Morgunblaðið - 23.04.1977, Blaðsíða 22
MORGUNBLAÐIÐ. LAUGARDAGUR 23 APRlL 1977
23
22
MORGUNBLAÐIÐ. LAUGARDAGUR 23 APRtL 1977
Þeir sem
eiga skilið
ást og virð-
ingu góðs
drengs...
Jarteinasaga
Innansveitarkronika er helgisaga eöa
jarteinabók að þvl leyti sem jarteinir eru
þau undur sem guð notar til að sanna
almætti sitt undir votta í einhverju sér-
stöku máli á einhverjum tilteknum stað.
Óliklegasta fólkið verður verkfæri til að
sanna almætti guðs; Stefán, fátækur
drengur með nafnmiðann sinn saumað-
an inn i úlpuna sína; Guðrún Jónsdóttir,
kölluð Gunna stóra, ösku- og mógrafa-
kerling; og Ólafur á Hrísbrú, þessi rusta-
karl sem var sannanlega enginn dýrling-
ur. „Ekkert af þessu fólki virðist hafa
haft nokkra trúarlega glætu. Það bara
sannaði almætti guðs í Mosfellssveit."
Kaflinn um Stefán, þegar hann kemur
fyrst litill drengur að Hrisbrú, er skáld-
skapur sem festist í minni. Orðaskipti
hans og Ólafs bónda, sem annars ekki
vék hlýlega að gestum, óttaleysi drengs-
ins við raunveruleikann, stórfljót og
fjallgarða, en barnslegur ótti hans við
imyndanir sinar svo sem ræningja og
hrynjandi fjöll, allt verður þetta ógleym-
anlegt. Hann vildi gera ál að hákarli með
þvi að ala hann nógu vel á hornsilum,
sem sagt: vildi einlægt gera mikið úr
litlu. Mosfellskirkja hin nýja fæddist af
framsýni í fébrögðum Stefáns Þorláks-
sonar. Klukkan i hana er komin þangað
aftur fyrir tilstuðlan Ólafs bónda á Hris-
brú og kaleikurinn úr rusli eftir gamla
konu sem dó á hreppnum á níræðisaldri
1936. „Einginn hafði vitað til að þetta
munaðarlausa gamalmenni geymdi dýr-
grip frammi dauðann; þaðanafsiður
hvernig þessi kaleikur var kominn i
hennar vörslur."
Hver var þessi kona?
Hún hét Guðrún Jónsdóttir eins og í
sögunni og „var í raun og veru kapi-
talisti, þvi hún var aldrei vistráðin en
talin lausakona". 1 samtali okkar segir
skáldið ennfremur: „Það er rétt, Guðrún
Jónsdóttir var kapítalisti. Hún var ekki
verkamaður. Hún lifði til að skemmta
sér; hún tók ekki kaup; skemmtun henn-
ar var að taka upp mó: hún var frjáls.
Þessi kona veitti öðrum mönnum af auð-
legð sinni ævilangt. Þegar hún var orðin
gömul og farlama fór hún auðvitað á
hreppinn.“ Skáldið heldur nafni hennar
í sögunni eins og nafni á öðrum persón-
um, sem koma við kroniku Mosfellssveit-
ar — en auðvitað með þeim fyrirvara
sem stendur aftan á titilsíðu: „Skírskot-
anir til nafngreindra manna rita skjala
staða tíma og atburða þjóna ekki sagn-
fræðilegu hlutverki i texta þessum."
Halldór Laxness segir í samtalinu:
„Krakki hér í sveitinni, hlustaði ég eftir
öllu sem sagt var, og ég á mér ótæmandi
endurminningasjóð um fólk sem ég sam-
neytti á bernskuárum mínum. Það var
ólíkt fólki sem ég kynntist siðar. Ég kom
hingað á fjórða ári úr Reykjavik og þetta
fólk var minn félagsskapur, þangað til
ég fór að vera á vetrum i Reykjavik 12
ára við ýmis konar nám. Guðrún Jóns-
dóttir var oft hjá okkur í Laxnesi, stund-
um misserum saman. Ég man enn eftir
ýmsum orðatiltækjum hennar, og kem
þeim að i sögunni. Hún sagði til að
mynda þetta: „Ég kann bezt við mig í
einhverju benvitis síli.“ Ég hef spurt
orðabókamenn og þeir kannast ekki við
þetta orðatiltæki. Það hefur ekki komizt
á prent, svo ég viti, og ég hef engan
heyrt nota það annan. En mér dettur
ekki i hug að Guðrún Jónsdóttir hafi
fundið það upp. Ég held að sili sé drasl-
vinna eða vinnubjástur."
