Morgunblaðið - 15.10.1977, Page 12
12
MORGUNBLAOIÐ, LAUGARDAGUR 15. OKTÓBER 1977
Aðalstræti 16
1785 Rasmus Angel verslunarþjónn
1791 Margarethe Angel ekkja
1810 Sigurður Thorgrímsson landfógeti
1850 Magnús Grímsson skáld
1860 Jón Guðmundsson ritstjóri
1880 Eyjólfur og Páll Þorkelssyni gullsmiðir
1890 Hans Andersen klæðskeri
1910 Helga Andersen ekkja
1940 Silli & Valdi
Þar stóð áður lóskurðarstofa innréttinganna (Fabr.
hús nr. 5) sem frú Margarethe Angel keypti 1791.
Setti hún þar upp matsölu og tók að rækta lóðina
og má teljast brautryðjandi og leiðbeinandi í garð-
rækt í Reykjavík. 1796 keypti stjórnin húsið fyrir
landfógetabústað og var það jafnan nefnt landfógeta-
húsið. Um 1830 gaf Rentukammerið Reykjavíkur- og
Seltjarnarneshreppum húsið, sem "fátækrahús". Var
húsið hins vegar gert að barnaskóla, þeim fyrsta í
Reykjavík og var hann starfræktur 1831-1848. Nokkrum
árum síðar keypti Jón Guðmundsson ritstjóri Þjóðólfs
húsið og bjó þar með konu sinni, HÓlmfríði Þorvalds-
dóttur, til æviloka 1875. Var heimili þeirra helsti
samkomustaður menntamanna, og þar var Jón Sigurðsson
tíður gestur svo og Sigurður málari. 1876 keyptu
bræðurnir Eyjólfur og Páll Þorkelssynir gullsmiðir
húsið. Auk gullsmíðinnar hafði Eyjólfur lært úrsmíði
í Kaupmannahöfn, fyrstur íslenskra mánna og mun einnig
hafa verið fyrstur til að fást við rafmagn hér á landi.
Páll bróðir hans hafði hins vegar farið til Parísar
og lært þar tannlækningar.
1889 keypti Hans Andersen klæðskeri húsið, og bjó
fjölskylda hans þar í rúma sjö áratugi. 1895 lét
hann rífa mikinn hluta gamla hússins og byggja upp
aftur stærra hús, tvílyft. Þrem árum síöar lét hann
reisa útihús norðan við framhúsið. Aldamótaárið lét
hann stækka útihúsið og hækka aöalhúsið, sem ári síðar
var byggt við til vesturs, þá var og byggt útskot við
norðurhlið þess.
Verslun sína hafði Andersen á neðstu hæðinni og bjó
sjálfur uppi, en í útihúsi var vinnustofa. Um alda-
mótin var þar kaffi- og billjardstofa, sem Caspar
Hertevig rak.
Húsin eru járnvarin timburhús: tvær hæðir, ris með
porti og háaloft. Einhverjar útlitsbreytingar hafa
verið gerðar, síðan 'núsið var fullbyggt. 1918 var
gluggum breytt í versluninni og inngangi 1938: settar
dyr í stað glugga á norðurhlið. Gluggum hefur verið
breytt á stöku stað, enda ýmiss konar starfsemi
verió í húsunum, svo sem gosdrykkjagerð, bifreiöa-
stöð og gúmmífatagerð. í aðalhúsinu var lengi tann-
lækningastofa, en þar er nú búið á báðum hæðum, en
á jarðhæð er verslun. 1 vesturhluta húsanna er ein
íbúð, en annars skrifstofa, hárskerastofa og geymslur.
Húsin eru ómissandi vegna legu sinnar og sögu. Þau
eru tilkomumikil og blasa við úr Suðurgötu, Gamla
kirkjugaröi.num og Aðalstræti. Framhúsið stendur á
grunni lóskurðarstofu innréttinganna og snýr gafli
að götu eins og húr.. Hús Andersens voru í senn sér-
verslun og iðnfyrirtæki, og eins og bygging Valgarðs
Breiðfjörðs eru þau tákn þeirra tíma þegar menn voru
fullir bjartsýni og atorku.
GRJÓTAÞ0RP
■£*"*“6"íí 15 ZfUayv**. *
fyrfóttyula /1
Aöalstræti 8
1750 Innréttingarnar
1791 J.H. Tofte, Þorkell Bergmann og Sigurður Holm
1804 Björn Benediktsson Fjeldsted verslunarmaður
1822 Einar Hákonarson hattari og borgari
1873 Isleifur Einarsson og Anna Einarsdóttir
1880 Valgarður ólafsson Breiðfjörð kaupmaður
1904 Ánna Breiðfjörð ekkja
1907 Þorvarður Þorvarðarson prentsmiðjustjóri
1914 Minningarsjóður Jóhannesar JÓhannssonar og
Sigurbjargar Guðnadóttur
1925 Helgi Hjörvar rithöfundur
1942 Silli & Valdi
Þar stóð fyrrum geymsluhús innréttinganna (Fabr. hús
nr. 9) , sem Tofte og Bergmann keyptu 1791. Bíidur-
byggðu þeir og stækkuðu húsið og höfðu þar krambúðir
sínar. Verslun Toftes rak síðan Björn Benediktsson
Fjeldsted, og var húsið þá nefnt Fjeldstedshús. Þá
verslaði þar Jón Ásmundsson borgari. 1822 eignaðist
Einar Hákonarson hattari og borgari húsið. Var Einar
sonur Hákonar ríka Oddssonar í Hákonarbæ (Mjóstræti 10)
Var húsið þá nefnt Hákonsenshús.‘ 1 húsi þessu andaðist
Sigurður Breiðfjörð skáld 1846; þar bjó og Jónas Hall-
grímsson, þegar hann hafði viðdvöl í Reykjavík.
