Morgunblaðið - 17.06.1977, Blaðsíða 12

J2 MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 17. JUNÍ 1977
Gamla ísafoldarhúsið f Austurstræti.
ARNI OLA:
ísafold hundrað ára
eða jafnvel 451 árs
'Hinn 16. júní 1877 hóf ísa-
foldarprentsmiðja starfsemi
sína og eru því hundrað ár síð-
an sá atburður gerðist. En svo
einkennilega vill til, að saga
ílands segir hana vera rúmlega
450 ára gamla. Verður það rak-
ið á þennan hátt:
Fyrstu prentsmiðju flutti Jón
biskup Arason hingað til lánds
1526. Var hún fyrst sett niður á
biskupssetrinu Hólum í Hjalta-
dal, en um hana má segja, að
hún hafi verið á faraldsfæti um
langa ævi. Frá Hólum var hún
flutt að Breiðabólstað í Vestur-
hópi, þá að Hólum aftur, þaðan
að Núpufelli, síðan enn að Hól-
um. Svo var hún flutt að Skál-
holti, síðan geymd um hrið að
Hliðarenda i Fljótshlíð. Þá er
hún enn flutt að Hólum, og
þvínæst suður að Leirárgörð-
um, og þar sameinuð Hrapps-
eyjarprentsmiðju, en Hrapps-
eyjarprentsmiðja var næstelzta
prentsmiöja landsins, stofnuð
1773 og rekin þar í eynni fram
tíl ársins 1795, að hún var flutt
að Leirárgörðum i Leirársveit.
Þessi sameining prentsmiðj-
anna á sér sína sögu. Á Alþingi
1794 stofnuðu nokkrir menn-
ingarfrömuðir merkilegt félag,
sem nefnt var Landsuppfræð-
ingarfélagið. Var tilgangur
þessa félags að gefa út góðar
bækur og fræðslurit fyrir al-
menning. Auðvitað þurfti það
þvi á prentsmiðju að halda.
Rættist svo úr því árið eftir, að
Björn Gottskáldsson, tengda-
sonur Boga Benediktssonar í
Hrappsey, keypti prentsmiðj-
una af tengdaföður sínum og
bauðst nú til þess að flytja hana
suður að Leirárgörðum og
leigja félaginu hana. Þessu boði
var tekið og seinna keypti fél-
agið svo prentsmiðjuna. En um
Hólaprentsmiðju er það að
segja, að með konungsbréfi
1799 var svo fyrirskipað, að
prentsmiðjan skyldi afhent
Leirárgarða-prentsmiðju og
flutt suður. Magnús Stephen-
sen dómstjóri stjórnaði félag-
inu. Árið 1815 lét hann flytja
prentsmiðjuna að Beitistöðum
og þar var hún um þriggja ára
skeið. Svo var hún flutt til Við-
eyjar 1819 og var þar tíl ársins
1844.
Arið 1845 skyldi Alþingi
endurreist í Reykjavík, og þá
þurfti að sjálfsögðu að prenta
þingtíðindi. Eina prentsmiðja
landsins var þá í Viðey, en ýms-
ir annmarkar voru á því, að hún
gæti prentað Þingtíðindin. Var
þá brugðiö á það ráö ráð aö
flytja hana til Reykjavíkur og
var henni komið fyrir í Aðal-
stræti 9, en þar hafði verið íbúð
forstjóra Innréttinganna.
Prentsmiðjan var undir stjórn
Stiftsyfirvalda og varð ekki vin-
sæl. Hún var kölluð Lands-
prentsmiðjan og stóð þarna
fram til ársins 1876. Þá var hún
seld Einari Þórðarsyni yfir-
prentara. Svo keypti Björn
Jónsson hana af Einari 18. mai
1886 og sameinaði hana ísafold-
arprentsmiðju. Með þessu móti
var Isafoldarprentsmiðja því
orðin arftaki elztu prentsmiðj-
unnar á íslandi, prentsmiðju
Jóns biskups Arasonar á Hól-
um, og hún geymir enn þann
arf.
