Morgunblaðið - 17.03.1977, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 17. MARZ 1977
29
Örn Ólafsson:
Róttæk kennsla
af þvl að ritstjórnin þolir mjög
illa að blaðið sé gagnrýnt á ein-
hvern hátt.
Fróðlegt væri og að vita hvaða
rök Morgunblaðið hefur fyrir
þeirri fullyrðingu sinni að I bók-
menntakennslu sé sá háttur hafð-
ur á „að helzt eru ekki nefnd
önnur skáld og rithöfundar en
kommúnistuni eru þóknanleg.“
Ég hef að vísu aldrei kennt bók-
menntir og þess vegna kemur mér
þetta ekki beint við, en mér finnst
að jafn virðulegt blað og Morgun-
blaðið þurfi að gefa lesendum sln-
um einhver dæmi þessari alvar-
legu ásökun til stuðnings.
III
„Þessi boðskapur má ekki fara
fram hjá nokkrum manni“.
Á þennan hátt dæmdi Morgun-
blaðið mikilvægi Þjóðviljagreinar
minnar 9. febrúar sl. Það hlýtur
þvf að vera áhugavert fyrir Morg-
unblaðið, að lesendur blaðsins
kynnist þessum boðskap mínum á
annan hátt en með einstaka tætl-
um sem kallast „tilvitnanir".
Margumrædd grein mín var
Ólafssonar um það, hvernig
bókmenntakennsla er notuð til
þess að draga fram hlut vinstri
sinnaðra rithöfunda eins og
Thors Vilhjálmssonar, Guð-
bergs Bergssonar og Svövu
Jakobsdóttur er hin merkasta.
Því hefur aldrei fyrr verið lýst
beinlínis á prenti, hvernig
skólakerfið er misnotað í þágu
vinstri sinnaðra rithöfunda, en
nú liggur það fyrir. Aftur á
móti hefur mátt sjá örla á því í
Þjóðviljanum upp á síðkastið,
að skáld eins og Thor Vil-
hjálmsson þykir vart nógu rót-
tækur. Hvert verður þá næsta
skrefið?
Ekki þarf að hafa mörg orð
um grein Þorgríms Gestssonar
umfram það, sem þegar hefur
verið gert. Hann segir um
kennarann í Kópavogi: „Ekki
tel ég líklegt, að tilgangur
kennarans hafi verið að reka
pólitiskan áróður og jafnvel
þótt svo hafi verið í þessu til-
felli, er engin ástæða til þeirrar
alhæfingar ykkar, að um al-
mennan „kommúnistaáróður" I
skólakerfinu sé að ræða“. í
fyrsta lagi hefur Morgunblaðið
aldrei haldið þvi fram, að um
almennan kommúnistaáróður
sé að ræða í skólum. Þvert á
móti hefur blaðið bent á, að
lltill hópur vinstri sinnaðra
kennara reyndi að misnota að-
stöðu sina í skólakerfinu, en
þar væri ekki um almenna mis-
notkun að ræða. í öðru lagi
vekur það athygli, að Þorgrím-
ur Gestsson hefur bersýnilega
ekkert við það að athuga, þótt
um slika pólitíska misnotkun
hefði verið að ræða. Hann víkur
ekki að þvi einu gagnrýnisorði.
En hvaða máli skiptir það svo
sem?
Þær þrjár greinar, sem
Morgunblaðið birtir í dag, sýna
svo ekki verður um villzt, að i
skólakerfinu ríkir tilhneiging
til misnotkunar aðstöðu.
Morgunblaðið hefur varað við
þessu og gerir það enn, og
krefst þess að yfirvöld skóla-
mála geri ráðstafanir til þess að
koma I veg fyrir, að tiltölulega
fámennum hópi vinstri sinn-
aðra kennara takist að misnota
skólakerfið á þennan hátt.
Ritstjórar.
fræðilegt innlegg I umræður í
Þjóðviljanum um tengslin milli
rfkjandi þjóðfélagsskipulags og
skólans. Þegar höfðu birst tvær
greinar eftir aðra höfunda um
efnið, en báðir starfa þeir við
islenska skóla. I annarri greininni
(eftir Helgu Sigurjónsdóttur) var
þvi haldið fram að ekki mætti
taka til umræðu vandamál nútim-
ans I islenskum skólum og alls
ekki ræða þar um sögu fslenskrar
verkalýðshreyfingar. Þessu til
sönnunar tók hún gagnrýni Morg-
unblaðsins á gagnfræðaskóla-
kennara vorið 1976. Hörður Berg-
mann svaraði grein Helgu með
þvf :ð benda á að samkvæmt rfkj-
andi grunnskólalögum væri bein-
línis skylda kennarans að taka
fyrir vandamál nútímans og gera
það á þann hátt að sjálfstæði og
gagnrýnt mat nemandans sé eflt.
