Morgunblaðið - 17.03.1977, Side 15
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 17. MARZ 1977
15
Minning:
Hermóður í Árnesi
fádæma atorku, dugnaði og áræði
ásamt góðum gáfum og hugvits-
semi.
Fyrst man ég Hermóð Guð-
mundsson fyrir rúmum fjörutíu
árum. Þá voru jafnan haldin
íþróttamót að vori að Breiðumýri
í Reykjadal, og var Hermóður þá
fremstur í flokki frjálsíþrótta-
manna og átti hann ásamt bræðr-
um sinum drýgstan þátt í því, að
hlutur Aðaldælinga varð góður í
þessari innbyrðis keppni sveit-
anna þingeysku. Einhvern
tímann á árunum eftir 1930 var
einnig haldið iþróttamót að
vetrarlagi og var þreytt skauta-
hlaup á Vestmannsvatni. Við
Mývetningar ætluðum okkur sig-
ur á því móti, töldum okkur raun-
ar sigurinn visan, en það fór á
annan veg. Það var Hermóður
Guðmundsson, sem færði heima-
sveit sinni Aðaldainum sigurinn,
hljóp af sér alla aðra skautagarpa
á þvi móti.
Það er svo ekki fyrr en 1963 að
ég kynnist Hermóði í Árnesi
persónulega, enda þótt ég vissi
margt um athafnir hans á þeim
árum, sem þarna liðu á milli.
Hann er þá enn í broddi fylking-
ar, kappsfullur og ákveðinn sem
fyrr, þótt íþróttasviðið sé nú ann-
að. Hann gaf sig snemma að
félagsmáium, enda frá unga aldri
mannblendinn, framgjarn og við-
ræðufús, greindur og einarður.
Hann varð formaður í Ung-
mennafélaginu Geisla í Aðaldal
árið 1938 og var það í fimm ár, en
það mun vera eitt fyrsta for-
mannsembætti hans. Þau félags-
störf önnur sem hann gaf sig að
um ævina, voru mörg og margvís-
leg. Hann varð formaður i Bún-
aðarfélagi Aðaldæla 1943 og var
það óslitið til dánardægurs. Hann
hefur einnig verið formaður i
Búnaðarsambandi Suður-
Þingeyinga, formaður í Land-
eigendafélagi Laxár og Mývatns,
formaður og framkvæmdastjóri
Ræktunarsambandsins Arðs, en i
þvi eru: Aðaldælahreppur,
Tjörneshreppur og Reykjahrepp-
ur. Þá hefur hann einnig verið
formaður Landssambands veiði-
félaga síðan 1973. í stjórn Veiði-
félags Laxár síðan 1958 og for-
maður þess félags síðan 1968.
Hann var einn af stofnendum
Veiðifélags Mýrarkvíslar og jafn-
framt formaður, og stóð hann fyr-
ir byggingu laxastiga fyrir það
félag. Þá hefur hann verið full-
trúi i mörg ár á þingum Stéttar-
sambands bænda og hann hefur
setið I Veiðimálanefnd rikisins.
Hermóður í Arnesi sinnti raunar
fleiri félagsmálastörfum um æv-
ina, þótt ekki séu nefnd hér.
Sjá má af þessari upptalningu,
að Hermóður í Árnesi hafði í
mörgu að snúast, en samt sem
áður bjó hann stórbúi i Árnesi
eins og áður er sagt. íbúðarhúsið
reisa þau hjónin 1945, svo koma
mikil gripahús, þurrheyshlöður,
votheysturn, súgþurrkun, fóður-
geymsla, vélaverkstæði. Allt ber
vitni um stórhug, framsýni og
samhug hjónanna f Árnesi. Og
stöðugt var haldið áfram að
stækka og efla búið, staðinn sjálf-
an. Þau hefja rekstur veiðiheimil-
is 1963 og ráðast I byggingu veiði-
húss 1967, sem tvfvegis hefur ver-
ið stækkað og endurbætt siðan.
