Morgunblaðið - 18.03.1977, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 18. MARZ 1977
PERSONU
DRAMA
Sjónleikur eftir Halldór Laxness.
Leikstjórn: Brynja Benediktsdóttir.
Leikmynd: Steinþór Sigurðsson.
Búningar: Andrea Oddsteinsdóttir.
Lýsing: Daníel Williamsson.
Leikhljóð: Guðmundur Guðmundsson.
PERSÓNUDRAMA kallar
Halldór Laxness Straumrof.
Það eru orð að sönnu. Frá
glimu sinni við Sjálfstætt fólk
í byrjun árs 1 934 tekur hann
sér frí í viku og semur
Straumrof. Leikritið var frum-
sýnt hjá Leikfélagi Reykjavík-
ur 29. nóvember 1 934 Sýn-
ingar urðu aðeins fimm. Haft
er eftir Ragnari Jónssyni að á
frumsýningunni hafi fólk ým-
ist setið með samanbitnar
varir eða fagnað ákaft.
Nú eru betri timar fyrir
Straumrof. Gagnrýnendur
munu varla leggja siðferði-
legt mat á verkið eins og
sumir þeirra gerðu á sínum
tíma. Óhætt mun vera að
taka undir orð höfundar:
,,Það er ekki verið að reyna
að búa fólki til neinar sérstak-
ar farsælli lausnir á vanda-
málum Og ekki heldur verið
að toga neinn út í ólifnað."
Ennfremur: „Þarna er ekki
lagt af stað til að berjast á
móti neinum sérstökum mis-
fellum i þjóðfélaginu. Ekki til
að boða neina hugsjóna-
stefnu heldur."
í leikskrá er sagt frá þvi að
Halldór Laxness hafi skrifað
leikdóma fyrir Alþýðublaðið
Lelklist
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
veturinn 1932. Þá skrifaði
hann m.a. um Fröken Julie
eftir August Strindberg Að-
dáun Halldórs á Strindberg
er löngu kunn. Um hana má
til dæmis lesa í Ungur eg var
Áhrif frá Strindberg eru
greinileg i Straumrofi, en
ástæðulaust að gera mikið úr
þeim. Ibsen kemur líka upp í
hugann. Meira er um vert að
með þessu verki leggur Hall-
dór fram sinn skerf til raun-
sæilegra leikbókmennta.
Straumrof er fyrst og fremst
raunsæisverk þar sem innsæi
höfundar í mannlegt eðli,
ekki síst skilningur á konunni
nýtur sín.
Það eru betri borgarar í
Reykjavík sem við kynnumst
í Straumrofi. í fyrsta þætti fer
leikurinn fram í stofu Kald-
anshjóna, annar og þriðji
þáttur gerist í veiðiskála
þeirra til heiða. Umheimin-
um kynnumst við gegnum
útvarp þar sem þulur (Pétur
Pétursson) er sí og æ að
segja frá sömu aftökunni i
Rússlandi og lesa auglýsing-
ar þess á milli. Sveitafólkið,
sem dóttirin á heimilinu hef-
ur samskipti við þegar hún er
með foreldrum sínum i veiði-
skálanum, vekur hrylling frú-
arinnar á sama hátt og hús-
bóndinn þolir ekki vondar
fréttir útvarpsins. Einkalifinu
er ógnað af því sem er fyrir
utan Húsbóndinn er heilsu-
veill, frúin leikur hlutverk
fyri rmyndareiginkonunnar
dyggilega og móðurinnar
sem lætur sér svo annt um
dótturina að hún rænir hana
öllu sem hún eignast, jafnt
hundi sem kærasta. Til tíð-
inda dregur i veiðiskálanum.
Dóttirin er farin að skemmta
sér með dóttur héraðslæknis-
ins og vinum hennar, unn-
usti nr. 2, verkfræðingurinn
Dagur Vestan, grípur í tómt
þegar hann loksins birtist.
Straumrof verða og válegir
atburðir gerast. Frúin, Gæa
Kaldan, vaknar til lífsins og
neitar að vera stofustáss i
framtíðinni. Hún er reiðubúin
að hefja baráttu við dótturina
um hylli unnustans, enda um
gömul kynni að ræða.
Gæa Kaldan er miðpunkt-
ur verksins. Þegar hún brýzt
út úr skelinni eru viðbrögð
hennar ofsaleg. Undanfari
þeirra er trúverðugur frá
hendi höfundar. Hann dreg-
ur upp mynd efnaheimilis
með tveimur brúðum, Gæu
og dótturinni Öldu Hús-
bóndinn hefur lítinn tíma af-
lögu fyrir mæðgurnar. Hann
þarf að sinna viðskiptum, en
gætir vel borgaralegs öryggis
heimilisins. Að koma sér
áfram skiptir mestu í hans
augum. Þess vegna fellur
honum ekki í geð hið sjald-
gæfa blóm, Már Yman, unn-
usti dótturinnar nr. 1 . Már er
tónskáld og veikasta persóna
leiksins, nánast skopstæling.