Árásirnar á gagnfræðaskólakenn-
arann kallar Hörður fjaðrafok og
einsdæmi „og mun (málið) þar
með úr sögunni."
í Þjóðviljanum 9. febrúar taldi
ég Hörð gera of lftið úr þeim
ofsóknum sem kennari við gagn-
fræðaskóla f Kópavogi varð fyrir.
Þennan hluta greinar minnar
birti Morgunblaðið með mikilli
vandlætingu og sannaði þannig að
þessi röksemd min f Þjóðviljanum
var rétt!
En að öðru leyti reyndi ég í
grein minni að samræma viðhorf
Harðar og Helgu. Fyrirsögn
greinarinnar var: Skólinn, tamn-
ingastöð eða menntastofnun?
Svar mitt var: Hvort tveggja!
Grundvallaratriðið i rökstuðn-
ingi mínum var að skólann yrði að
sjá í samhengi við efnahagslegar
og félagslegar aðstæður I þjóðfé-
iaginu. í kapítalísku þjóðfélagi
væri bæði þörf fyrir að skapa
hlýðna og þæga borgara og fyrir
að skapa víðsýna og sjálfstæða
einstaklinga „í líðræðisþjóðfélagi
sem væri I sifelldri þróun.“ Þess-
ar andstæður leiddu óhjákvæmi-
lega til stöðugra árekstra um
markmið og leiðir skólans. Það er
til dæmis ekki óalgengt að heyra
ákveðinn aðila gera kröfu um
aukna og alhliða stjórnmála-
fræðslu og láta samtímis f ljós
ótta um „pólitfskan áróður við
óharðnaða unglinga." Það fer
mjög eftir ytri aðstæðum f samfé-
laginu, eins og t.d. hve skarpar
pólitiskar og efnahagslegar and-
stæður eru, á hvorn þáttinn er
lögð meiri áhersla. Kenning mfn
var sú að á. þessu ári, 1977, væri
skoðanalegt umburðarlyndi f
minnsta lagi og öll óvarkárni væri
þvf mjög fljótt fordæmd.
Ég stillti upp sem andstæðum í
grein minni íhaldsviðhorfum og
framfarasinnuðum viðhorfum í
skólanum. Ég nota hér ekki hug-
tök eins og vinstri og hægri,
sósíalísk eða kapftalísk, því að hér
ræði ég um kennsluviðhorf, ekki
hvaða stjórnmálaflokki einhver
tilheyrir. Þetta geri ég meðal ann-
ars vegna þess að margir aftur-
haldsfauskar í uppeldis- og
kennslumálum teljast „til vinstri"
I stjórnmálum.
IV
Ég mun í stuttu máli reyna að
skilgreina framfarasinnuð (eða
róttæk) viðhorf f kennslumálum.
Helsta viðfangsefni kennarans
er að örva sjálfstæða og gagnrýna
þekkingarleit og hugsun nemand-
ans. Helsta siðalögmál hans er að
sýna tilfinningum og hugmynd-
um nemandans virðingu. Kennar-
inn má aldrei nota valdastöðu
sfna f bekknum til að knýja fram
eina ákveðna skoðun. I þekking-
arleit á lýðræði að rfkja; áhrif
kennarans mega aðeins ákveðast
af þeim yfirburðum sem hann
hefur þekkingarlega samhliða þvf
sem kennarinn má ekki nota
þessa yfirburði til einhliða inn-
rætingar.
Enginn „samleikur" er algildur
í kennslustofunni. Ekkert vanda-
mál er svo viðkvæmt að það megi
aldrei ræða. örva skal innbyrðis
samstarf og samhjálp nemenda.
Varast skal einhliða bóklegt mat á
gáfum og hæfileikum. Kennari
hefur ekki leyfi til að gera hærri
siðferðiskröfur til barna og ung-
menna en hann gerir til sin sjálfs.
Það liggur f augum uppi að erf-
itt er að fylgja þessum markmið-
um, en þau eru vel þess virði að
vera helsta leiðarljós kennarans.
Framhald á bls. 24.