Guðrún Jónsdóttir kom til Þórðar
Jónssonar og Kristinar Vigfúsdóttur að
Æsustöðum 1926 og hafði þá verið í
Laxnesi. Hún átti kindur og hryssu, þeg-
ar hún var i fyrra skipti á Æsustöðum.
Hún heyjaði þá Gunnubarð, sem svo var
kallað, en nú er innan túns. Hún sló sjálf
og batt. Hún hafði sérstakt skap og gott
að vera i návist hennar. Hún var fædd i
Hamrahlið 26. desember 1854 og lézt á
Æsustöðum 24. marz 1936. Hún var
greftruð á Mosfelli. Hamrahlið er ekki
lengur i byggð, en er nú undir Blikastöð-
um. Andlit Guðrúnar og höfuðlag allt
var af mynd að dæma stórskorið eins og
landið.
★
1 upphafi ellefta kapitula sögunnar
segir svo: „29unda júni sama vor og
Mosfellskirkja var rifin mátti lesa eftir-
farandi grein undir fyrirsögninni „Saga
af dýru brauði" í vikublaðinu öldinni,
og má gánga þar að henni ef einhver
nennir að fara á bókasöfn og lesa gamlar
blaðagreinar." Saga þessi fjallar um
villu Gunnu stóru á Mosfellsheiði, þegar
hún vitjaði pottbrauðs. Ungur piltur úr
sveitinni). tekur hana tali og spyr um
villuna, rétt eins og blaðamaður eigi
samtal við sérkennilega konu — en þó
verðum við að hafá á þann fyrirvara, að
hvorki frásögnin i Öldinni né lýsing
Gunnu stóru í samtalinu eiga rætur I
raunveruleikanum, og ekki heldur sam-
talið sjálft. Villur Guðrúnar i Innan-
sveitarkroniku eru uppspuni. En svip-
aða sögu heyrði skáldið sunnan af Suður-
nesjum. Þar var stúlka að villast hátt
upp í viku í hrauninu á Reykjanesskaga.
Hún hafði verið að vitja pottbrauðs I
hveraholu. Gunnar Eyjólfsson leikari
sagði skáldinu þessa sögu. Stúlkan sem
villtist var að hann minnir amma leikar-
ans eða ömmusystir. Þetta dæmi sýnir
vel að skáld leita víða fanga. „Flest
verður fróðum að kvæði,“ segir máltæk-
ið. Allt verður að söguefni, þótt ekki sé
það sagnfræði í venjulegum skilningi.
(Ur Skeggræðunum).
Fjallræðufólk
Hans Bendix var á íslandi 1957 og kom að Gljúfrasteini, en Halldór Laxness
var þá í Ameríku. Listamaðurinn gerði uppdrátt af „Laxnesshúsi" og jók við
myndina teikningu af skáldinu, sem hann hafði gert 1 955.
Eins og sagan um Bjart I Sumarhús-
um, Sjálfstætt fólk, fjallar um hetjuna
sem flyst lengra inn á heiðina, þannig
mætti segja að annað skáldverk höfund-
ar sem valið er úr í þessa syrpu, Heims-
ljós, sé hetjusaga skálds. í athugasemd-
um sinum segir Halldór um ljósviking-
inn: „Ég hef oft reynt i bókum mínum að
búa til evangelíska menn og Ólafur
Kárason Ljósvikingur er einn af þeim.“
Ég leyfi mér að kalla slikar persónur
fjallræðufólk, þ.e. hjartahreint, hógvært
og óbrotið alþýðufólk, eins og hann
minnist í Nóbelsræðu sinni. Slikt fólk er
á hverju strái í öllum skáldverkum Hall-
dórs, ekki sist Brekkukotsannál. Lotning
þessa fólks fyrir lifinu er eftirsóknar-
verðust allra verðmæta ef dæma má af
samfelldum skáldskap hans. „Vinnan er
dýrð Guðs, sagði amma mín,“ stendur i
Kristnihaldi undir Jökli. Þessi afstaða
óbrotins alþýðufólks, óbilandi trúnaður
þess og skyldurækni, gengur eins og
rauður þráður gegnum öll verk skálds-
ins, ekki siður en lotning þess fyrir
skáldskapnum, fegurðinni og almættinu.