Hermóður i Árnesi fylgdist
mjög vel með i öllum tæknilegum
nýjungum og endurbótum á sviði
landbúnaðar og var jafnan með
fyrstu bændum að tileinka sér
nýjungar, sem hann taldi til bóta.
Engin tæknileg nýjung eða fram-
faraspor voru honum þó markmið
í sjálfu sér, heldur aðeins hvati til
að vekja nýtt starf, opna nýjar
leiðir, flýta fyrir að koma meiru
og fleiru í verk. Og hann var ekki
að keppa að þvi að koma sem
mestu í verk til þess að skapa
hóglífi og kyrrð, heldur til að
skapa djörfung og dug, örva æða-
slátt, efla viljaþrek og þor manna.
Guðmundur Friðjónsson á
Sandi orti eitt sinn:
„Arfur þinn allur var
áhugaglóð
löngun til landnáms horfði
dáð til drengskapar
dugur til starfs
fullhugi til friðar“.
Þessi orð hefðu eins getað verið
ort til sonar hans, Hermóðs í Ár-
nesi, því að slíkan arf hafði hann
einmitt hlotið í vöggugjöf.
Hermóður í Árnesi hafði mótast
i æsku af andstæðum náttúrunn-
ar i umhverfi sínu, Kinnarfjöllin
himingnæfandi, traust og óbifan-
leg, áttu sina þræði i skapgerð
hans, Skjálfandafljót voldugt og
óvægið á aðra hlið, Laxá fögur og
silfurtær með fuglasöng og
sporðaköstum á hina. Vinalegir
hliðarslakkar Hvammsheiðar og
skógi vaxið Aðaldalshraun eins og
glitofin blæja á hásumardegi.
Dumbshafið i öllu sínu veldi.
Þarna var krafturinn og valdið,
staðfestan og óttaleysið, en einnig
fegurðin og lífsgleðin, mýktin og
heiðrikjan. Hermóður í Árnesi
átti næmar tilfinningar og geðs-
muni stóra, það fór ekki framhjá
neinum, en ég tel það sérstæðast
af einkennum -hans, að sterkar
andstæður, sem mörgum reynist
erfitt að sætta, virtust jafnan í
fullkomnu jafnvægi innra með
honum. Hann var raunsær maður
en þó draumlyndur, harðvigur en
þó mjúkhentur, ör til framsóknar
og trölltryggur mönnum og mál-
efnum. Hann var einn þeirra
manna, sem bezt hafa sýnt og
sannað á sfðasta mannsaldri, hve
traustur og góður efniviður er í
islenzkri alþýðu, enda var jafnan
efst I vitund hans trúin á landið
og þjóðina, islenzka tungu, sögu,
náttúru og goðsagnir. Slíkur er
aðall íslenzkrar menningar.
Hermóður í Árnesi unni heima-
byggð sinni og tók undir með Sig-
urði á Arnarvatni„Hér á andinn
óðul sin, öll sem verða á jörðu
fundin...“ og þá var hann einnig
sammála föður sínum: „Á þó
gamli Aðaldalur/ einnig vanga
rjóðan/ Eiga nokkrir aðrir dal svo
góðan?" Hermóður í Árnesi unni
einnig fögru mannlifi og fögrum
listum á öllum sviðum, en þó var
hann öfgalaus, raunsær og rétt-
sýnn á menn og málefni. Hann
var bindindismaður alla ævi á vin
og tóbak, en laus við allt ofstæki.
Hann var vissulega þjóðkunnur
maður, ekki sízt fyrir baráttu sína
í broddi fylkingar fyrir Land-
eigendafélag Laxár og Mývatns á
undanförnum árum. Þar sýndi
hann vel, að hann var enginn
meðalmaður í neinu og að stórra
sanda og stórra sæva var geð
hans. Það var jafnan þrá hans og
metnaður að hrinda stórum mál-
um I framkvæmd, málefnin áttu
hann og fyndist honum, að hann
gæti séð þeim sæmilega farborða
sparaði hann hvorki tima né
krafta og var þá sem honum stein-
gleymdist allt annað í svipinn.
