Morgunblaðið - 30.06.1977, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 30. JUNl 1977
Enda þótt Helgi Hálfdanar-
son hafi brugðið slagbrandi
fyrir dyr sínar og segist ekki
framar til viðtals, fæ ég ekki
orða bundist vegna þeirra skoð-
ana sem fram koma í ofan-
nefndri grein hans. Hann hefur
raunar látið f ljós svipað við-
horf í greinum þeim sem hann
skrifaði fyrir nokkru hér í blað-
ið gegn sýningu Hovhanness I.
Pilikians á Lé konungi í Þjóð-
leikhúsinu. Um þær mundir
var ég staddur erlendis og taldi
ekki ástæðu til að fara að deila
við menn uppi á tslandi — um
sýningu sem ég hafði þar að
auki ekki séð. Mér liggur því
hvorki Lér konungur né sýn-
ingin f Þjóðleikhúsinu á hjarta.
Um hina kynferðislegu sögu-
skoðun leikstjórans eins og hún
var kynnt i blöðum er fljótsagt,
að annað eins rugl sést ekki oft
utan lesendadálka sumra dag-
blaða. Er furðulegt, að fólk sem
annars telur sig sósfalista skuli
hlaupa til varnar þvflfku sam-
sulli miðaldalegra fordóma og
kynferðislegs fasisma. Ég fæ
ekki heldur séð á hvern hátt
bollaleggingar um hvern langar
til að sofa hjá hverjum í leikrit-
um Shakespeares fái varpað
nýju ljósi á þau — og er Pili-
kian ekki fyrstur manna til að
leiða getum að slíku. Um skiln-
ing hans á leikritinu veit ég að
öðru leyti of lítið og Iæt því
liggja milli hluta.
En málið hefur aðra og al-
mennari hlið. Að vísu hefur
vottað fyrir henni öðru hvoru í
hita umræðunnar, en hún hef-
ur strax horfið aftur í það öldu-
rót sem varð um sýninguna —
eða öllu heldur skilning leik-
stjórans á texta Shakespeares.
Þessi hlið málsins er mjög
áhugaverð og full ástæða til að
um hana sé rætt. Þess vegna
tek ég nú til máls þó seint sé og
bið velvirðingar veki ég ein-
hvern af svefni.
Það sem deila Helga Hálfdan-
arsonar og nokkurra leikara
Þjóðleikhússins snerist í raun-
inni um, er sú siðfræði sem
leikhúsi ber að fylgja í meðferð
sinni á bókmenntalegum texta.
Helgi telur skýringu Pilikians á
Lé konungi ekki ná nokkurri
átt — og til þess hefur hann
fullan rétt. Pilikian setur sig í
stellingar bókmenntafræðings
og er ekki annað að sjá en hann
álíti kenningar sínar fullboðleg
vísindi. Hann fær líka að verja
þær á þeim grundvelli og verð-
ur gaman að sjá doktorsritgerð
hans þegar henni verður lokið.
En Pilikian er ekki aðeins bók-
menntafræðingur — hann er
einnig leikstjóri. Hann leggur
bókmenntalega skýringu til
grundvallar sýningu sinni — og
um leið skiptir hún um hlut-
verk og eðli hennar breytist,
hún verður leikstjórnarhug-
mynd (sæ. regikonception).
Hin bókmenntalega skýring er
vísindaleg, stendur og fellur á
fræðilegum grunni, en leik-
stjórnarhugmyndin er listræns
eðlis og ber að dæma á þeim
forsendum. Að rugla þessu
tvennu saman er að rugla sam-
an vísindum og list. Og það hef-
ur Helgi Hálfdanarson svo
sannarlega gert, því að í skrif-
um sínum hefur hann f senn
ráðist að bókmenntafræðingn-
um Pilikian og leikhúsmannin-
um. Hann hefur gagnrýnt leik-
stjórann fyrir að vera slæmur
fræðimaður. Glöggt dæmi um
þennan rugling eru eftirfan-
andi orð: „Er útgefanda heimilt
(með útgefanda mun vera átt
við ritskýranda eða það sem á
ensku er nefnt „editor", J.V.J)
að raska efni í skáldsögu látins
höfundar? Getur hann óátalið
ruglað gang mála með brottfell-
ingum og breytingum og látið
duga að kalla verk sitt útgáfu?