Ef mér skjátlast ekki er þetta hógværa
og hjartahreina fjallræðufólk hið næsta
sem skáldið telur sig hafa komist sann-
leikanum.
★
Ástæðan til þess að skáldið valdi svo
langan kafla úr Brekkukotsannál í syrp-
una er sú hve margar lýsandi frásagnir
af einkennilegu og málandi fólki eru i
skáldsögu þessari. Börnum og ungling-
um ætti að vera akkur I að kynnast þessu
fólki, lífsviðhorfum þess og umhverfi. í
Skeggræðum gegnum tiðina segir skáld-
ið að I Brekkukotsannál séu „ævisögu-
stellingar“ og nafnið á bókina sé valið I
samræmi við islenska aðferð að velja
annálum heiti, t.a.m. Skarðsárannáll,
þ.e. rit sem hefur orðið til um Skarðsá og
veröldina. Á sama hátt hefur Brekku-
kotsannáll orðið til í Brekkukoti í
Reykjavík og fjallar um veröldina. Um
Garðar Hólm hefur skáldið sagt, einnig i
Skeggræðunum, að hann sé „holdiklædd
hugmynd min um eðli frægðarinnar“.
Til fróðleiks má geta þess um vinnu-
brögð skáldsins að margt er tekið úr
veruleikanum en að sjálfsögðu farið um
það skáldlegum höndum. Þannig á ræða
Þórðar baptista i Brekkukotsannál ræt-
ur í atviki sem skáldið upplifði á Sauðár-
króki fyrir mörgum árum. Þar var hann
eitt sinn á gangi með kunningja sinum.
Það var hryssingskaldi af norðri. Þegar
þeir komu að bensintanki í plássinu stóð
maður á stöplinum og var að halda ræðu
og barði biflíuna í sífellu. Engir áheyr-
endur voru viðstaddir. Þeir vildu for-
vitnast um hvað hann boðaði eða hvort
hann hefði höndlað lykilinn að leyndar-
dómi allrar tilveru, gengu að tankinum
og fóru að hlusta á predikarann, en þá
sneri hann við þeim baki og hélt áfram
að tala i hina áttina. Þetta atvik varð
skáldinu minnisstætt og lenti I Brekku-
kotsannál.
★
Halldór Laxness kynntist vel Reykja-
vík og samsamaðist bæjarlifinu á þeim
árum sem hann var þar í skóla á vetrum.
Brekkukot hét raunar Melkot. Það var
torfbær og stóð við Suðurgötu þar sem
nú er Ráðherrabústaðurinn, en þó
nokkru vestar. Hringjarabærinn stendur
enn á horni Kirkjugarðsstigs og Garða-
strætis, tvílyft timburhús, nú Garða-
stræti 49. Hringjarabærinn i Brekku-
kotsannál hét Melshús. Þar bjó Bjarni
gamli hringjari í Dómkirkjunni. Hann
heyjaði í kirkjugarðinum og átti alltaf
nokkrar kindur. Hann kemur ekki við
sögu í annálnum, enda er bókin skáld-
saga þó að andrúm hennar og umhjörð
sé sótt í Reykjavíkurlífið kringum 1910.
1 Melkoti bjó ömmusystir Halldórs
með Magnúsi manni sinum. Hann var
grásleppukarl alveg eins og afinn i
Brekkukoti. Hjá þeim gisti Halldór
stundum sem barn.
Móðir Halldórs var alin upp í Melkoti
frá 7 ára aldri. Þá hafði Guðný Klængs-
dóttir misst mann sinn og öll börnin
nema þessa einu dóttur og fluttist i
Melkot til systur sinnar.
Skáldið getur um Magnús í Melkoti í
minningabók sinni, Skáldatima og segir
að andlit hans hafi verið „umgirt gráum
skeggkraga“. Við sjáum fyrir okkur
Björn í Brekkukoti.
Stundum er minnst á taoisma sem
lykil að skáldskap Halldórs Laxness og
sumum persónum hans, t.a.m. pressaran-
um í Dúfnaveislunni. Um tao er fjallað í
Bókinni um veginn eftir kínverska spek-
inginn Lao Tse. Halldór hefur að vísu
sagt að sú bók sé „besta bókin i heimin-
um“. En við þurfum ekki að fara austur
til Kina og rifja upp austurlenska skáld-
speki til að fá skýringar á persónum
hans í islensku umhverfi. Nærtækara er
að gefa gaum mörgu því fólki sem skáld-
ið hefur kynnzt á íslandi og þá einkum I
æsku; fólki sem ræktaði garðinn sinn,
eða eins og segir I Innansveitarkroniku:
Viskum vera að tátla hrosshárið okkar.
