Morgunblaðið - 23.04.1977, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ. LAUGARDAGUR 23 APRIL 1977
Að vera eða ekki
Sigurður Skúlason:
Þessa dagana er ég fyrst að lesa Bréf
til Láru Það er góð bók í henni
stendur m.a þetta
„Oss vantar ekkí menn, sem hugsa
og breyta eins og allir aðrír Og oss
vantar ekki heldur reynslu, sem er
nákvæmlega eins og reynsla allra ann-
arra Borgaralegar hversdagssálir eru
hér nógar En oss vantar menn, sem
eru eitthvað öðruvísi en allir aðrir,
menn með skýrt markað einstaklings-
eðli, menn, sem hafa siðferðisþrek til
að lifa frjálsir og óháðir samábyrgð
almennrar heimsku. Og oss vantar
reynslu, sem er eitthvað frábrugðin
reynslu allra annarra. Oss vantar til-
breytingu í hið svíplausa þjóðlíf vort og
bókmenntir. Oss vantar frumleik, hug-
rekki oghreinskilni En sérstaklega vant-
ar oss frumlega hreinskilni." (bls. 94)
Einhvern veginn finnast mér þessi
orð Þórbergs ekki síður eiga við nú á
dögum beldur en þá hann'reit þau Og
alveg falla þau eins og flís við rass við
þær umræður og það rót, sem orðið
hefur vegna hingaðkomu erlends leik-
stjóra til Þjóðleikhússins að setja á svið
Lé konung eftir Shakespeare Sá
hressilegi gustur, sem stafaði af nýstár-
legum og skemmtilegum hugmyndum
hans, virðist hafa borist ansi vítt og
langt og kveikt margs konar hugrenn-
ingar og andsvör Hvað sem enda
verður sagt um þennan leíkstjóra verð-
ur það á engan hátt af honum skafið,
að hann kveikti af sér hreyfingu — lif
umhverfis sig
Dvöl Hovhannesar I. Pilikians hér og
starf er víst ábyggilega kapítuli út af
fyrir sig, sem endalaust væri hægt að
ræða aftur á bak og áfram og draga
ýmsa lærdóma af — en eitt er það I
þessu sambandi, sem ég vil vekja sér-
staklega athygli á hér og það er, að
þeir sem harðast snerust gegn honum
og hugmyndum hans og viðhéldu
hviksögum höfðu lítið sem ekkert af
honum persónulega að segja og úti I
bæ smjattaði fólk á þessum sögum og
jók við þær, fólk, sem hvorki hafði séð
hann né heyrt.
misskilningi, að höfundur þessara lína
hefur ekki I hyggju að halda uppi vörn
fyrir hina kynferðislegu söguskoðun
leikstjóra Lés konungs, því hann hefur
aðrar hugmyndir um hvernig beri að
skoða sögu mannkyns og þróun En
það er alltaf gaman að upplifa nýja,
skemmtilega reynslu og kynnast lifandi
og frlsklegum hugmyndum, þó maður
nú hvorki gleypi við þeim né hafni
þeim með öllu. Og eitt er víst, að
sjaldan eða aldrei hefur verið eins
gaman að vera á lifi og að starfi I
Þjóðleikhúsinu en einmitt á æfinga-
tímabili þessa verks — og það þrátt
fyrir eða/ og vegna þess að maður var
ekki ævinlega á sama máli og kappinn
Hovhannes
Hugmyndir og kenningar leikstjór-
ans fara bersýnilega mikið i taugarnar
á Helga Hálfdanarsyni Eðlilega er ekk-
ert við þvi að segja — er ekki hver
frjáls að sínum skoðunum og mati?
Aftur á móti er það eftirtektarvert. að
Helgi mætir ekki Hovhannesi sjálfum,
heldur notar það sem aðrir segja um
hann og hugmyndir hans i tilraun sinni
til að klekkja á honum (sbr. að hann
notar tilvitnun i grein Steinunnar
Jóhannesdóttur, leikkonu, þar sem
hún fjallar.um kynferðislega söguskoð-
un Hovhannesar. og byggir slðan á
henni i umfjöllun sinni).