Með nokkrum rétti má þvi
segja, að ísafoldarprentsmiðja
sé oróin 451 árs að aldri. Fyrir-
tæki, sem starfar mjög iengi að
sama markmiði og það setti sér
í upphafi, á sina samfelldu
sögu. Skiptir þá engu þótt oft
hafi verið skipt um eigendur og
einnig um nafn fyrirtækisins,
slíkt markar aðeins'kaflaskil í
sögu þess.
Þjóðhátiðarárið 1874 vökn-
uðu nokkrir mætir íslendingar
til alvarlegrar hugsunar um
kjör og hag lands og þjóðar.
Meðal þeirra var Björn Jónsson
frá Djúpadal, sem þá var kom-
inn að þvi að ljúka embættis-
prófi í lögum við háskólann i
Kaupmannahöfn. Hann hætti
við þá ákvörðun og ákvað að
helga allt líf sitt baráttunni fyr-
ir frelsi og sjálfstáeði islands. i
stað þess að gerast embættis-
maður hinna dönsku stjórnar,
ákvað hann að hasla sér völl á
sviði stjórnmálanna. Hann fór
til islands um sumarið, staðráð-
inn i að stofna nýtt blað á ís-
landi.
Svo virðist sem Jón Sigurðs-
son hafi hvatt hann til þessa.
Jóni þóttu Islendingar ekki
vera sérlega skeleggir til sókn-
ar og varnar í málum sinum um
þær mundir og taldi að þá
skorti sérstaklega biað sem
brjóstvörn fyrir sig. Má sjá
þetta á bréfum Jóns um þessar
mundir. i bréfi dags. 6. febrúar
1874 segir hann: „Matthías
Jochumsson hefir keypt Þjóð-
ólf. Ég víldi bara að Matthias
væri dálítið fastari i rásinni." t
öðru bréfi dags. 6. júlí segir
hann: „Björn Jónsson fer nú
heim og það gleður mig, af því
að ég ímynda mér að hann verði
góður liðsmaður til að styrkja
kröftuga „Adresse" tii konungs
frá Þingvallafundi.“ „Ekki ber
á öðru en stjórnin feti sinn
sama feril eins og áður, og varla
verður breyting á því, nema
komi skorpa frá okkur. Ég veit
ekki hvort Matthias vill eða get-
ur sýnt nokkra rögg i Þjóðólfi
um þetta efni. En ef þið byrjið
nýja blaðið ykkar, þá er líklegt
að þar komi fram einhver hug-
vekja um slíkt."
Þegar B jörn J ónsson kom til
Reykjavíkur, byrjaði hann á
því að fá til eignar blaðið Vík-
verja, sem Jón Jónsson landrit-
ari gaf út. Ekki líkaði Birni þó
nafn blaðsins, fannst það benda
til að það væri aðeins fyrir
Reykvíkinga. Hann var ákveð-
inn í því að gefa út blað fyrir
alla landsmenn. Þess vegna
skírði hann blaðið að nýju og
gaf þvi nafnið ísafold. Um þess-
ar mundir var ekki i annað
prenthús að venda en Lands-
prentsmiðjuna, og þar var byrj-
að að prenta nýja blaðið. Fyrsta
eintak þess kom út 19. septem-
ber 1874.
Stjórn prentsmiðjunnár var
afar þröngsýn og hélt uppi
strangri ritskoðun. Mun Birni
skjótt hafa orðið Ijóst, að á þess-
um stað átti blaðið enga fram-
tíð, það þurfti að vera frjálst, og
þess vegna var því bráð nauð-
syn að eignast eigin prent-
smiðju. En þá voru þeir timar í
landi hér, að enginn mátti eign-
ast prentsmiðju, nema hann
hefði til þess sérstakt leyfi frá
Danakonungi! Björn sótti um
leyfi og fékk það 3. júlí 1876.