Það er I guðspjöllunum sem þetta fólk
á rætur og í fjallræðunni er svona fólki
heitin eilif sæla: sælir eru fátækir, sælir
eru hjartahreinir o.s.frv. í Heimsljósi
segir Ólafur Kárason þessi orð: „Skáldið
er tilfinning heimsins, og það er i skáld-
inu sem allir menn eiga bágt.“ Ljósvik-
ingurinn viðhefur þessi orð í ræðu sem
er einna frægust á íslandi (hún er í Húsi
skáldsins). Þessi orð er m.a. hollt að hafa
I minni þegar menn leiða hugann að
skáldverkum Halldórs Laxness. „Sá, sem
ekki lifir I skáldskap lifir ekki af hér á
jörðinni," segir Jón primus í Kristni-
haldinu.
★
Amman og Björn i Brekkukoti eru
bæði fulltrúar fjallræðunnar. Þau
kunna að rækta sinn garð. Um ömmuna í
Brekkukotsannál segir skáldið: „Svona
konur hafa alltaf verið til á íslandi fram
á okkar daga. Ég hef þekkt margar slíkar
koriur. Guðný amma min er ekki I
Brekkukotsannál, ég þekkti hana aldrei
sem húsmóður. Hún var sjötug þegar ég
fæddist og ég man ekki eftir henni
nema í horninu heima hjá okkur."
Aftur á móti segir hann að smásagan
sem tekin er upp I syrpuna, Tryggur
staður, sé endurminning frá þvi hann
var barn. Hún á rætur I minningunni um
Guðnýju Klængsdóttur, ömmu mína.“
(Úr Nokkur orð um fjallræðufólk.. .for-
mála fyrir Syrpunni).
Handrit að íslandsklukkunni
Jóhann Hjálmarsson:
BOKIN
UM
FRELSIÐ
FYRIR nokkru var ég í Kaup-
mannahöfn og hitti þá ungt
danskt skáld sem nýlokið hafði
lestri Vefarans mikla frá
Kasmír í danskri þýðingu.
Skáldið var heillað af
Vefaranum.
Hvað var það í Vefaranum
sem höfðaði til skáldsins
danska? Vefarinn er bók um
frelsið, hann sýnir okkur mikil-
vægi þess að maðurinn sé frjáls
var það svar sem ég fékk.
Vefarinn mikli frá Kasmír
(1927) er eins og menn vita
margslungið verk. Hann er
„timamótaverk og fól í sér
miklu ákveðnari uppreisn gegn
íslenskri bókmenntahefð en
fyrri rit Halldórs“ eins og Peter
Hallbérg kemst að orði.
Vefarinn er opinn fyrir hvers
kyns hugmyndum, ýmsum
aðferðum í ritun skáldsögu. Sá
nútímamaður sem Halldór vill
vera í Vefaranum er enn I fullu
gildi. Lík vandamál blasa við.
Togstreitan milli hefðbund-
innar venju og algers taumleys-
is er ekki úr sögunni, siðgæðis-
hugmyndir kristninnar halda
enn fyrir mönnum vöku.
í grein um Stefán frá Hvíta-
dal kveðst Halldór þekkja af
eigin reynd það hvernig
kaþólskan verður leið til að
„bjóða nútímanum byrginn“,
unanhald frá „tisku og heims-
glaumi“. En eins og Halldór
segir sjálfur þá er engin von
fólgin í þeirri lausn Vefarans
að láta Stein Elliða snúa baki
við Diljá. Þessi lausn er að mati
Peters Hallbergs „ósennileg",
jafnvel innan ramma verksins
sjálfs. „En hún eins og svo
magt annað í Vefaranum legg-
ur áherslu á frelsi mannsins,
strangleiki kirkjunnar verður
manninum ofviða.