Hann var fljótur að koma auga á
aðalatriðin og fylgdi þá fast eftir
þvi sem hann taldi heilbrigt og
skynsamlegt og beitti þá ýmist
lagni og rökvísi, eða nokkurri
hörku. Hann átti það til að vera
óvæginn og stórorður, en aðeins
gagnvart úrtölumönnum, enda
ósérhlifinn sjálfur og óragur að
takast á við verkefnin, þótt slikir
menn teldu þau óviðráðanleg.
1 forníslenzkum ritum er víða
getið þeirra einkenna er prýða
skyldi þann er til höfðingja var
borinn. Þar segir meðal annars,
að hann skal vel kunna til þeirra
iþrótta er tfðkast helzt og vera
bæði sterkur, mjúkur og harð-
fengur. Vel skal hann kunna til
viðskipta og ræður fyrir sér að
gera. Sléttorður skal hann, en hitt
skiptir þó mestu, að hann sé fast-
orður og heitvandur. Stærsta atr-
iðið var þó, að hann væri stórráð-
ur og framkvæmdamikill. Þessar
hugmyndir norrænna manna um
andlegt og lfkamlegt atgervi eru
enn i fullu gildi og þvi segi ég, að
Hermóður í Árnesi var fyrst og
fremst höfðingi með frjótt imynd-
unarafl og óbilandi áræði.
Það er alkunna, að þeir sem
leggja út í lífið með stórræði í
huga og sterka trú á sjálfa sig
eiga sjaldan óblöndnum vinsæld-
um að fagna, þegar til lengdar
lætur. Þetta var Hermóði í Árnesi
vel ljóst og hann var nógu stór til
þess að sjá drengilega andstæð-
inga I réttu ljósi, án alls kala og
hinir sem ekki gátu talist drengi-
legir í vopnaburði voru afgreiddir
með þögn, þeir voru ekki þess
virði að rætt væri um þá.
Sjálfstraust hans var að vísu
mikið en það var annað, sem ein-
kenndi hann ekki síður, að hann
var mjög kröfuharður við sjálfan
Framhald ð bls. 35
Guðmundur skáld Friðjónsson
á Sandi sagði einhverju sinni:
„Ég hef haft barnalán". Segja má,
að allir afkomendur þeirra hjóna,
Guðmundar skálds og Guðrúnar
Oddsdóttur, séu þjóðkunnir, ög
ekki segja fyrrnefnd orð skáld-
bóndans ómerka sögu, þegar haft
er í huga, að þau eignuðust 12
börn og komust 11 yfir tvítugt.
Slíkt barnalán er guðs blessun.
Hermóður Gumundsson í Ár-
nesi, f. 3. maí 1915 var nfunda
barn foreldra sinna og „þótti
likur Völundi að ýmsu og Heið-
reki í sumu tilliti, vaskur til
íþrótta og vinnu, gekk í Lauga-
skóla og siðan Hólaskóla og tók
búfræðingspróf þaðan“. segir
Þóroddur skáld bróðir hans í riti
sínu, Guðmundur Friðjónsson, ævi
og störf, en hann skrifaði einnig
síðar um móður þeirra eins og
kunnugt er, og þótti Hermóói
mikið koma til þessara bóka bróð-
ur sins. Ekki skal ég um það
dæma hvort lýsing Þórodds er
rétt, en þess má geta til gleggri
skilnings á þessum samanburði,
að Völundur, fjórði sonurinn að
aldri, sem lézt aðeins 23ja vetra,
„var bráðger iþróttamaður og
námsmaður, harðduglegur til
allra verka og snemma skáld-
mæltur vel.“ Eitt mannvænlegra
barna þeirra Árneshjóna, Her-
móðs og Jóhönnu Steingrímsdótt-
ur frá Nesi, ber nafn þessa efni-
lega föðurbróður síns með sóma.