Svo keypti hann prentsmiðju í
Kaupmannahöfn, og kom hún
hingað til lands 7. júní 1877.
Var henni komið fyrir í einni
stofu í svonefndu Doktorshúsi
við Vesturgötu, þar sem Björn
átti þá heima hjá tengdaföður
sinum, séra Sveini Níelssyni.
Seinasta blaðið af ísafold, sem
prentaö var í Landsprentsmiðj-
unni, er dagsett 26. maí 1877,
en fyrsta blaðið, sem kom frá
hinni nýju prentsmiðju er dag-
sett 16. júni 1877. Var þetta
fyrsta verk prentsmiðjunnar,
og þess vegna hefir verið svo
talið að afmæli hennar væri
þennan dag, er hún afkastaði
fyrsta verki sínu. Þess vegna á
hún hundrað ára afmæli í dag,
og hefir alltaf verið kölluð Ísa-
foldarprentsmiðja.
Það hefir ekki verið ýkja
mikill munur á þessari nýju
prentsmiðju og prentsmiðju
Jóns biskups Arasonar, sem
stofnuð var 350 árum áður.
Aðalmunurinn hefir verið sá,
að prentvélin á Hólum var úr
timbri, en nú var hún úr
steypujárni. Svo var komið lat-
neskt letur í staðinn fyrir got-
neska letrið í fyrstu prent-
smiðjunni. Prentlistin hafði að
mestu leyti staðið í stað hér á
landi þessa hálfa fjórðu öld. Ef
„þrykkjarinn" var sérstaklega
duglegur og handlaginn, gat
hann prentað öðrum megin á
rúmar 200 arkir á klukkustund.
Erlendis voru þá komnar
miklu betri prentsmiðjur en
þetta, og ég veit ekki hvernig á
því stóð, að Björn Jónsson
skyldi lenda á svo úreltri prent-
vél, sem hér var um að ræða.
Hann sá og fljótt að þetta gat
ekki blessazt, og sumarið 1879
keypti hann „hraðpressu" í
Englandi, og var blaðið fyrst
prentað í henni 9. júli. Ekki var
hægt að koma þessari vél fyrir i
Doktorshúsinu, og var henni
fyrst fenginn staður i húsi Þor-
steins Jónssonar járnsmiðs í
Lækjargötu. Þetta var fyrsta
hraðpressan, sem til íslands
kom, og olli straumhvörfum,
því að afköst hennar voru þre-
föld á móts við afköst fyrri
prentvélarinnar. Þetta mundi
að vísu ekki þykja mikið nú.
Þetta var svokölluð „flat-
pressa“ og var henni snúið með
handafli og svo var hún þung í
drætti, að tvo fullorðna karl-
menn þurfti til þess að hræra
hana.
Ekki var prentvélin þarna
nema fram á haustið, þá var
hún flutt i nýbyggt steinhús í
Bankastræti 3 (þetta hús reisti
Sigmundur Guðmundsson yfir-
prentari í ísafold). En þarna
gat prentvélin ekki verið leng-
ur en til 1886, því að þá hóf
Landsbankinn, starfsemi sína í
þessum húsakynnum, og fyrir
honum varð prentvélin að
víkja. Fékk Björn þá inni fyrir
hana til bráðabirgða i barna-
skólanum í Pósthússtræti, þar
sem lögreglustöðin var seinna.
í upphafi blaðamennsku
sinnar hafði Björn Jónsson rek-
ið sig allóþyrmilega á þá stað-
reynd, að sjálfstætt blað verður
að eiga prentsmiðju. Og nú
hafði hann hvað eftir annað
rekið sig á aðra staðreynd, að
prentsmiðja verður að vera i
eigin hús æði.