Ekki var þess að vænta að
menn áttuðu sig á Vefaranum
þegar hann kom fyrst út. Sumir
óttuðust að nú væri samhengið
i bókmenntunum rofið. Sjálfur
lagði Halldór fljótlega út á aðr-
ar brautir, hin félagsiega skáld-
saga tók við af hinni borgara-
legu og íslenski arfurinn eign-
aðist einn af sínum áköfustu
talsmönnum. í raun og veru var
ekkert að óttast. Vefarinn hafði
lofsungið ísland og islenzka
náttúru þrátt fyrir gagnrýni
sína. Steinn Elliði á í stríði við
sjálfan sig og uppruna sinn,
sigrar og tapar í senn. Að lok-
inni baráttu Steins Elliða er
Halldór Laxness ekki lengur í
vafa. En þótt hann hafni
kaþólskri heimsmynd eru
trúarleg viðhorf siður en svo
útlæg úr verkum hans. Nægir
að minna á jKristnihald undir
Jökli, þá lofgerð hversdagsleik-
ans og hófseminnar sem er af
trúrænum toga.
í grein um tvö þingeysk skáld
skrifar Halldór: „Það er ekki
lof að segja um mann að hann
sé stórskáld, miklu oftar hið
sama og segja að hann hafi rat-
að I meiri raunir en aðrir menn,
eða a.m.k. mætt þeirri reynslu
sem ekki sé hægt að mæla með
við nokkurn mann.“ Verk Hall-
dórs Laxness, frá hinu fyrsta til
hins síðasta, lýsa innri baráttu.
Þau eru vitnisburður endur-
skoðunarmanns sem verður að
rífa niður það sem byggt var
upp í gær til þess að vera trúar
sjálfum sér. Þessi heiðarleiki
hefur að sjálfsögðu sársauka í
för með sér. En rithöfundur
sem vill láta taka mark á sér
verður að vera reiðubúinn til
að fórna. Afstaða Halldórs til
íslands og íslendinga mótast
ekki síst af þvi viðhorfi að aga
þann sem maður elskar. Um
þetta er Vefarinn glöggt dæmi
og jafnvel I síðari bókum Hall-
dórs þar sem hann er orðinn
sáttari við þjóð sína kemur
fram beisk ádeila sem margir
vilja ekki una. Halldór veit að
til þess að vekja athygli þarf
stundum að orða hugsanir sínar
á litríkan hátt. Það hefur hann
verið óspar á. Auðvelt er að
vera ósammála honum, einkum
hvað varðar mat hans á ís-
lenzkum bókmenntum, en ekki
er hægt að leiða skoðanir hans
hjá sér. Ég hefði til dæmis kos-
ið að skáld Kvæðakvers hefði
stundum verið umburðarlynd-
ari gagnvart íslenskri nútíma-
ljóðlist en raun ber vitni, en
ekki verður afþakkað hve Hall-
dór hefur átt mikinn þátt í því
að fá menn til að meta Jóhann
Jónsson. Ásamt Jóhanni Sigur-
jónssyni var Jóhann Jónsson
einn af brautryðjendum þeirr-
ar ljóðlistar sem ég held að
íslendingar' megi þrátt fyrir
allt vera stoltir af. í Úngur ég
var standa þessi eftir-
tektarverðu orð i kaflanum
Jarðarför Jóhanns Sigurjóns-
sonar: „Hann gerði ekki enda-
slept við okkur með því að
semja Fjalla-Eyvind, heldur
orti árið 1910 fyrsta kvæði á
íslensku um væntanlegt hrun
20stu aldar: Vei vei yfir hinni
föllnu borg. Annað eins kvæði
eftir íslendíng átti ekki eftir að
sjá ljós heimsins fyren nafni
hans Jóhann Jónsson orti
Söknuð 1930'.' Sjálfur lagði Hall-
dór Laxness sitt af mörkum
með ljóðum eins og Unglíngur-
inn i skóginum (birt í Eim-
reiðinni 1925 og síðar i
Vefaranum) og fleiri merkum
ljóðum í anda expressjónisma
og súrrealisma. Seinna hall-
aðist hann að hinum gullvæga
einfaldleik í ljóði. Ljóðlínur
Steingrims: Ut um græna
grundu/ gakktu hjörðin min og
Seztu hérna hjá mér, / systir
mín góð eftir Davíð eru til
marks um dýrkun Halldórs á
Uinu einlæga og látlausa í
skáldskap, að ekki sé talað um
næman skilning hans á Jónasi
Hallgrímssyni.
