Morgunblaðið - 17.03.1977, Qupperneq 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 17. MARZ 1977
Hermóður Guð-
mundsson bóndi
Árnesi—Minning
Fæddur 3. maf 1915
Dáinn 8. marz 1977
Meö Hermóði Guðmundssyni,
bónda í Árnesi, er mikill afreks-
maður genginn. Ævintýraljómi
hefir löngum leikið um nafn
þessa bændahöfðingja við Laxá í
Aðaldal, eins þeirra fáu, sem
skara fram úr og skera sig úr
fjöldanum.
Hermóður Guðmundsson var
borinn og barnfæddur á Sandi í
Aðaidal við birkilaufaþyt og
þungan nið Skjálfandafljóts.
Hann var sonur skáldsins þjóð-
kunna, Guðmundar Friðjónssonar
frá Sandi. Æviverk Hermóðs
Guðmundssonar eru orðin mörg
og mikil að vöxtum og hefði hann
vissulega verðskuldað að fá að
sitja á friðarstóli heima í Árnesi
um mörg ókomin ár og njóta
verka sinna. 1 rauninni var varla
tekið að kvölda í ævi hans, þegar
hann féll frá.
Það var árið 1945, sem þau
hjónin Hermóður Guðmundsson
og hans ágæta kona, Jóhanna Álf-
heiður Steingrímsdóttir, reistu
sér nýbýlið Árnes i fögru um-
hverfi Laxár í Aðaldal. Þau byrj-
uðu smátt en með atorku, ráð-
deild og stórhug byggðu þau upp
eitt af glæsilegustu stórbúum
landsins. Auk bústarfanna gaf
Hermóður sig að félags- og fram-
faramáhim sveitar sinnar og einn-
ig lét hann þjóðmál stundum til
sín taka. Hann hafði forgöngu um
búnaðarmál héraðs síns, meðal
annars með stjórn Ræktunarsam-
bandsins Arðs, sem sá um að
brjóta land og rækta með jarð-
ýtum og öðrum stórvirkum vinnu-
vélum. Hann var formaður
Búnaðarsambands Suður-
Þingeyinga, sat marga fundi
Stéttarsambands bænda og var í
nokkur ár formaður Landsam-
bands veiðifélaga. Eg kann ekki
að telja upp hin mörgu ábyrgðar-
störf, sem á hann hlóðust. Allir
þekktu dugnað Hermóðs og fram-
kvæmd og vissu, að máli var jafn-
an borgið, ef tókst að fá hann til
að veita þvf atfylgi.
Kynni mín af Hermóði Guð-
mundssyni hófust ekki fyrr en
um vorið 1970, er ég réðst sem
lögmaður Landeigendafélags Lax-
ár og Mývatns, en kynnin urðu
mjög náin, þau fáu ár, sem þau
stóðu. Svalan maímorgun 1970
steig ég út úr flugvélinni á Aðal-
dalsflugvelli, kominn að sunnan
til að setjast á rökstóla með
bændum um varnarstríð þeirra
gegn Gljúfurversáætlun. Þar stóð
Hermóður í norðangolunni,
snaggaralegur og festulegur
maður, en fjörleg augu hans,
snarar og fjaðurmagnaðar hreyf-
ingar geisluðu af lífsþrótti. Samt
var Hermóður þá kominn á
sextugsaldur.
Einmitt þessa dagana voru
óveðursblikur að hrannast upp í
lffi fólksins við Laxá og Mývatn.
Framkvæmdir við Gljúfurvers-
virkjun skyldu hefjast eftir
nokkra daga. Menn skipuðu sér
ósjálfrátt saman til varnar, og
strax í upphafi var Hermóður
Guðmundsson í reynd sjálf-
kjörinn leiðtogi þessarar varnar-
hreyfingar. Til þess hafði hann
bæði styrk stórbóndans og sina
alkunnu baráttugleði. Öðrum
þræði var Hermóður mjög tækni-
lega og nýtízkulega sinnaður.