Kokkáll — Bastarður
Var Lér konungur kokkáll og
Kordelía bastarður?
Já, segir Hovhannes Nei, fráleitt,
segir Helgi Hovhannes hefur á löng-
ORÐ
FffliS: ..... og eiga svo ekkert til aS skýla homunum.
ORÐ
reyni að stikla á stórum áfram og tek
upp þráðinn þar sem frá var horfið
Seinagangur?
Helgi talar um ótækan seinagang á
sýningunni. Hvað á hann við með þvi?
Sýning þessi gengur eins hratt fyrir sig
og hugsanlegt er — hvert atriðið tekur
við af öðru snurðulaust og ekki sek-
únda fer til spillis í atriða- og þátta-
skipti, þar sem engin leiktjöld eru til
staðar, sem þarf að færa eða breyta
Helgi talar einnig um að styttingar á
leikritinu séu miklu meiri en gengur og
gerist. Hvað skyldi hann hafa fyrir sér í
því?
Hvílíkur leikstjóri!
Og nú taka stóru orðin aftur að
fljúga og við fáum aldeilis að heyra
það: „Hitt er þó verra, að þar (i stytt-
ingunum, innskot mitt) virðist litiS
skeytt um sjónarmiS höfundar og
skáldleg sérkenni hans öðru fremur
lögð i einelti." Og „En allt sem á
leiksviði minnir á Ijóð, er eitur í
beinum þessa leikstjóra;" Og enn er
nóg af púðrinu eftir: „Þó er ekki góðs
að vænta, þegar leikstjórinn beinlínis
segir leikurunum að senda alla gát á
bragformi norður og niður."
(Undirstr. minar).
Er nokkur furða þó manni verði aftur
og enn spurn: Hvaðan i andsk hefur
Helgi svona „upplýsingar'? Ekki nóg
með það, að hann væni leikstjórann
um að leggja skáldleg sérkenni höf-
undar í einelti, sem er svo frábærfirra.
ORÐ
I tilefni greinar Helga Hálfdanarsonar: Lér á Islandi
^9 hygg að Helga Hálfdanarsyni,
þýðanda Lés konungs, hefði verið nær
að vinna með leikhópa og leikstjóra að
uppfærslu verksins — eða sleppa því
með öllu, heldur en gera ýmsar breyt-
ingar á þýðingu sinni af „ófúsum vilja''
og með ólund og það gegnum millilið!
En það er auðvelt að vera vitur eftir á,
svo sjálfsagt elta menn ekki ólar við
þýðandann fyrir það, en þegar hann
tekur nú að blása út þessa ólund sína
og velta sér opinberlega upp úr
óánægju sinni í kostulegri blaðagrein,
fullri af heilagri vandlætingu, innbyrð-
ist mótsögnum og órökstuddum frös-
um og fullyrðingum um leikstjóm, leik-
mynd, leik o.fl. er meir en sjalfsagt að
andmæla slíku!
Marklausar
staðhæfingar
Þessi skammargrein Helga virðist í
fljótu bragði vera mjög vel saman sett,
a m.k. upphaf hennar. En í Ijós kemur
við nánari skoðun, að þetta upphaf
greinarinnar er áreynslukennt fyrir-
brigði. sem ekki er haldið lengi út
Undir niðri svellur og bullar þykkju-
þungi, sem ekki verður haminn, þegar
á liður greinina og að þvi kemur fyrr en
síðar, að hann brýtur öll bönd og Helgi
missir algjörlega taumhald á sér og
heggur og leggur í allar áttir til að
brytja allt niður, hvort sem hann nær
til þess eða ekki Og í fátinu og æs-
ingnum sést hann ekki fyrir, hann segir
eitt hér og annað þar, tekur aftur eða
dregur úr á einum stað það sem hann
sagði á öðrum Fullyrðir og fullyrðir:
„Þetta er tóm vit-
leysa"...firra"...fráleitt"..fjar-
stæða „hláleg villa" „barnalegt
fikt' „Fölsun" . „hneykslanlegt
gerræði o.s.frv. o.s.frv., en sannar
hvorki eitt né neitt með þessum fullyrð-
ingum sínum, né hrekur neina kenn-
ingu leikstjórans.