öllum eru okkur takmörk
sett. Ég vék í upphafi að
Vefaranum og þeirri frelsistil-
finningu sem hann miðlar. í
Vefaranum er návist höfundar-
ins ákaflega sterk. Þess vegna
kemur ekki á óvart að erlendir
lesendur sem fá nú í fyrsta sinn
að kynnast Vefaranum í þýð-
ingu fagni honum. Sumt af því
merkasta í skáldsagnagerð sam-
timans er einmitt skylt
Vefaranum, einkum hvað fram-
setningu varðar. Skáldsaga lýt-
ur ekki ákveðnum reglum
framar en annar skáldskapur
aðeins eigin lögmálum. Það er
höfundurinn sem.er miðsvæðis
og honum hlýtur að vera allt
leyfilegt í túlkun sinni. Skáld-
sagan deyr þá fyrst þegar
fundin er algild formúla til að
fara eftir. Kristnihald undir
Jökli og Guðsgjafarþula eru
nýjungaverk þar sem ólíkustu
form ritlistar renna saman. Og
jafnvel Innansveitarkronika er
þrátt fyrir tengsl sín við forna
sagnalist mikið nýjungaverk.
Halldór hefur eins og hann
sjálfur játar í Úngur ég var
hneigst að því að semja rit-
gerðir í skáldsöguformi. Að
baki öllum þessum tilraunum
sem heppnast hafa betur en
flest annað í islenzkum bók-
menntum siðustu áratuga
sjáum við einmanalegt andlit
Augusts Strindbergs, höfundar
Infernos. Hann rataði í meiri
raunir en flestir aðrir. í Ungur
ég var lýsir Halldór því yfir I
kaflanum Fundur Infernos að
hann hafi skrifað „sömu sögu
og Strindberg í Inferno, nema
hún hét Vefarinn mikli.“
í öllum miklum skáldskap er
helviti Dantes raunverulegt.
Erlendur Jónsson:
SERHVERT
ORÐ DÝRT
LAXNESS EFTIR NÓBELSVERÐLAUN
ARIÐ 1955 var Halldór Laxness
sæmdur Nóbelsverðlaununum.
ÞaÓ ár og hið næsta sendi hann
ekki frá sér skáldsögu. Gerpla
hafði komið út 1952. Árið 1957
kom svo Brekkukotsannáll,
fyrsta skáldsaga hans eftir
verðlaunaveitinguna.
Fyrir höfund, sem er búinn
að standa i sviðsljósinu áratug-
um saman, marka verðlaun
engin timamót. Ekki er þess
heldur að vænta að hann taki
þeirra vegna að skrifa öðru vísi
eftir en áður. Um Laxness er
það hins vegar að segja að
Nóbelsverðlaunin bar upp á hlé
og þar með eins konar tímamót
I skáldsagnaritun hans. Um það
leyti liðu fimm ár milli skáld-
sagna frá hendi hans en slíkt
var óvanalegt. Framan af hafði
komið frá honum skáldsaga á
ári, eða framt að því. Höfund-
urinn var þekktur fyrir annað
en að skrifa sig upp — Þvert
á móti var á orði haft að hann
kæmi nýr með hverri bók. Og
þegar Brekkukotsannáll kom
reyndist hann líka annars kon-
ar en nokkuð sem skáldið hafði
áður sent frá sér.
Um þetta leyti hafði þjóðin
gert sér ákveðnar hugmyndir
um rithöfundinn Laxness og
þær hugmyndir byggðust fyrst
og fremst á skáldsögum hans
frá kreppuárunum, einkum
Sjálfstæðu fólki. Lifsbarátta
Bjarts í Sumarhúsum og bein-
skeytt tilsvör hans höfðu vakið
sterkar kenndir og andsvör
með þjóðinni: samúð — andúð
— skemmtun; með sumum eitt
af þessu, hjá öðrum allt í senn.
Engin islensk skáldsaga hafði
verið brotin svo mjög til mergj-
ar manna á meðal. Þegar svo
við bættist fjöldi ádeilugreina,
þar sem höfundurinn sendi
máttarstólpum þjóðfélagsins
heldur betur hvöss skeyti —
sumir þeirra voru þá í sann-
leika sagt átrúnaðargoð fjöl-
mennra stétta í þjóðfélaginu
eins og Jónas Jónsson frá
Hriflu sem var óumdeilanlegur
andlegur leiðtogi í sveitum
landsins — og lét skína i röng-
una á hjartfólginni sveitaróm-
antik, var tæpast að furða þó
hverrar nýrrar Laxnessbókar
væri beðið með samblandi af
tilhlökkun og hrolli.