Getur leikstjóri fremur breytt
leikriti í blóra við túlkun? Get-
ur hann jafnvel gengið svo
langt að loka fyrri leiðum til
túlkunar á verkinu?“ Ég vík
betur að þessum spurningum
síðar. Hér vil ég benda á að það
þarf engan smáræðiskjark til
að gera slíkan samanburð. Ef
skipa á leikstjóra að fylgja regl-
um ritskýringar, er eins hægt
að skipa höfundi sem er að
skrifa sagnfræðilega skáldsögu
eða leikrit að virða kröfur sagn-
fræðilegrar heimildarýni. Það
er hætt við að ýmsir góðir höf-
undar — þar á meðal Shake-
speare, vinur Helga — yrðu
ekki vel úti væru verk þeirra
metin á slíkan hátt. Og hvað
felst eiginlega i notkun Helga á
orðinu „túlkun"? Á hann við
aðferð fræðimannsins sem
kryfur hvern stafkrók í hand-
ritum höfundar til þess að kom-
ast að hinu sanna um verkið,
eða á hann við aðferð lista-
mannsins sem lætur ímyndun-
arafl sitt og lífsskoðun móta
skilning sinn á verkinu — og
fer þá iðulega í kringum eða
útfyrir mörk þess. Hver sem
hefur haft einhver kynni af
hvoru tveggja veit fullvel, að
hér er um ólíkar aðferðir að
ræða sem oftastnær eiga ekki
samleið. Helgi virðist þó frem-
ur eiga við aðferð fræðimanns-
ins, því að hann telur skilning
Pilikians á leikritinu ekki eiga
skilið að kallast „túlkun".
(Sbr.: „Hins vegar sýndi ég
fram á, að orðið „túlkun" væri
blekking, því leikstjórinn hefði
breytt leikritinu og það svo
bundnar skýringar vísindanna1
áþreifanlegar. Leikhúsið er að-
eins krydd á réttinn, því að
auðvitað getur leikritið staðið
eitt, allir geta notið snilldar
skáldsins heima hjá sér. Text-
inn er heilagur eins og guðdóm-
ur miðaldanna, miðdepill sköp-
unarverksins, sem allt sækir líf
og birtu til. Vei því leikhúsi,
sem leyfir sér að strika og krota
I þennan helgidóm — og sé þar
um Shakespeare að ræða skal
syndarinn dæmdur til vistar í
ystu myrkrum. Og það hefur
Helgi svo sannarlega gert með
heilagri reiði hins rétttrúaða
við þann vonda mann Pilikian.
Helgi veit nefnilega betur en
nokkur annar hvernig á að
skilja Shakespeare.
Lfkt og flest önnur trúar-
brögð leiðir trúin á almætti
leikritsins til að flóknir hlutir
eru gerðir einfaldir, erfiðar
spurningar auðleystar og
óþægilegum staðreyndum af-
neitað. í greininni skrifar Helgi
„ég hef séð Gullna hliðið hvað
eftir annað; og I hvert sinn sá
ég og heyrði nýja túlkun, sem
ég hafði ekki kynnzt fyrr; en í
öll skiptin var fylgt sama texta
óbreyttum!" En þetta sannar
alls ekki að flutningur verksins
hafi ævinlega verið trúr inntaki
þess — eins og það kynni að
birtast bókmenntafræðinni.
Fjöldi útstrikana og breytinga
Jón Viðar Jónsson
Jón Viðar Jónsson:
Að trúa á textann
Athugasemd við grein Helga Hálfdanarsonar
í Morgunblaðinu 14. júní sl.
hressilega að það hefði skipt
um eðli.“) En síðar, þegar tal-
inu víkar að Gullna hliðinu og
leikhúsferli þess, notar hann
orðið „túlkun“ blygðunarlaust
— og er þá kominn yfir á list-
rænt svið. í augum Helga virð-
ist því bókmenntaskýring og
leikstjórnarhugmynd eitt og
hið sama — eða öllu heldur: sú
leikstjórnarhugmynd sem ekki
er bókmenntaskýring er einskis
nýt. Það kemur ekki málinu
við, þó að hún dugi til að skapa
öndvegis leiksýningu. Listin
skal dæmd með mælistiku vis-
indanna, bókmenntirnar skulu
drottna yfir leikhúsinu.