í Mbl. hafa nýlega birst tvær
forystugreinar undir heitinu:
„Pólitfskur áróður í skólum.“ Mig
langar til að víkja lítillega að
þessu efni vegna þess að ég tel
þar hafðar uppi fráleitar staðhæf-
ingar. Þar var líka vegið að forn-
vini mínum, Gisla Gunnarssyni,
mjög ómaklega, eins og ég ætla að
sýna. Nú er Gfsli vissulega full-
fær um að svara fyrir sig sjálfur,
en hann er erlendis, eins og kom
fram f Mbl.
Tilefni þessara forystugreina
eru umræður nokkurra kennara í
Þjóðviljanum um að skólakerfið
innræti nemendum sifellt hægri
sinnuð viðhorf, í kennslubókum
— og kennsluháttum. Sumir hafa
jafnvel gengið svo langt að telja
þessa innrætingu liggja f eðli
skólakerfisins hér, einkum prófa-
kerfisins. Þessum umræðum ger-
ir Mbl. engin skil, víkur ekki einu
sinni að þeim.
Skólarnir þjóna því þjóðfélagi
sem þeir eru í, það er augljóst og
óhjákvæmilegt, en engan veginn
einfalt mál. Ég ætla ekki langt út
i það, vísa á þessar Þjóðviljagrein-
ar (30/12’76; 6/l’77 og grein
Gísla: 9/2’77. Hinar fyrri voru eft-
ir Helgu Sigurjónsdóttur og Hörð
Bergmann:). Ég vil bara segja að
kennarar verða, hver í sinni
grein, að gera nemendum ljóst við
hvaða kröfum þeir geti búist á
þessu sviði eftir að skóla sleppir,
og hvaða möguleikum.
Hitt eru fráleit falsrök, sem
stundum heyrast, að skólana eigi
að laga að þjóðfélaginu, heimta
t.d. fulla timasókn nemenda
vegna þess að skróp líðist ekki á
neinum vinnustað, heimta „að
námið sé lagað að þörfum at-
vinnuvega." Sá sem vill láta skól-
ana aðlaga nemendur núverandi
aðstæðum í þjóðfélaginu, hann
vill f rauninni gera nemendur
ófæra um að beita sér fyrir breyt-
ingum — meira að segja ófæra
um að taka þeim breytingum sem
óhjákvæmilega verða í hverju
þjóðfélagi. Slík aðlögun að
rikjandi aðstæðum og viðhorfum
hverju sinni væri i sannleika að
gera nemendur andlega bæklaða.
Kennari miðlar hluta af þekk-
ingu mannkynsins, hverju skal
hann miðla og hverju ekki? Stað-
reyndum verður hann að miðla og
byggja á, en þær eru harla lítils
virði, ef þær eru ekki tengdar við
lff fólksins. Hvað þá um túlkanir
og skýringatilgátur? Ég verð nú
fyrst að segja það, að það sýnir
forkostulega vanþekkingu á ís-
lenskum unglingum að halda að
kennarar geti bara vaðið inn á þá
og dælt í þá áróðri. Ég þekki
reyndar ýmsar sögur af kennur-
um sem reyndu að halda tiltekn-
um viðhorfum að nemendum
(einkum um nauðsyn bindindis-
semi og skógræktar). Það orkar
auðvitað öfugt, nemendur risa
gegn þvf sem þeir skynja sem
einhliða áróður. Að vfsu má lík-
lega gera undantekningu: Ef
þessi persónulegu viðhorf eru
rfkjandi í þjóðfélaginu, það er að
segja hægri sinnuð, er ekki lfk-
legt að nemendur skynji þau sem
áróður, er þeir þekkja engin önn-
ur. Þá skynja þeir þau fremur
sem sjálfsagða, útþvælda hluti —
og hundleiðist að hlusta á eða
lesa.
En kennari má ekki setja ljós
sitt undir mæliker, til lítis hefði
hann þá sfna mennt. Um mörg
efni er nú engin leið að fjalla, án
þess að túlka, taka umdeilanlega
afstöðu. Svo ég nefni dæmi, þá
fjöllum við auðviðað um helstu
stefnur í bókmenntasögu. Á 18.
öld er upplýsingarstefnan
ríkjandi hér sem annars staðar i
Evrópu, þá er megináherslan lögð
á fræðslu og hagnýtt gildi, bar-
áttu gegn hleypidómum o.fl. í
þeim dúr. I byrjun 19. aldar skipti
yfir til rómantfkur, þá er leitað
frá hversdagsleikanum til hins
annarlega, sérstæða, fagra. Hvað
oili umskiptunum? Hvaða þýð-
ingu fiöfðu bókmenntir hvers
tima fyrir þjóðlifið, hvernig mót-
aði þjóðlifið þær? Svona spurn-
inga spyr m.a. Sigurður Nordal í
riti sfnu um Passiusálmana, varla
verður hann kallaður vinstri öfga-
maður. Enda væri sannarlega
heimskandi að fjalla um andlega
strauma án þess að spyrja svona
spurninga, m.a. En þá er hlutverk
kennarans Vissulega ekki að
kenna bara eina skoðun, hann
ætti að kynna helstu (útbreidd-
ustu/merkustu) túlkanir eins vel
og hann getur, rök með þeim og
móti. Sama viðhorf álft ég eiga að
gilda í sögukennslu.