Þessar stórkallalegu fullyrðingar og
gifuryrði bera þess glögg vitni, að hér
er skrifað af tílfinningahita og með
spennu í taugum. í fyrsta lagi hefði
Helgi náttúrlega aldrei átt að skrifa
þvílíka greín og í öðru lagi hefði hann
þá átt að kæla sig niður fyrir skriftir
Hvað um það, við skulum lita nánar á
þennan samsetning hans
Uppbrot á
lognmollunni.
Það er víst best að geta þess hér
strax til að firra öllum hugsanlegum
um æfingatíma með leikurunum undir-
byggt vel sína kenningu og stutt hana
rökum með mörgum dæmum héðan
og þaðan úr textanum Helgi segir:
„Leikstjórinn segir fullum fetum i leik-
skrá Lér konungur er leikrit um
bastarða Þetta er tóm vitleysa, þó að
hann leyfi sér að túlka verkið svo, eftir
að hann hefur sjálfur breytt Kordeliu i
bastarð án minnstu heimildar frá
höfundarins hendi." (Undirstr. mín)
„Þetta er tóm vitleysa "! Þetta kallar
maður nú að vera rökvís! Eða hvað?
Kenning Hovhannesar um bastarða
verksins er engin „tóm vitleysa", þó
Hr. Helgi Hálfdanarson bara segi svo.
Hvernig dettur rosknum og reyndum
manni i hug, að hann sleppi svona
billega?
í 5. sviði 1. þáttar ræða fíflið og Lér
saman Fiflið segir: ....en ég veit
hversvegna snigill á sér hús. Lér:
Hversvegna þá? Fífl Nú, til þess að
hafa þak yfir höfuðið, en ekki til þess
að gefa það dætrum sínum, og eiga
svo ekkert til að skýla hornunum." Um
þetta segir Helgi sjálfur svo i Athuga-
semdum sínum aftan til við þýðinguna
„174 „skýla hornunum" Ekki mun
almennt talið, að hér sé vikið að
kokkálshornunum, sem svo alræmd
eru i Shakespeares-leikritum En hver
veit, nema strákur sé einmitt, með
þeirri ósvífni sem honum er lagín, að
hafa orð á þvi, að dætur Lés séu
ólikari föður sínum en eðlilegt geti
talizt." (Undirstr. min) Ja, hver veit?
Það skyldi þó ekki vera að þarna sé
komin sú rifa á hurðina, sem síðar
opnar upp á gátt fyrir bastarðskenn-
ingunni, ef betur er skoðað Það er
nefnilega þannig að með bastarðs-
kennínguna í huga verður margt miklu
Ijósara af því, sem fiflið segir Til að
mynda þetta: „Svo lengi gráspörinn
gauksungann fæddí/ að gauksunginn
fóstra sinn hálsbraut og snæddi " Það
má einnig benda á, hvað kóngur er
gagntekinn af hugsuninni um hór, sem
einkum leitar útrásar í brjálæðisköstum
hans. „Ég náða þennan mann Hverter
þitt afbrot? /Hórdómur?/ Ekki áttu að
deyja; deyja fyrir hór? Nei! „Mörg fleiri
dæmi mætti nefna og raunar er bara
þetta atriði út af fyrir sig einnar greinar
efni, svo hér skal látið staðar numiðað
sinni
Veslings þýðandinn!