Hann var öðrum skjótari til að
tileinka sér véltækni við búskap
og allar nýjungar við land-
búnaðarstörf. Um langt árabil sá
hann um rekstur Ræktunar-
sambandsins Arðs, sem tók æ
stærri jarðvinnsluvélar f notkun,
en á hinn bóginn var honum mjög
umhugað um varðveizlu allra
þjóðlegra verðmæta og óspillts og
fagurs umhverfis. Kann dýrkun
fagurra lista i foreldrahúsum,
ásamt einstaklega fögru umhverfi
á æskustöðvum og við Laxá að
hafa átt sinn þátt í því. Hann var
sér skýrt meðvitandi, að af blindri
notkun reiknistokks gat hlotizt
í•»* n n.ct f-tiilíisd*
virðingarleysi fyrir umhverfi og
náttúru landsins, þótt alhliða iðk-
un vísinda hlyti að stuðla að
vernd þessara verðmæta sem ann-
arra.
Næstu þrjú árin eftir að sam-
starf og vinátta tókst með okkur
Hermóði geisaði Laxárdeilan svo
að segja hvíldarlaust. Leið varla
sá dagur, að við ættum ekki orð-
ræður saman. Hinn sterki
virkjunaraðili brenndi þegar brýr
að baki sér með miklum fjár-
festingum og pöntunum stórra
véla og taldi sig því tilneyddan að
sækja sífellt á, hvað sem
skynsamlegum rökum og dóms-
niðurstöðum leið. Einn vandann
dreif þvf að eftir annan f þessu
varnarstríði, þar sem jafnan
þurfti að meta heildarstöðuna
með hliðsjón af hverri ákvörðun,
sem gat orðið til þess að boginn
brysti í hendi bænda. Dvaldist ég
oft á þessum þremur árum á
heimili þeirra hjóna, Hermóðs og
Jóhönnu Álfheiðar, og naut
rausnar þeirra og félagsskapar.
Samstarf okkar Hermóðs var all-
an tímann hið ánægjulegasta.
Kynntist ég honum gjörla og
betur, af þvi að áður hafði ég ekki
myndað mér neinar skoðanir um
hann. Vissulega var hann mikill
kapps- og framkvæmdamaður,
eins og orð er á gert. Hann var
einnig mjög sjálfstæður og rök-
fastur í hugsun. Er á þurfti að
halda átti hann til skapró og
þolinmæði, skipulagsgáfu og
fyrirhyggju. I öllu dagfari var
hann viðmótsþýður og lá jafnan
vel á honum.
Eins og Laxárdeilan var háð,
reyndist hún vera valdatafl, teflt
á vettvangi stjórnmála, dómstóla
og sfðast en ekki sfzt, hreinna
vísinda. Annars vegar var fimbul-
sterkur valdaaðili, studdur bæði
kaupstaðarvaldi og ríkisvaldi,
fjármagni og sérfræðum, ásamt
þeim tilstyrk stjórnvalda, sem að
baki þessu valdi býr jafnan. Hins
vegar var fylking bændafólks
meðfram Laxá og Mývatni, sem
flest var fátækt, en naut þess þó,
að f röðum þess voru fáeinir
sterkir stórbændur, eins og Her-
móður f Árnesi. Þessari fylkingu
tókst samt að fara með sigur af
hólmi í hinni miklu orrahríð. Þar
var vissulega mörgu fyrir að
þakka, lýðræðisskipulaginu, sem
tryggir, að réttur minnihluta er
ekki fótum troðinn. Einstakur
málstaður, stuðningur mikils
hluta almennings í landinu, sem
snerist á band með bændum,
þegar mest lá við. Varla hefur þó
verið á nokkurs manns færi nema
Hermóðs Guðmundssonar að ger-
ast leiðtogi í þessu varnarstríði og
snúa taflstöðu, sem í fyrstu virtist
flestum vera vonlaus, upp í
hreina yfirburði, þegar loks var
sest að sáttaborði og deilan sett
niður í friði og spekt með skrif-
legum samningum. Laxárdeilan
kveikti tilfinningaloga í brjóstum
margra landsmanna. Öðru fremur
var hún þó áminning til stjórn-
valda um að virða rétt einstakl-
ingsins f þessu landi og kasta ekki'
á glæ, að þarflausu, ómetanlegum
djásnum fslenzkrar náttúru. Hún
var harkaleg, en dýrmæt lexía f
umhverfis- og náttúruvernd hér á
landi. Hún var einnig prófsteinn
á hvers sjálfmenntað bændafólk
má sín í skiptum við sérfræðinga-
vald, þegar fólkið á sér leiðtoga,
sem af óbifanlegri festu heldur
fram málstað þess, hvernig sem
stríðið þá og þá er blandið.