Anna, dóttir Einars Hákonarsonar, giftist Valgarði Ó.
Blreiðfjörð trésmið og síðar kaupmanni, og eignuðust
þau húsið. Rak Valgarður talsverða verslun í húsinu,
en kom annars víða við í bæjarlífinu, stóð m.a. að
útgáfu blaðsins "Reykvíkings" skömmu eftir aldamót og
gerði tilraun með botnvörpuútgerð.
1880 hafði Valgarður byggt hæð ofan á gamla húsið og
geymsluhús við vesturhlið þess norðan megin og fimm
árum síðar annað á suðurmörkum lóðarinnar. 1889 lét
hann reisa geymsluhús vestar á lóðinni, sem fjórum
árum síðar var stækkað til muna og hækkað. 1 bruna-
bótavirðingu frá 15. júlí 1893 segir:
"Kaupm. W.O. Breiðfjörð hefur hækkað bakhús þetta um
4 ál. og innréttað það sem leikhús (theater) með
Scenupall og Galleri (loptvolum). Nú er allt þiljað
innan með borðum.og allt málað. Auk þess hafa ýmis
sjónleikaáhöld verið sett þar upp á Scenuna. Fastir
bekkir eru í húsinu bæði uppi og niðri."
Mun hér vera um fyrsta leikhús á landinu að ræða.
Um það segir enn fremur í brunavirðingu frá 21. jan.
1896:
"Leikhúsið hefur bæði utan og innan verið endurbætt
á ýmsan hátt. Að utan hef(jr eigandinn bætt það með
járni á suðurgafli. Inni hefur leiktjöldum verið
fjölgað að mun og nokkrir bekkir verið klæddir flosi.
Þess utan hefur verið settur niður 1 stór og vandaður
ofn og tveim stórum ljósakrónum bætt í húsið."
Árið 1893 voru hin húsin öll hækkuð og glerþak sett
yfir portið milli þeirra. 1897 voru sett upp gas-
ljós í leikhúsi Breiðfjörðs, og var það fyrsta húsið
í Reykjavík, sem lýst var á þann hátt.
Leikhússalurinn var nefndur Breiðfjörðssalur. Þótti
húsabákn þetta lítt vönduð smíð og fékk brátt skop-
nafnið Fjalakötturinn. Þegar Leikfélag Reykjavíkur
var stofnað 1997 tók leiksýningum að fækka í Breið-
fjörðssal. Árið 1906 voru hafnar kvikmyndasýningar
í salnum, og þar var stofnað fyrsta kvikmyndahús
l.mdsins, Biograftheater Reykjavíkur, síðar nefnt
Gamla bíó. Var það þar til húsa næstu tuttugu ár.
Um skeið var salurinn leigður Góðtemplarareglunni,
en 1932 tók Kommúnistaflokkur íslands hann á leigu
og hafði þar aðalbækistöð sína næstu þrjá árin.
Á þeim tíma bjó margt manna í húsunum, bæði í firam-
húsinu úti við Aðalstræti og í hliðarh.úsunum, má
þar nefna Helga Hjörvar rithöfund og Finn Jónsson
listmálara. Árið-1942 keyptu Silli & Valdi húsið.
Húsin eru járnvarin timburhús: framhús: jarðhæð, tvær
hæðir og ris; bakhús: kjallari, tvær hæðir og ris;
salur: kjallari og tvær hæðir. Við vesturhlið
salarins er inngangsskúr og vestar á lóðinni mótor-
hús. 1 framhúsi er verslun, skrifstofur og íbúð,
en bákhúsin eru að mestu leyti notuð sem geymslur.
Húsin eru ómissandi vegna sögu sinnar, gerðar og legu.
Þau eru byggð upp á tímum framfara og nýjunga og sýna
þann stórhug, sem í mönnum var. Portið með glerþakinu
á sér engan líka, og í heild er byggingin einstæð.
Framhlið húsanna setur mikinn svip á Aðalstræti og
suðurhlið bakhúsanna mótar götumynd Bröttugötu.
<'/rfólayccla ó
(fýótagata 4
Nokkur
sýnishorn
úr nýútkom-
inni skýrs/u
um könnun
og ástand
húsanna í
Grjöta-
þorpi