Er hér er komið sögu í grein Helga
komum við að einum kímilegasta og
þó um leið dapurlegasta kafla hennar,
þ e þegar hann afsakar og ásakar sig í
sömu andrá fyrir vesaldóm og gáleysi
og klikkir svo út með þvi, að honum
hafi verið þröngvað til óhæfuverka:
„En hafi hann (þ.e. þýðandinn, innskot
mitt) af fúsum vilja framið öll þau
óhæfuverk sem nú glymja i eyrum af
sviði Þjóðleikhússins, þá mun ég fram-
vegis hafa á honum minna dálæti en
ég hef haft til þessa."
Hvílíkt bull í fullorðnum manni! Hver
eru þessi óhæfuverk? Hver þröngvaði
honum til þeirra? Og með hvaða hætti
fór þetta ofbeldi fram? Er hér e.t.v að
finna eina skýringúna á orsök greinar
Helga og æsingatón? Að hann veit ekki
alveg hvað hefur átt sér stað, finnst
kannski að farið hafi verið með sig eins
og kjána og ris nú upp til að „bjarga
andlitinu" eða eitthvað þvíumlikt?
Sönnunargagnið
mikla.
Helgi tekur tvö dæmi úr leikskrá,
annað úr grein eftir Steinunni
Jóhannesdottur og hitt úr grein eftir
Erling Gislason, til þess að reyna að
hnekkja kenningu Hovhannesar um
bastarðinn Kordelíu. í grein Erlings er
það: ...værirðu ekki glöð, / legði ég
fæð á legstað móður þinnar/ sem leiði
hórkonu." Og um þetta dæmi segir
Helgi: „Einn er sá staður í leikritinu,
sem HIP bauð leikurum sínum að hafa
til marks um traustleik kenningar sinn-
arHitt er lakara, að HIP telur, að
þessi orð taki af skarið og sýni, að Lér
hafi vitað konu sína seka um hór."
(Undirstr mínar)
Nú er mér spurn Hvernig i ósköð-
unum getur þýðandi verksins, sem
aldrei mætti tíl æfinga á verkinu og
áldrei ræddi við leikstjórann, sagt ann-
að eins og þetta? Þetta er alrangt!
Leikstjórinn hélt þessu aldrei fram, þ.e
að þessi orð tækju af skarið og sýndu
fram á hórdóm konu Lés Hann notaði
mörg dæmi hingað og þangað um
verkið, sem hvert um sig og í sam-
hengi studdu kenningu hans — en
ekkert eitt „tók af skarið"! Og hvers-
vegna endilega þetta? Hvaðan dettur
þessi hugmynd i fang Helga?
Og Helgi heldur áfram. Hann notar
hugdettur Erlings Gislasonar um fað-
erni Kordelíu. sem birtar eru í leik-
skránni, og segir þær vera leikstjórans:
„Og nú leiðir leikstjórinn leikara sina í
þá hlálegu villu að hún sé dóttir
jarlsins í Kent." (Undirstr. mín) Nú
heitir það hláleg villa. Já, þetta eru
auðsveipir kjánar þessir leikarar og
auðteymanlegir á asnaeyrunum! Ekki
vantar það! Afhverju er Glosturjarl að
segja Kentjarli frá fjarvist sonar síns
(eins og Helgi heldur fram), en ekki
syni sínum frá fjarvist Kentjarls (eins
og túlkað er i sýningunni)? Til fram-
dráttar og stuðnings sinni skoðun segir
Helgi: „er það alveg augljóst mál, bæði
af þvi sem á undan fer og eftir kemur "
Já, takk, greinargóð rök — eða hvað?
Er nóg að segja bara sisona? Hvað fer
á undan og kemur eftir? Það er ekkert i
leikritinu, sem gefur til kynna, að Ját-
mundur hafi dvalist erlendis. Og aldrei
fer hann neitt utan. En það gerir þó
Kentjarl!
Svara er vant.
Er hér er komið sögu í grein Helga
fjölgar nú tíðindum ótt og magnast
þau skjótt að umfangi og eðli. í beinu
framhaldi af siðustu tilvitnun kemur
svo þetta: „Auðvitað er þetta ekki verri
föslun en að láta þá Kentjarl og Játgeir
báða fara sér i leikslok; en þar fremur
leikstjórinn hneykslanlegt gerræði,
sem umturnar sjálfum markmiðum
höfundarins, og sýnir að hann hefur
aldrei skilið kjarna þessa verks."