Kem ég þá að aðalatriðinu,.
menntunarhugsjón vinstri
manna. Hvort sem við köllum
okkur marxista, sósialista eða
kommúnista, er okkur sameigin-
legt það markmið að verkalýðs-
stéttin taki völdin og umbylti
þjóðfélaginu. Rökrétt afleiðing af
þessu viðhorfi er að við hljótum
að leggja megináherslu á þroska
almennings, sjálfstæða dóm-
greind hans, þvf það er fjöldinn
sem á að taka völdin, sósfalistar
eiga allt undir honum. Menntun-
arhugsjón okkar hlýtur þvi að
vera að koma fólki til að brjóta
heilann og mynda sér sjálft skoð-
un á málunum. Kennsla sem mið-
ar að þessu er róttæk kennsla, en
aldrei hitt, að mata fólk á viðhorf-
um, hversu „vinstri sinnuð” sem
þau kunna að vera. Þetta er nú
einmitt það viðhorf sem Gfsli
Gunnarsson boðar í grein sinni,
að kennarar skuli fara að lands-
lögum: „Skólinn skal temja nem-
endum viðsýni og efla skilning
þeirra á mannlegum kjörum og
umhverfi, á fslensku þjóðfélagi,
sögu þess og sérkennum og skyld-
um einstaklingsins við samfélag-
ið.. .Skólastarfið skal því leggja
grundvöll að sjálfstæðri hugsun
nemenda og þjálfa hæfni þeirra
til samstarfs við aðra.“ Þetta er í
2. grein Grunnskólalaganna, en
hún hefst svona: „Hlutverk
grunnskólans er, f samvinnu við
heimilin, að búa bemendur undir
líf og starf í lýðræðisþjóðfélagi,
sem er í sffelldri þróun.“ (undir-
strikun mfn. ÖÓ:). Gfsli óttaðist
bara að þessi háleitu markmið
reyndust dauður bókstafur, þegar
hamast er gegn kennara fyrir að
kenna bækling frá Fylkingunni,
sami kennari kenndi efni frá öll-
um fsl. stjórnmálaflokkum (nema
Samtökum frjálslyndra og vinstri
manna, sem útveguðu honum
ekkert). Og um þetta segir Mbl:
„Gisla Gunnarsson sagnfræðing,
sem taldi það sjálfsagt mál að
kennarar notuðu aðstöðu sfna til
að vinna sínum eigin pólitfsku
skoðunum fylgi meðal nemenda.”
Ymsu þykist ég vanur, en hróp-
legri rangfærslur hefi ég ekki séð
lengi.
Nú veit ég að ýmsir segja með
Gfsla að lítt stoði lög, fræðsluyfir-
völd ýmis séu vfs til að beita sér
gegn kennurum sem fylgja lögum
i að vilja ekki innræta börnunum
bara viðhorf, og þá einkum hægri.
En höfum hugfast að í sibreytileg-
um heimi eru þeir dæmdir til að
tapa, sem berjast fyrir áframhald-
andi forræði ríkjandi viðhorfa
hverju sinni.
í sambandi við þetta, að skóla-
starfið eigi að efla dómgreind
nemenda og sjálfstæði, langar
mig að minnast á tvö atriði:
kennsluaðferðir og val á náms-
efni.
Um kennsluaðferðir vildi ég að-
eins segja, að það má vera nokkuð
augljóst mál, enda margsannað,
að nemendur læra lftið og þrosk-
ast enn minna af þvf einu að
hlusta á kennarann (aðalleg það
að hann sé klár, en þau ekki).
Auðvitað geta fyrirlestrar verið
til gagns f hófi, lfka það að spyrja
nemendur út úr námsefninu, en
hvorugt má verða drottnandi.