Við seinni vandanum brást
hann nú svo, að hann keypti
svonefnt Lambertsenshús i
Austurstræti 8. Lét hann rífa
það upp úr nýári 1886 og síðan
reisa þar á lóðinni tvílyft hús
með háu þaki. Gekk þetta verk
svo vel fram, að hann gat flutt
prentsmið.juna þangað i júlí.'ög
í fyrsta blaði isafoldar, sem þar
varprentað (31. tölubl.) stend-
urþessi fregn: „isafoldarprent-
smiðja og afgreiðslustofa er í
nýja húsinu milli Austurvallar
og Austurstrætis. Vegna
flutnings á prentsmiðjunni
m.m. hefir útkoma þessa blaðs
dregizt um einn dag.“ Laglega
af sér vikið! Og líklega er niður-
rif gamla hússins og smíði nýja
hússins ennþá met í vinnu-
hraða húsabyggingar í Reykja-
vík. Og þrátt fyrir vinnuhrað-
ann var prenthúsið eitt af
traustbyggðustu húsum í bæn-
um, eins og enn má sjá á þvi
nídrðu.
Árr 1886 var merkisár í sögu
prentsmiðjunnar að fleiru en
þvi, að hjin fékk þá sin eigin
húsakynni. Á þessu ári keypti
Björn prentsmiðju Einars Þórð-
arsonar og sameinaði hana isa-
foldarprentsmiðju. Fyrir þetta
var þá ísafoldarprentsmiðja
oróin arftaki tveggja elztu
prentsmiðjanna á landinu,
Hólaprentsmiðju og Hrappseyj-
arprentsmiðju, og saga beggja
þeirra felld inn í sögu ísafold-
arprentsmiðju.
Tiu árum siðar varð annað
merkisár i sögu prentsmiðjunn-
ar. Þá pantaði Björn Jónsson
frá Englandi nýja hraðpressu,
sem var talin mjög fullkomin á
þeirrar tiðar mælikvarða.
Fylgdi henni steinolíuhreyfill
til þess að snúa henni. Var þá
reist lághýsi við austurgafl
prenthússins og vélum þessum
komið þar fyrir upp úr næstu
áramótum.
Hér hafði gerzt fyrsta bylt-
ingin i sögu prentlistarinnar á
íslandi. Nú hafði hin nýja vél-
tækni haldið hér innreió sína á
þessu sviði. Nú þurftu menn
ekki að kúgast í lif og blóð við
að snúa prentvél, nýr orkugjafi
var kominn ti sögunnar og
leysti þá af hólmi, og jafnframt
jukust afköstin stórkostlega,
því að hreyfillinn gat snúkð
préntvélinni miklu hraðar en
nokkur mannshönd fær gert.
Hér var ísafoldarprentsmiðja
brautryðjandi. Frá þessum
tíma og lengi siðan var hún
nafnkunnasta prentsmiðja á Is-
landi.
Ein framkvæmd í hverri
grein leiðir af sér margar nýjar
framkvæmdir. Með auknum af-
köstum nýju og vélknúnu hrað-
pressunnar, var hægt að færast
miklu meira í fang heldur en
prenta blaðið ísafold.
Bókaútgáfan sem hófst 1876
jókst nú ár frá ári. Um leið varð
nauðsynlegt að prentsmiðjan
kæmi sér upp bókbandsvinnu-
stofu og síðan bókaverzlun.
Bæði þessi hliðarfyrirtæki
komu býsna fljótt og voru að
upphafi rekin í sambandi við
prentsmiðjuna.
Timarnir breyttust og ný og
ný viðfangsefni hlóðust á prent-
smiðjuna. Hún vann ekki leng-
ur eingöngu að eigin verkefn-
um, heldur einnig að margs
konar verkefnum fyrir aðra.
Starfsemi hennar margfaldað-
ist jafnframt þvi að prentiðnin
færði stöðugt út kvíarnar og
varð að svara eftirspurn hins
vaxandi atvinnulifs í landinu.
Að sjálfsögðu leiddi þetta af sér
Framhald á bls. 20.
tJr prentvélasainum.