Allan tfmann, sem Laxárdeilan
stóð, unni Hermóður sér vart
hvfldar. Hann stappaði stálinu í
menn sína og slakaði ekki á fyrr
en framtfð byggðanna við Laxá og
Mývatn var tryggð með skrif-
legum samningum. Ötal margt
varð vissulega lóð á vogarskálum
þessa harða ágreinings og vafa-
litið verður lengi enn deilt um
Laxárdeiluna, orsakir hennar og
aðdraganda, viðbrögð og at-
hafnir í hita barattunnar og
endanlegar lyktir. Staðreynd tel
.(‘ t 'ií 11 • i c t > .iiiiitoil ií. i n g
ég þó vera, að endanlegar lyktir
voru öðru fremur sigur skyn-
seminnar og vísindalegra vinnu-
bragða.
Ráðherra á fyrstu misserum
deilunnar var Jóhann Hafstein. 1
ráðherrabréfi gaf hann þá yfir-
lýsingu, að ekki yrði veitt leyfi til
frekari virkjana en fyrsta áfanga
Laxár III (Gljúfurvers-
virkjunar), 7,5 MW rennslis-
virkjunar, ef vísindalegar rann-
sóknir leiddu í ljós, að af fram-
kvæmdum hlytist tjón á lifrfki
Laxár og Mývatns. Á vegtyn iðn-
aðarráðuneytis voru síðan i sam-
ráði við deiluaðila fengnir
færustu vísindamenn, innlendir
og erlendir, til að hafa á hendi
rannsókn á náttúrufari Laxár og
Mývatns. Enginn fylgdi því fastar
eftir en Hermóður Guðmundsson,
að þessar rannsóknir færu fram
samkvæmt gefnum fyrirheitum.
Niðurstöður rannsóknanna urðu
neikvæðar fyrir virkjunaraðil-
ann. Sáttagerðin í Laxárdeilu
grundvallaðist þannig bæði á yfir-
lýsingu ráðherra, gefinni í upp-
hafi deilunnar, og vísindalegum
rannsóknum í samræmi við hana.
í framhaldi þessa samþykkti Al-
þingi lög um sérstaka náttúru-
vernd Laxár og Mývatns nr. 36,
1974, sem banna virkjunarfram-
kvæmdir á svæðinu. Þykir mér
mikils um vert að láta þess getið
hér til að tryggja orðstír Hermóðs
Guðmundssonar gegn tilraunum
til að koma inn hjá almenningi
þeim hleypidómum, að fólkið við
Laxá og Mývatn hafi unnið sigur
sinn í trássi við heilbrigða skyn-
semi og vísindalegt álit.
Hvarvetna, þar sem Hermóður
Guðmundsson mætti á mál-
þingum, einkenndist framganga
hans af þróttmiklum málflutningi
og málafylgju. Menn hittu þar
fyrir þrekmikinn einstakling og
umbúðalausan málstað. Her-
móður var undirhyggjulaus
maður, sem gekk hreint til verks
og ávann sér þannig traust allra,
hvort sem þeir deildu með honum
skoðunum og sannfæringu eða
ekki. Hann flutti mál sitt af sann-
færingarkrafti. Hin dýpri rök
skapgerðar hans held ég hafi
verið óslökkvandi sannleiksást og
algjört óttaleysi f leit að sann-
leikanum. Honum var fjarri skapi
að beygja sig fyrir nokkrum þeim
málstað sem hann taldi rangan.