(Undirstr. mínar)
Þessar yfirgengilegu, stórbokkalegu
staðhæfingar eru náttúrulega ekkert
annað en þær sjálfar — tómar. Hvað
upplýsa þær okkur um? Hvers vegna
er það fölsun að Kentjarl og Játgeir
fara sér i leikslok? Og hneykslanlegt
gerræði? Hver eru þessi sjálf markmið
höfundarins og kjarni verks hans, sem
leikstjóri umturnar og hefur aldrei skil-
ið? Fullyrðingar Helga eru bara stór
orð, sem vekja hjá manni spurningar
sem þessar, en veita ekki nokkur svör.
Nei, nei, þessi grein er hreint kostu-
leg. Það væri endalaust hægt að tína til
hluti úr henni, sem segja ekki neitt, en
eru bara Ijótar lýsingar. Greinin er eins
og gatasigti, því hugaræsingur hefur
hér algjörlega ráðið ferðinni og borið
alla venjulega heilbrigða skynsemi
ofurliði Ekki hef ég úthald til að elta
uppi allar vitleysur og dellur Helga, en
að maður verður eiginlega kjaftstopp,
heldur fullyrðir hann lika upp í opið
geðið á manni, að allt sem minni á Ijóð
sé eitur i beinum leikstjórans, og nú
þegar andlitið á manni hefur gliðnað
sundur í forundran, þá kemur stór-
skotahriðin: leikstjórinn sagði leikur-
unum að senda alla gát á bragforminu
norður og niður! Það eru engir
smáglæpir, sem þessi erlendi leikhús-
maður hefur á samviskunni, ef satt er.
En allt annað hefi ég heyrt. Mér er
kunnugt um það, að leikarinn, sem lék
Játmund í sýningunni og fylgdist vel
með á æfingum allan timann er alger-
lega á annari skoðun vegna þess að
hann varð aldrei var við tilburði í þá
átt, sem lýst er hér að ofan Þvert á
móti smitaðist hann mjög af djúpstæð-
um áhuga leikstjórans á verkinu og
virðing hans fyrir þvi, sem kom greini-
lega fram i allri hans afstöðu og starfi.
Einnig lýsti leikstjórinn þeirri skoðun
sinni, að þetta leikrit væri (eitt) mesta
leikhúsverk sem skrifað hefði verið og
það erfiðasta, m.a. vegna þess hve
umfangsmikið og margslungið það
væri
Annað hvort hefur skáldgáfa Helga
hlaupið með hann hér i gönur eða
„heimildir" hans eru eitthvað meir en
litið vandræðalegar og vitlausar, svo
vægt sé til orða tekið, því í raun og
veru mætti flokka svona órökstuddar
yfirlýsingar og dylgjur undir hreint og
beint slúður.
Leikmyndin léleg!
Og enn sækjum við upp tindinn I
grein Helga.
Næst er það leikmyndin, það er að
sjálfsögðu svipað um hana að segja og
allt annað i þessari sýningu. (Helgi
segir um Ijósin og beitingu þeirra, að
leikstjóranu hefði vel getað nægt Ijósa-
búnaður hússins „hefði hann kunnað
að beita honum af listrænni hug-
kvæmni" Þetta er i raun máttlaust
vindhögg, þvi eillíflega er hægt að
segja svona. Það má leika öll leikrit
hvar sem er og við allar kringumstæð-
ur, ef út í það er farið Þá má ábyggi-
lega halda núverandi Ijósabúnaði við
og nota hann næstu 20 — 30 — 40
árin eða meira. ef vill. í þessu er
náttúrulega ekki fólgin nein framsókn )
Helgi segir: „Hins vegar var þess
ekki að vænta, að sviðsmyndin slyppi
undan ofríki leikstjórans; enda getur