Með Brekkukotsannál sann-
aðist að enginn hafði í eitt
skipti fyrir öll fengið lykil að
hugmyndasmiðju skáldsins,
ekki heldur þeir sem gerst
höfðu verjendur bóka hans á
málþingi götuhornanna. Þar
var ekki á ferðinni þjóðfélags-
ádeila eða lýsing á sviptingum í
samfélagi hraðra breytinga
eins og Salka Valka og Sjálf-
stætt fólk heldur endurminn-
ingasaga sem gerðist fyrir daga
breytinganna — þegar lífið leið
áfram kyrrt og lygnt og hver og
einn hélt I heiðri þau sannindi
sem kynslóðirnar höfðu eftir-
látið. En þegar ég kalla Brekku-
kotsannál »endurminninga-
sögu« á ég ekki aðeins við efnið
heldur einnig formið: sagan er
skrifuð i endurminningastil,
segir frá veröld sem var; litlum
heimi sem sífellt þrengdi að.
Endalok hans I raunveruleikan-
um fóru tímatalslega saman við
sögulokin sjálf. Eóa nokkurn
veginn svo.
Frá þvi að Brekkukotsannáll
kom út hefur Laxness sent frá
sér fjölda bóka, þar af nokkrar
skáldsögur. Þær eru hver með
sínu mótinu og ætla ég ekki að
fjölyrða um þær hér og nú, að-
eins víkja að tveim sfðustu bók-
um hans, I túninu heima og
Úngur eg var, sem teljast frem-
ur til sjálfsævisagna en skáld-
sagna en eru þó að flestu leyti
byggðar upp sem skáldsögur og
því sambærilegar við skáldsög-
una Brekkukotsannál. Að form-
inu til eru allar þrjár endur-
minningasögur. Allar eru stað-
og tímabundnar. Brekkukots-
annáll gerist i Reykjavik um
aldamótin siðustu — f »koti«
sem hér voru mörg slík og settu
svip á bæinn en rýmdu smám
saman fyrir nýjum húsum sem
þá voru kölluð »stórhýsi« en
hafa nú lifað sitt fegursta likt
og »kotin« áður og ganga undir
gælunafninu »gömul hús«.
Brekkukotsannáll gerist á
tveim sviðum ef svo má segja:
innan og utan við krosshliðið i
Brekkukoti. Innan við hliðið
rikir gamli tíminn með rósemi
sinni, öryggi, kristilegu um-
burðarlyndi og — óskráðu en
eigi að síður afar ákveðnu verð-
mætamati sem nær bæði til
peninga sem og þeirra verð-
mæta sem aldrei verða til fjár-
muna reiknuð. Álfgrimur litli
óskar sér að afi sinn lifi þar til
hann sé sjálfur orðinn gamall
en þá ætlar hann að fá sér til
aðstoðar litinn dreng svo lifið í
Brekkukoti megi endurtaka sig
óbreytt. í Brekkukoti er »stór-
fjölskylda«, eins og það er nú
kallað, fólk á öllum aldri og af
ýmsu tagi, en þó ekki höfðingj-
ar, þeirra heimur er utan við
krosshliðið. Inni tifar klukkan
og drengnum heyrist hún segja
»ei-líbbð, ei-líbbð«.
Utan við krosshliðið biður
sjálf Reykjavfk sem er að lifa
sitt ærslafulla gelgjuskeið. Þar
er Gúðmúnsen kaupmaður, að
ógleymdum hinum leitandi
dæmigerða islendingi allra
tima, Garðari Hólm óperu-
söngvara. Að lokum yfirgengur
borgin Brekkukot — Álfgrímur
heldur til útlanda en gömlu
hjónaleysin, afi og amma, flytj-
ast í kjallara upp með Lauga-
vegi. Gamli timinn með sínu
stöðuga gildismati og dýru orð-
um er horfinn, orðinn að fprtíð,
við blasir nýr tími, framtíð með
ótryggu gildismati og orðum
sem eru sjálf stór en merkja þó
litið.
I túninu heima, gæti tímatals-
lega séð, verið framhald
Brekkukotsannáls. Einnig þar
er aðalsöguhetjan barn og svið-
ið stórheimili. Þar er lfka stöð-
Framhald á bls. 24.