Hann fékk oft því áorkað, sem
aðrir töldu óhugsandi, en með af-
stöðu sinni kallaði hann einnig
stundum yfir sig erfiðleika, and-
streymi og fjandskap annarra
manna, lét hann það þó lftt á sig
fá. Valdamönnum hefir vart þótt
Hermóður talhlýðinn maður, og
andstæðingum var gjarnt á að líta
á hann sem erkióvin. Skaphöfn
Hermóðsgrun^vallaðist á viðhorfi
hans til málefna en ekki manna.
Skapsmunir hans voru segul-
magnaðir með vissum hætti, svo
að honum reyndist auðvelt að
hafa áhrif á menn og koma þann-
ig fram málum. En hann dróst
einnig að viðfangsefnum sínum
eins og segull að stáli svo hann
unni sér ekki hvíldar fyrr en
lausnin var fundin. Ef hann hefði
gengið langskólaveginn hefði ég
vel getað hugsað mér hann sem
vfsindamann sem ekki hefði
fundið frið í sfnum beinum fyrr
en uppgötvun var gerð eða ráð-
gáta leyst. Þótt Hermóður
Guðmundsson léti mörg mál til
sín taka virtist honum næst huga
og hjarta að efla sterka og sjálf-
stæða bændastétt í landinu sem
yrði þess megnug að varðveita
þjóðlega arfleifð og viðhalda
reisn þjóðarinnar f skiptum við
útlendinga. Margur mun finna
fyrir því að Hermóður Guðmunds-
son er horfinn af sviðinu. Mestur
er þó missir ástvina og fjölskyldu,
barna og tengdabarna og hans
gáfuðu konu Jóhönnu Álfheiðar
Steingrímsdóttur, sem var manni
sfnum ómetanlegur lífsföru-
nautur og ráðgjafi. Votta ég þeim
samúð mína um leið og ég þakka
þessum sterka syni íslenzkra
sveita fyrir lærdómsrik kynni á
stuttri en hressilegri samferð.
Lengi mun lifa minning hans.
Sigurður Gizurarson.
Atvikin höguðu þvf þannig, að
leið mín lá til Laugaskóla í Suður-
Þingeyjarsýslu. Kynni mfn af
byggðarlaginu og fólki þvf, sem
>«, e í; 1 tffcei itbrt i i ) l.)
ég umgekkst bæði innan skóla og
utan, urðu þau að mér hefur æ
síðan fundist Þingeyjarsýslan
vera mín önnur heimabyggð. En
það eru ekki aðeins ljúfar
minningar skólaáranna, sem
rifjast upp, heldur hafa haldist
nokkur tengsl bæði af afspurn svo
og við áframhaldandi kynni og þá
ekki sfst við hjónin í Árnesi,
Jóhönnu og mann hennar
Hermóð Guðmundsson, er and-
aðist að heimili sinu 8. marz s.l.
eftir langa og erfiða legu. Eftir að
hann hafði leitað lækna og sá
hvert stefndi óskaði hann eftir
því að fá að vera heima uns yfir
lyki.
„Trúðu á tvennt f heimi
tign sem æðsta ber,
guð í alheims geimi
guð f sjálfum þér.“
Þegar ég blaðaði í minningabók
frá Laugaskóla veturinn 1937—38
hafði Hermóður ritað vísu þessa f
bók mína ásamt heillaóskum.