Stofuþátturinn er fyndinn
og skemmtilegur, en há-
punkti nær verkið í veiðiskál-
anum. Dramatísk spenna
þess verður þá mikil. Þetta
verk er ef til vill heilsteypt-
asta leikrit Halldórs Laxness.
Þar með er ekki sagt að það
sé merkara en t.d. Prjóna-
stofan eða Dúfnaveislan.
Einkum í fyrsta þætti eru
samtöl nokkuð óráðin eins og
ekki sé Ijóst hvert höfundur-
inn stefnir. En verkið gengur
upp i lokin. Leikstjórinn hefur
Margrét Helga Jóhannsdóttir (Gæa Kaldan) og Hjalti Rögn-
valdsson (Már Yman)
Margrét Helga Jóhannsdóttir (Gæa Kaldan), Jón Sigur-
björnsson (Loftur Kaldan) og Arnar Jónsson (Dagur Vestan)
valið því raunsæilega um-
gjörð, reynir sem betur fer
hvergi að skrumskæla það
Verkið er þess eðlis að það
býður varla upp á nema eina
leið til túlkunar. Efni þess er
jafntimabært nú og á fjórða
áratugnum Það er einmitt
fróðlegt að bera það saman
Ragnheiður Steindórsdóttir
(Alda Kaldan)
við nútímaleikrit sem fást við
að lýsa firringu og innilokun
fólks. Straumrof bera að
sjálfsögðu svip sins tíma,
annað væri óeðlilegt, og
þannig á að leika það. En
þetta persónudrama eða
könnun á því sem býr undir
glæstu yfirborði ber skarp-
skyggni og mannþekkingu
höfundar vitni. Það kemur
því ekki á óvart þegar Halldór
Laxness á í hlut. Aftur á móti
er það skrýtið að þetta leikrit
skyldi ekki fyrr endurvakið í
íslenzku leikhúsi og ber að
þakka Leikfélagi Reykjavikur
fyrir framtakið
Brynja Benediktsdóttir leik-
stjóri hefur unnið þessa sýn-
ingu af alúð, enda er verkið
henni hugleikið af blaðavið-
tölum að dæma. Leikmynd
Steinþórs Sigurðssonar er í
anda verksins og búningar
Andreu Oddsteinsdóttur
auka gildi sýningarinnar.
Mynd stofunnar i upphafi
leiksins undirstrikar tómleika
þess lífs sem þar er lifað.
Veiðiskálinn er líkt og fyrir-
heit um annað betra um leið
og þrumuveðrið boðar ná-
lægð ókunnra afla.
Jón Sigurbjörnsson lék
Loft Kaldan, föðurinn. Jón
náði sterkum tökum á þessu
hlutverki. Jafnvel í þögninni
lýstu svipbrigði hans persón-
unni vel. Gæa Kaldan, móð-
irin, er leikin af Margréti
Helgu Jóhannsdóttur. Hún
gæddi þetta hlutverk því lifi,
sem það felur í sér, leikur
hennar í senn ísmeygilegur
og hreinn og beinn. Alda
Kaldan naut sín í sannferð-
ugri túlkun Ragnheiðar
Steinþórsdóttur. Hjalti Rögn-
valdsson lék Má Yman og
gerði lítið til að draga úr
ýkjumynd höfundar af þess-
ari persónu. í fyrstu virtist
Arnar Jónsson ætla að
ástunda einhvern sönglanda
í túlkun Dags Vestan, en óx
eftir því sem leiðá sýninguna
og skilaði hlutverkinu af
myndugleik. Ása Helga
Ragnarsdóttir lék þjónust-
una, smáhlutverk.
Hið gleymda leikrit,
Straumrof, vann sinn sigur.
Sýning Leikfélagsins mun að
öllum líkindum skipa því
verðugan sess meðal leikrita
Halldórs Laxness. En margir
munu velta því fyrir sér hvers
vegna ekki varð framhald af
Straumrofi
Skýringin er auðvitað sú
að skáldið hvarf aftur inn í
heim Sjálfstæðs fólks og fél-
agslegra viðfangsefna. Það
leit á það sem hlutverk sitt að
berjast gegn „misfellum í
þjóðfélaginu" og hóf fyrir al-
vöru boðun „hugsjóna-
stefnu" sinnar. Það var leið
Halldórs Laxness frá hinu
persónulega og einstaka til
hins almenna, þess sem lá í
loftinu í samtima hans og
varð um sinn ofan á í bók-
menntum.