sem
ekki koma útvarpinu við, svo að
aðrir megi njóta ávaxtanna. Og að
lokum ein spurning til afmælis-
barnsins, sem ég hef borið fram
áður og er raunar af afar persónu-
legum toga: Ur þvi að þú bjarg-
aðir Benóní að landi, hvenær ætl-
arðu þá að þýða Rósu?
Hjörtur Pálsson.
A bernskudögum minum var
Ríkisútvarpið löngu gróin stofn-
un. Aðdráttarafl þess hefur þvf
tæpast verið hið sama og fyrstu
árin þegar þjóðin öll lagði eyru
við því sem flutt var. Samt
reyndist svo í fásinninu norður
við Eyjafjörð að engin dægra-
stytting var betri og nærtækari en
dagskrá útvarpsins. Og þeir menn
sem oftast létu þar til sfn heyra
urðu heimilisvinir þótt hlust-
endur hefðu ekki af þeim annað
en röddina.
Einn þessara manna var
Andrés Björnsson. Djúp og hljóm-
þýð rödd hans flutti einatt skáld-
skap i bundnu máli og lausu. Oft
tók hann einnig saman lestrar-
dagskrár og fékk þá til liðs við sig
aðra málsnjalla flytjendur. En
Ifklega var það Andrés sem einna
fyrstu hreif mig með lestri ljóða
og sagna. Á þessum árum var
hann dagskrárstjóri og mótaði þvi
öðrum fremur flutning talaðs
máls í útvarpi. Hann átti drýgstan
þátt i að festa f huga mínum mynd
af Rikisútvarpinu sem
menningarstofnun. Sú mynd
hefur aldrei fölskvast síðan þótt
stofnunin sjálf og starfsemi
hennar hafi tekið ýmsum breyt-
ingum í áranna rás.
Ekki man ég hvað ég gerði mér
f hugarlund um manninn Andrés
Björnsson þegar ég á unga aldri
hlýddi máli hans. En persónuleg
kynni sfðar hafa að minnsta kosti
ekki breytt hugmyndum mínum í
neinum megindráttum. Fyrir
mfnum sjónum stóð hann fyrst og
fremst sem menningarmiðlandi,
og það hefur hann jafnan verið.
Haustið 1966 settist ég
nýstúdent í heimspekideild
háskólans og hóf íslenzkunám.
Andrés gegndi þá lektorsstöðu og
hann varð fyrsti bókmennta-
kennari minn. Og mér varð Ijóst
að þarna var kominn sami
menningarmiðlandi og ég þekkti
úr útvarpinu. Hann las með okkur
íslenzkar fornbókmenntir, og mér
er í minni af hvílíkum næmleik
og virðingu hann nálgaðist þessa
gömlu texta. Hann gerði mér
fyrstur manna ljós nokkur grund-
vallaratriði þess hvernig á að
fjalla um skáldskap. Einkum man
ég hvernig hann fór höndum um
Eddukvæðin.
Seta Andrésar á kennarastóli i
heimspekideild varð skemmri en
ýmsir væntu. Hann tók við
embætti útvarpsstjóra í ársbyrjun
1968. Honum hefur því ekki
unnizt tóm til að leggja þá rækt
við bókmenntarannsóknir sem
vonir stóðu til. Skáldskapur
Gríms Thomsens varð kjörsvið
hans á námsárum við háskólann,
og feril Gríms erler.dis hefur
hann sfðar kannað sérstaklega. Er
Andrés manna fróðastur um allt
sem lýtur að skáldinu gamla á
Bessastöðum. Dálítið sýnishorn
hefur birzt af þessum athugun-
um. Þannig þýddi Andrés og gaf
út 1975 ritgerðir þær sem Grimur
samdi á dönsku um íslenzkar
fornbókmenntir. Sú útgáfa er
prýðilega úr garði gerð, nýtur víð-
tækrar þekkingar Andrésar á
efninu og þeirrar smekkvfsi í
meðferð máls sem honum er i
brjóst lagin.
Framhald á bls. 20.