Þegar ég lit yfir æviferil
Hermóðs, þá er ljóst að heilræði
vísunnar hafa verið leiðarljós
hans í lífi og starfi. Traust á
alheimsafl, skyldan til þess að
beita því, sem honum var gefið, til
góðs, vera trúr sjálfum sér og
öðrum, vinna verk sín af festu,
dug og sannfæringarkrafti, vera
einlægur og heill á lffsgöngu
sinni var aðalsmerki bóndans í
Árnesi.
Hermóður Guðmundsson var
fæddur 3. maf 1915 að Sandi í
Áðaldal, sonur þeirra mætu hjóna
Guðrúnar Lilju Oddsdóttur og
Guðmundar Friðjónssonar skálds
og bónda þar, en börn þeirra voru
12, 10 synir og 2 dætur. Hermóður
ólst upp við starf, iðkaði íþróttir í
æsku, var andstæðingur tóbaks-
og vínneyzlu en virti því meira og
drakk í sig þjóðleg verðmæti og
menningu og batzt sveitalifinu og
móður jörð óslítanlegum böndum.
Veganestið úr heimahögum varð
þannig það gildismat, sem bezt er
hægt að leggja á það, hvers virði
það er að lifa heilbrigðu lífi, geta
staðið á eigin fótum, þekkja sögu
lands og þjóðar, virða og meta
dyggðir eins og trúmennsku, orð-
heldni, hreinskilni og heiðarleika,
elska og virða landið, skynja
fegurð þess og gjöfulleika yrkja
það en forðast rányrkju og þvi
umfram allt að vernda það. Enda
mun sagan sfðar herma það að f
því efni hafi Hermóður markað
óafmáanleg spor.
Það var þvf engin tilviljun að
Hermóður skipaði sér í raðir
íslenzkra bænda. Þar haslaði
hann sér völl þar var lífsstarf
hans.
Hermóður var f Alþýðu-
skólanum að Laugum veturinn
1937—1938 og Búnaðarskólanum
að Hólum 1938—1939 og lauk
þaðan búfræðinámi.
Árið 1940 kvæntist Hermóður
Jóhönnu Alfheiði Steingríms-
dóttur, Nesi, Aðaladal. Jafnræði
var mikið með þeim hjónum, bæði
vel greind, kappsöm og dugmikil
og samhent mjög. Þau hófu
búskap í Nesi og byggðu nýbýlið
Árnes úr Neslandi. Það býli talar
skýru máli um þann feikilega
dugnað er hjónin bæði sýndu við
uppbyggingu þess og vann
Hermóður sjálfur mikið að bygg-
ingu húsa og íbúðarhúss enda
hagur vel. Var hreinasta unun að
fylgjast með, hve öll uppbygging
og ræktun gekk fljótt og vel svo
og þeirri útsjónarsemi, sem við
var höfð og ekki voru alltaf farn-
ar troðnar slóðir heldur upp á
ýmsum nýjungum bryddað
Hermóður hafði frumkvæði að
þvf að leggja vatnsveitu um
langan veg og yfir Laxá til þess að
fá rennandi vatn til neyzlu.
Fjögur eru börn þeirra
Jóhönnu og Hermóðs, öll mann-
vænleg og dugmikil: Völundur
Þorsteinn, f. 1940, búfræði-
kandidat, giftur Höliu Lofts-
dóttur. Sigrfður Ragnhildur f.
1942 gift Stefáni Skaftasyni ráðu-
naut. Hildur, f. 1950, kennari, gift
Jafet S. Ólafssyni viðskiptafræði-
nema. Hilmar f. 1953 bóndi í
Árnesi, kvæntur Áslaugu Jóns-
dóttur. Barnabörnin eru nfu.
Mörg trúnaðarstörf hlóðust á
Hermóð f heimabyggð. Það kom
fljótt fram að hann var vel til
forystu fallinn. Þó væri sanni nær
að segja vel til þjónustu fallinn
því svo mjög tók hann alvarlega
þau verkefni, sem hann tók að sér
i;t íUi i Mstmiii U
á félagslegum vettvangi, að hann
lagði hart að sér og sparaði hvorki
tíma né fyrirhöfn til að leysa
hvert mál vel og farsællega. Tókst
honum flestum betur fyrir sinn
brennandi áhuga og dugnað að
koma málum heilum i höfn. Kom
þar fram sem annars staðar
hvílfkur atgervismaður hann var.