Heiðrekur var sjötti bróðirinn í
röðinni, „hann var þegar í
bernsku örgeðja og líkur föður
sínum um suma hluti, hneigður
fyrir bóklestur og íþróttamaður
sem Völundur. Hann var og skáld-
mæltur..", segir Þóroddur bróðir
hans réttilega, því að Heiðrekur
er skáld gott. En ekki vissi ég til
að Hermóður væri skáidmæltur,
þó að hann hafi verið likur Heið-
reki og Völdundi að öðru leyti, og
rétt er að hann var örgeðja og
likur föður sfnum um margt. En
hitt er svo annað mál, að kona
Hermóðs og annar húsbóndi Ar-
nesheimilisins er skáldmælt vel
eins og hún á kyn til og kunni
Hermóður að meta það eins og
aðra góða eðliskosti konu sinnar.
Þó að samanburðurinn við Völ-
und og Heiðrek standist vafalaust
í stórum dráttum, get ég ekki látið
hjá líða að minna á þá staðreynd,
að í raun og veru var Hermóður
engum likur öðrum en sjálfum
sér, svo einstæður og harðfylginn
baráttumaður, sem hann reynd-
ist, þegar á hólminn kom. Hann
minnti á öræfin: yfirbragðið hlé-
drægt, þau geta jafnvel verið fá-
lát við fyrstu sýn, en breytast svo
við nánari kynni þegar veður er
skaplegt og fjölbreytt einkennin
koma I ljós — og þá ekki sizt sú
vinalega hlýja sem hvarvetna
blasir við, ef grannt er skoðað. Ég
hitti Hermóð einu sinni á leið i
Herðubreiðarlindir. Ekki sá ég
hann jafnglaðan í annan tíma,
enda var hann i fylgd með fjöl-
skyldu sinni og hreinviðri með
afbrigðum, svo að minnti á skap-
lyndi hans sjálfs. Þá fagnaði Is-
land góðum vinum.
Guðmundur skáld á Sandi og
þau hjón voru litt efnum búin og
fjárskortur hamlaði menntun
barnanna, þó hvorki skyrti þau
greind né góða hæfileika. „Ég
barðist svona í bökkum — neitaði
mér og minum um allan munað,"
sagði eitt sinn skáldið, sem orti
Ekkjuna við ána og færði þjóð
sinni perlur á borð við Gamla
heyið og margt fleira. Guðmund-
ur verður ævinlega talinn i hópi
örfárra stórskálda sem sprottið
hafa úr islenzkri alþýðumenningu
einni saman. Við Hermóður töl-
uðum úm föður hans og virðing
hans leyndi sér ekki, né sú ást
sem hann bar i brjósti til foreldra
sinna. Honum þótti vænt um, að
við skyldum hafa erft vináttu
Guðmundar föður hans og
Jóhannesar alþingisforseta og
bæjarfógeta, afa míns. Skáldið
heimsótti alþingismanninn hvert
sinn sem hann átti erindi til
Reykjavikur, enda fann hann í
honum sálufélaga og samskrafs-
mann, þvi að Jóhannes unni fögr-
um bókmenntum, hafði afar
næman smekk og varfljótur að sjá
hvar feitt var á stykkinu, ekki sizt
i ljóðlist. Hvernig gat stjórnmála
máöur af þeirri gerð farið á mis
við skáld af stærðargráðu Guð-
mundar á Sandi? Auk þess hafa
þeir verið líkir um margt, voru
t.a.m. báðir „þjóðlegir" i skoð-
unum og leiddi það að sjálfsögðu
til íhaldssemi þeirrar tegundar
sem er af því góða og á ekkert
skylt við erlendar tízkustefnur,
hvorki í menningu, list né pólitik,
en er i eðli sinu rótgróinn íslenzk-
ur arfur. Hermöður átti þessa teg-
und ihaldssemi f rfkum mæ.'.i.