Og það er kjarni málsins. Það
er alveg þess virði að þær hug-
myndir — raunar er hleypi-
dómar miklu réttara orð — um
leikhús sem þarna liggja að
baki, séu dregnar fram í dags-
ljósið. í grein sinni skrifar
Helgi — og er þá enn einu sinni
að skamma Pilikian: „Satt að
segja hefði leikstjóranum verið
nær að kalla leik þann, sem
hann sýndi, skáldverk eftir
sjálfan sig; það hefði a.m.k. ver-
ið heiðarlegra...“ Þessi orð
koma einkar vel upp um algert
vanmat bókoenntamannsins á
sjálfstæði leikhússins sem list-
ræns tjáningartækis. Því miður
fer því viðs fjarri að Helgi sé
einn um slík viðhorf, ýmsir
þeirra sem skrifa að staðaldri
um leikhús eru honum í raun-
inni alveg sammála, þó að þeir
reyni að fara leynt með. (Gott
dæmi er leikdómur Ólafs Jóns-
sonar um Hlaupvídd sex I Dag-
blaðinu 16. þ.m.. Ólafur ritar
þar langt mál um leikrit Sigurð-
ar Pálssonar en gerir sýningu
Þórhildar Þorleifsdóttur skil I
örfáum línum undir lok dóms-
ins.) Mér er spurn, hvenær sá
„leikur" (er átt við leikrit eða
leiksýningu?) sem leikhúsfólk
sýnir, er annað en verk þess
sjálfs. En Helgi er nú ekki al-
deilis á því — augsýnilega þyk-
ir honum mesta fjarstæða að
leiksýning sé nokkuð annað en
verk þess skálds sem skrifaði
leikritið. Heppnist sýning er
það að þakka snilld skáldsins og
fylgispekt leikhúsfólksinsog
sú ein sýning er heppnuð sem
túlkar hið rétta inntak verks-
ins; hvert það er ákveður hinn
alvitri bókmenntafræðingur. í
rauninni er óþarfi að fara I
leikhúsið, það er nóg að þekkja
hugmyndir leikstjórans til að
geta dæmt sýninguna. Leikhús-
ið er þannig ekki orðið annað
en hjálpargagn við bókmennta-
kennslu; falleg en ósjálfstæð
illústrasjón sem gerir óhlut-
á texta segir pákvæmlega ekk-
ert um hversu vel inntak hans
kemst til skila; og það er hægt
að leika orðrétt heilt leikrit án
þess nokkuð af boðskap þess
nái fram að ganga. Samband
sýningar og textans sem hún
notast við er nefnilega hvergi
nærri eins augljóst og Helgi vill
vera láta. Leiðin frá þvl leikar-
inn les rulluna I fyrsta sinn og
þar til hann stígur sem hold-
tekja hennar fram á sviðið er
lengri en margur hyggur; á
þeirri leið getur ýmislegt
merkilegt gerst. Þessa hlið
málsins láta textatrúarmenn-
irnir sig engu varða og því er
engin furða þó að þeim bregði I
brún, þegar þeir koma I leik-
húsið og uppgötva að verkið
hefur ekki verið túlkað „á þá
vegu, sem ella lágu beinast
við.“ Við nálgumst aftur hina
siðferðilegu spurningu sem ég
gat um I upphafi. Er raunhægt
að tala um „bókmenntalegt sið-
leysi“ I leikhúsi? Ég hygg, að
hér sé aðeins á ferð nýr vottur
þess vanmats og hugsana--
brengls sem ég reyndi að sýna
fram á hér að framan. Sá sem
hefur einhver kynni af leikhúsi
sannfærist fljótt um, að megi
gera til þess einhverjar siðferð-
iskröfar, þá eru þær ekki bók-
menntalegar.
Leikhúsið er nefnilega jafn
sjálfstætt listform og bók-
menntir, myndlist og tónlist.