Hermóður var formaður
Búnaðarfélags Aðaldæla frá 1943
formaður Búnaðarsambands
Suður-Þingeyinga frá 1949,
formaður Veiðifélags Laxár og
sfðustu árin formaður Landssam-
bands veiðifélaga, formaður
Landeigendafélags Laxár og
Mývatns formaður Ræktunarsam- *
bandsins Arðs og ýmsum fleiri
trúnaðarstörfum gegndi hann.
Auk þessa sótti hann ýmsa fundi
og þing bændasamtakanna. Þá
var hann mjög virkur í ung-
mennafélagshreyfingunni og var
um langt skeið formaður ung-
mennafelagsins Geisla.
Hermóður var þjóðkunnur
maður. Hann var einn af rismestu
mönnum sinnar samtiðar. Hug-
sjónamaður. Leiftrandi áhuga-
maður. Ákveðinn í skoðunum.
Vinnusamur og mikilvirkur.
Hann sótti hvert mál af eldlegum
áhuga. Enginn garður var svo hár
að hann réðist ekki til uppgöngu,
ef réttsýni hans og sannfæring
buðu. Aldrei var hægt að bendla
hann við meðalmennsku eða upp-
gjöf. Hann var stórbrotinn
persónuleiki og gekk ávallt hreint
til verks, hafði andúð á hinu gagn->
stæða.
Og Hermóður var elskulegur
maður, það var gott að sækja þau
hjón heim, eiga vináttu þeirra.
Hlýja og alúð var þeirra aðals-
merki. Hjálpfús og góð. Þau áttu
aðlaðandi heimili, ræktu það vel
og önnuðust uppeldi barna sinna
af ástúð og fórnfýsi.
Löngu og erfiðu helstríði er
lokið. Mörg sár eru eftir brostna
strengi.Við áttum von á svo miklu
lífstarfi ennþá. Hermóður átti
snaran þátt í brjóstum sinna fjöl-
mörgu vina. Við kveðjum hann og
þökkum honum og biðjum honum
blessunar guðs. Og eftirlifandi
eiginkonu hans, börnum og ást-
vinum öllum sendum við innileg-
ar samúðarkveðjur. Við erum svo
smá á svona stundum og getum
aðeins í auðmýkt lotið guðs vilja.
Páll V. Danielsson
Hermóður Guðmundsson, bóndi
í Árnesi, andaðist að heimili sínu
þriðjudaginn 8. marz s.l. tæpra 62
ára að aldri, og verður útför hans
gerð í dag, fimmtudaginn 17.
marz, frá Neskirkju í Aðaldal.
Hann var fæddur að Sandi i Aðal-
dal 3. maí 1915, sonur hins þjóð-
kunna skálds og bónda,
Guðmundar Friðjónssonar, og
konu hans, Guðrúnar Oddsdóttur.
Hermóður í Arnesi var þvf þing-
eyingur að ættum, uppeldi og ævi-
dvöl. Hann var samgróinn heima-
byggð sinni, landinu, fólkinu, arf-
leifðinni. Þar er allur, sem unir.
Hann kvæntist eftirlifandi konu
sinni, Jóhönnu Alfheiði Stein-
grfmsdóttur, 4. maf 1940, en hún
er dóttir'Steingríms heitins Bald-
vinssonar í Nesi og konu hans,
Sigríðar Pétursdóttur. Þau Her-
móður og Jóhanna reistu nýbýlið
Árnes I Neslandi árið 1945 sem
brátt varð að stórbúi í höndum
þeirra, enda hjónin bæði kunn að
■■u\ I icítrÁI .zngfl Tliltoi'. f.-l '10