Hún var honum í blóð borin og
var undirrót þeirrar ástar, sem
hann bar til átthaga sinna. Án
skilnings á henni er ekki únnt að
meta Hermóð Guðmundsson rétt,
né lífsstarf hans eða hugsjónir.
Það reyhdi ég að gera mér far um,
ekki sizt sem ritstjóri, og sagði
Hermóður mér undir lokin, að
það hafi yljað sér í ólgu mikilla
átaka. Sá, sem átti ekki þvi láni að
fagna að hitta Hermóð heima í
Árnesi, þekkti hann ekki eins og
hann var i raun og veru: hlýr og
viðkvæmur undir þykkri — allt
að þvi hrjúfri skel. Það er i raun-
inni ævintýri likast að koma í
Árnes. Þar er nú svo vel húsað að
undrum sætir, og segja má, að þar
hafi öll þessi samhenta fjölskylda
leitað skjóls í nábýli við heiðurs-
hjón og höfðingja einhverrar
fegurstu sveitar þessa lands.
1 Arnesi eru mörg hús, en eitt
heimili, þ.e. ein fjölskylda í gam-
alli merkingu orðsins.
I umræðum um „hugsjónamál"
liðandi stundar eins og skatta-
frumvarp og þ.h. dægurmall
gleymist bóndakonan að sjálf-
sögðu i þeirri gerningahrfð sem
geisar — og öll mið eru tekin af
þéttbýliskonum. En Jóhanna i Ár-
nesi veit, hvað er að standa fyrir
heimili og skammast sín áreiðan-
lega ekki fyrir að vera „heima-
vinnandi húsmóðir", enda hefur
hún ávallt verið húsbóndi á sínu
heimili, ekki siður en Hermóður
og var hann stoltur af því. En
Jóhanna hefur áreiðanlega ekki
borið þann veraldarauð úr býtum
fyrir starf sitt, sem sanngjarnt
væri, ekki frekar en aðrar hús-
freyjur i sveit. Störf þeirra eru
einskis metin, þegar kemur að
skattseðlinum. En hún hefur bor-
ið höfuðið hátt og ekki verið eftir-
bátur manns sins í erfiðu starfi.
Nú mun reyna á forsjá hennar og
þarf enginn að kviða því að ekki
verði áfram skörungur i Árnesi.
Þegar ég hugsa til þeirra
bændaheimila, sem ég hef þekkt
bezt, kemur allt i einn stað niður:
konan var alltaf húsbóndi, ekki
siður en eiginmaður hennar;
þannig kynntist ég Kristrúnu i
Stardal, þegar ég var sendur
þangað í sveit ungur drengur, og
þessu var ekki siður þannig hátt-
að á heimili tengdaforeldra
minna. Ég minnist þess, að Krist-
rún i Stardal gekk að öllum algeng-
um sveitastörfum úti sem inni. 1
Stardal er erin mikilhæf húsmóðir,
Þórdís, og er hún húsbóndi á sinu
heimili ekki siður en Magnús
maður hennar. Jónas i Stardal var
mikið að heiman eins og Hermóð-
ur vegna starfa sinna, og þá ekki
sízt trúnaðarstarfa. Hann var
vegaverkstjóri og sást stundum
ekki myrkranna á milli, og þannig
hefur Jóhanna í Árnesi oft þurft
að sjá um sitt heimili, ekki sizt
meðan Laxárdeilan var i algleym-
ingi og Hermóður þurfti oft að
bregða sér af bæ, stundum var
hann dögum saman í Reykjavík.
Állt tók þetta á hann og þá ekki
síður Jóhönnu, en þar eð jafnræði
var með þeim var ekki spurt um
verkaskiptingu. Milli þeirra
hjóna lá silfurstrengur skilnings
ng vináttu.