Leikhús getur jafrivel verið án
bókmennta og bókmenntir án
leikhúss. Leikritið er ekki ann-
að en einn hluti þess óunna
efniviðar sem þarf til leiksýn-
ingar. Leiksýningin er samofin
heild margra þátta; fremstur
þeirra er list leikarans, þó að
hann sé alls ekki sá eini. Form-
gerð sýningarinnar er einstök
og eins og öll listdform hefur
hún mótast á löngum tíma I
nánu samspili við þjóðlíf og
menningu. Hún er hverful og
list leikarans gleymist fyrr en
aðrar listir, þess vegna er auð-
velt að vanmeta hana. En bestu
listamenn leikhússins eru full-
komlega meðvitaðir um hvert
er markmið þeirra með verki
sínu. Þeir eru engir æðstuprest-
ar I bókmenntalegu musteri,
heldur ábyrgir túlkendur þess
mannlifs sém þeir eru hluti af.
Helgi Hálfdanarson spyr á
einum stað: „Hvar eru mörkin,
áður en hver sem er (undir-
strikun mín, J.V.J.. Ath. að hér
er Helgi að tala um leikhús-
fólk) getur óátalið farið sem
honum sýnist með hvaða skáld-
verk sem er, ef þau eru þá ■
nokkur?“ Svar við þessari
spurningu hefði hann m.a. get-
að fundið hjá Bertholt Brecht.
Hann skrifaði einu sinni: „Það
sem heldur lífinu I sígildum
leikritum er að við skulum nota
þau, jafnvel þótt við misnotum
þau.“ Þessi orð sýna að minu
viti afskaplega heilbrigðan
leikhússkilning. í þeim felst
bæði viðurkenning á rétti bók-
menntaskýringarinnar, sem
kannar hvað má lesa og hvað
ekki úr textanum (Brecht
greinir á milli rangrar og réttr-
ar notkunar), og rétti leikhúss-
ins. Réttur skýringarinnar nær
aðeins til textans. Hún hefur
ekkert yfir leikhúsinu að segja.
Leikarar og leikstjóri hafa full-
an rétt til að fara með textann
eins og þeim sýnist — og það
gera þeir líka, þó að Helga sé
ókunnugt um. Skilyrðið er að-
eins — og það er hreint ekki
svo lítið — að þeir haldi lífinu I
honum. Siðgæði leikhússins
felst þannig ekki I trúnaði þess
við textann, heldur trúnaði
þess við áhorfendur sína. Frá
þessum sjónarhóli er spurning
Helga „Getur leikstjói fremur
breytt leikriti I blóra við túlk-
un?“ ekki annað en utangátta
nöldur. Og spurhingin „Getur
hann jafnvel gengið svo langt
að loka fyrri leiðum til túlkun-
ar á verkinu?" er gersamlega
óraunhæf. Með henni er þess
krafist af leiksýningu, að hún
sé svo trú textanum, að áhorf-
endur birtist hinir ýmsu túlk-
unarmöguleikar sem fræðilega
kynnu að leynast I leikritinu.
Lengra verður vart komist I
trúnni á skyldum leikhússins
við bókmenntirnar. Leikhúsið
er í raun réttri orðið óþarft og
ekki annað en þrándur I götu
textans á leið hans til viðtak-
anda.
Ég hef reynt að leiða I ljós, að
Helgi Hálfdanarson gerir I
skrifum sínum ekki nægilega
skýran greinarmun á bók-
menntum og leikhúsi, aðferð-
um vlsinda og listar. Athyglin
hefur því framar öðru beinst að
því sem er ólíkt með þessum
höfuðgreinum mannlegrar
hugsunar. Ég vil áður en ég lýk
máli mínu láta þess getið, að
því fer víðs fjarri að vfsindi og
list geti ekki starfað og þrosk-
ast saman. Sá góði meistari
Brecht hafði örugglega mikið
til síns máls, þegar hann hélt
þvi fram, að ekkert leikhús geti
fullnægt þeim kröfum sem til
þess verður að gera I þjóðfélagi
nútímans, nema það taki mið af
framsókn þjóðfélags- og hugvis-
inda og notfæri sér niðurstöður
þeirra. En um það átti þessi
athugasemd ekki að fjalla.