Mannkynið hefur hlaðið upp
ógnarlegri þekkingu og getur eng-
inn maður tileinkað sér nema
brot af henni. Hvað á tiltekinn
einstaklingur að velja sér af
þessu? Hvað er honum gagnlegt,
hvað gagnslaust, hvað brýnt, hvað
ætti frekar að bíða? Þeir sem ekki
ráða við þennan vanda verða fá-
vísir eóa „andleg igulker ótal
skólabóka”, f báðum tilvikum
ósjálfstæðir, úrræðalausir.
Starfið ske úr þessum vanda.
Menn tileinka sér þá þekkingu
sem þeir þurfa til að leysa tiltekin
verkefni, og þá gengur þekkingin
greiðlega inn. 1 hverju viðfangs-
efni, hverri námsbók, eru fjöl-
mörg atriði, sem þarf að vinsa úr.
Er ekki best að nemendur finni
þau sem skipta þá máli hverju
sinni i glímu við verkefni? Þá
kemur nú til kasta Teits og Siggu,
þ.e. kennaranna, að velja fræð-
andi og þroskandi viðfangsefni.
Auðvitað verður fjölbreytnin
býsna mikil, hvað hver nemandi
lærir, en það yrði bara betra.
Ég hefi í nokkur ár kennt náms-
grein þar sem stöðugt þarf að
velja nýtt námsefni, vegna þess
að nemendur vinna verkefni úr
því (til einkunnar), en það eru
islenskar lausamálsbókmenntir
eftir 1750. Og það er erfitt að
velja, sérstaklega vegna þess að
helsta sjónarmiðið við val er fjöl-
breytni, að nemendur kynnist
sem flestu af þvi sem skipt hefur
menn máli í íslenskum bókmennt-
um, auðvitað komumst við aldrei
yfir nema litinn hluta þess. Við
reynum að bæta úr þvi með þvi að
skipta um höfunda. Aftur held ég
að það sé bara gott, að nemendur
okkar lesi ekki allir það sama.
Hitt held ég að væri fráleitt ef
við reyndum að fleyta rjómann
ofan af: 100 bestu ljóð íslenskrar
tungu, 30 bestu smásögur, eóa
eitthvað þviiíkt. Námsefnið væri
þá alveg buridið af smekk kennar-
ans, þetta jafngildi yfirlýsingu
hans um að allt námsefnið væri
snilldarlegt, og hvað myndi siður
til framdráttar gagnrýnum lestri
nemenda á efninu, sjálfstæðri
hugsun?
Nei, þá er betra að velja sögur
sem fulltrúa tiltekinna stefna og
strauma, allt f lagi að taka verk
sem engan hrífur lengur, það get-
ur verið stórfróðlegt fyrir þvi,
hvaða áhrif hafði það og hvernig?
Hvers á þá að leita í bókmennt-
um? Það er auðvitað mismunandi
eftir textum, f einni sögu er per-
sónusköpun forvitnilegust, f ann-
arri kannski efnisröð eða bygg-
ing. En jafnan ættum við að huga
að þvf hver sé þungamiðja verks-
ins eða kjarni, hvaða viðhorf
koma fram í þvf, beint eða óbeint.
Þeir kennarar sem ráða ekki
námsefni, ættu þó hiklaust að
gera þetta. Hvers vegna er það
svo nauðsynlegt? Ég vil reyna að
skýra það með dæmi. Flest hrif-
umst við við gagnrýnislausan lest-
ur á bókum Knut Hamsuns. Og
svo situr maður og hugsar: Mikið
var þetta sönn bók. Og segir mikið
um lffið. En þá slær mann óþægi-
leg hugsun: Hamsun var víst nas-
isti; Eru þatta fasísk viðhorf sem
hann var að sannfæra mig um? Ja
— kannski. Og kannski ekki. Það
er alltént rétt að velta þvi fyrir
sér!
Að lokum: Mbl.segir: „Sá póli-
tfski áróður hefur verið rekinn
með ýmsum hætti bæði í félags-
fræðikennslu og ekki sfður í bók-
menntakennslu, þar sem sá hátt-
ur er hafður á, að helst eru ekki
nefnd önnur skáld og rithöfundar
en kommúnistum eru þóknan-
leg.“ Þetta var sniðugur varnagli.
Hér segir ekki: „kommúnfsk
skáld og rithöfundar”, heldur:
skáld og rithöfundar sem komm-
únistum eru þóknanleg. Og ekki
sagt hvers vegna þau þóknist
kommúnistum, þótt auðvitað liggi
beinast við að skilja sem svo að
þau reki þá kommúnískan áóður.
Fullyrðing þessi er auðvitað ekki
á nokkurn hátt rökstudd, enda
ómögulegt, þar sem hún er alveg
út í bláinn. Höfundar hennar
Framhald á bls. 24.