Þetta jafnræði með hjónum á
íslandi á sér rætur aftur i söguöld
og ekki úr vegi að hyggja að því
nú á dögum, en gleðjast yfir því
stóryrðalaust, án þess að telja
slikt samband konu og karls til
feimnismála eða tilfinningasemi,
sem óljúft sé að halda á loft og
eigi í rauninni aðeins erindi við
yfirborðskenndar minningar-
greinar. Þeir, sem þekkja ekki
slíkt úr eigin reynslu, hafa farið á
mis við dularfyllstu gleðina og þá
óskiljanlegustu, en jafnframt
e.t.v. einnig þá eftirsóknar-
verðustu, sem lífið hefur upp á að
bjóða. Svo segir i Njáls sögu:
„Atli mælti: „Ert þú nokkurs hér
ráðandi?" „Ég er kona Njáls,"
segir hún, „og ræð ég ekki siður
hjón en hann“.“
Það eru enn margar
bergþórurnar á íslandi, sem
betur fer.
Þeir, sem bezt þekkja til, leggja
það áreiðanleg ekki út á verri veg,
þó að ég minnist svo mjög á konu
Hermóðs i Árnesi nú að leiðarlok-
um, svo samrýnd sem þau voru og
miklir sálufélagar, heimilis
þeirra og höfðingsskapar, tengsla
hans annars vegar við foreldrana
og börnin á hinn bóginn. Og þeir
sem halda því fram, nú þegar
hann er allur, að ekki sé rétt
hermt, að hann hafi öðrum frem-
ur veriö hlédrægur maður og við-
kvæmur, hafa áreiðanlega ekki
þekkt hann nema af yfirborðinu
og helzt afspurn einni — og þá af
þessari dæmigerðu islenzku dæg-
urbaráttu, sem stundum er með
þeim hætti að hver sá má þakka
fyrir, sem er ekki líkt við hryðju-
verkamenn útí heimi eða fanga-
verði með „sovézku hugarfari“
sem á víst að vera einhver nýr
stimpill á lýðræðissinnað fólk hér
á landi, ef það svignar ekki fyrir
hvaða goluþyt sem er.
Hermóður Guðmundsson var
alla tíð ódeigur að berjast fyrir
þvi sem hann trúði á og unni mest
og hlaut í vöggugjöf stolt og strið-
lyndi sem er nauðsynlegasta vega-
nesti þeim, er hljóta öðrum frem-
ur þau misjöfnu örlög að finna til
í stormum fslenzkrar samtíðar. Þá
tók meir á hann en margur hygg-
ur:
Leyndi hann sina löngu ævi
logunum fyrir innan rif;
þvoði sér úr þurrum snævi
þegar gerði rennidrif. ..
sagði myndskáidið mikla, Guð-
mundur á Sandi, um annan mann,
sem þurfti að bera klökugan kufl
um ævi.
Otrauður gekk Hermóður til
leiks. Mönnum gat sviðið undan
skeytum skáldbóndans á Sandi og
Hermóður gat einnig brugðið sín-
um brandi. En þó mun íslenzka
óbilgirnin oftar hafa iþyngt við-
kvæmni hans, ekki siður en föður
hans. En að sjálfsögðu hefur þessi
sama viðkvæmni sfðasta orðið, þvi
af henni sprettuf einungis hið
góða og kallar að lokum á styrk og
stefnufestu. Þannig mun Laxá og
umhverfi hennar einnig hafa sið-
asta orðið. Hermóður vinur minn
i Árnesi mun enn um ókomin ár
vitja okkar i fuglasöng og seytli
vatns við bakka þessarar berg-
vatnstæru ár. Og þó að nú hafi
ána „fellda hin Ijósa nótt í dá“,
svo að vitnað sé til orða Guðmund-
ar á Sandi, heldur hún áfram að
renna góðum syni til dýrðar,
orðstir hans og atgervi.
Matthias Johannessen