Morgunblaðið - 15.10.1977, Síða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 15. OKT0BER 1977
—ÁUÍAMÚX
Bókin 30. marz 1949 hefur valdið íslenzkum róttæklingum nokkr-
um áhyggjum, og hvor tveggja er fróðleg, bókin og gagnrýni þeirra * *
eftir HANNES GISSURARSON
Fróðleg bók
Á síðasta ári kom út bókin 30. marz 1949
— innganga íslánds i Atlantshafsbanda-
lagið og óeirðimar á Austurvelli eftir Baldur
Guðlaugsson lögfræðing. sem reit fyrri
bókarkaflann, og Pál Heiðar Jónsson frétta-
mann, sem reit hinn siðari Til þess eru
einhverjar ástæður, að utanrikisstefna íslend-
inga, samvinna þeirra við aðrar vestrænar
þjóðir um varnir og viðskipti, hefur verið
deiluefni á íslandi, en ágreiningur er ekki
teljandi um Atlanzhafsbandalagið i öðrum
aðildarríkjum þess (Og „evrópukommún-
istarnir” eru sumir orðnir stuðningsmenn
þess — að minnsta kosti í orði kveðnu.) En
íslendingar deila enn um það, hvort verja
eigi landið eða ekki, en aðrar lýðræðisþjóðir
um hitt, hvernig eigi að verja það Sam-
eignarsinnar á íslandi hafa ekki allir skilið
nauðsyn varna á viðsjárverðum tímum eins
vel og Einar Olgeirsson, sem sagði í Þjóð-
viljanum 3 febrúar 1939: „Við eigum strax
að leita tryggingar Bandaríkjanna og annarra
ríkja fyrir sjálfstæði voru og friðhelgi, svo að
við séum ekki einangraðir og varnarlausir.”
En vegna þessa sérstæða stjórnmálaviðhorfs
á íslandi hefur bókin valdið nokkrum áhyggj-
um með andstæðingum aðildarinnar að
Atlanzhafsbandalaginu Árni Bergmann bók-
menntagagnrýnandi reit „sunnudagspistil”
um hana í Þjóðviljann 19 desember 1976,
Guðsteinn Þengilsson læknir ritdóm í Dag-
fara. blað „herstöðvaandstæðinga” 30 marz
1977, Svavar Gestsson lögfræðingur grein í
1 hefti Réttar 197 7 og Gunnar Karlsson
sagnfræðingur ritgerð í 2 hefti Timarits
máls og menningar 1977 Allir gagnrýna
þeir efnisval og efnistök Baldurs og Páls
Heiðars, og í þessari grein ætla ég að gera
bókina og gagnrýni hennar að umtalsefni,
enda er hvor tveggja fróðleg
Gagnrýni bókarinnar
Bókin 30. marz 1949 er alls ekki galla-
laus, þó að gallarnir fari eftir þeim mæli-
kvarða, sem á hana er lagður Hver er réttur
mælikvarðmn? Ég held, að telja verði hana
verk rannsóknarblaðamanna (í betri merk-
ingu þess orðs), en ekki fræðimanna, litlu
sem engu er bætt við fræðilega þekkingu
okkar. bókmni er umfram allt ætlað að vera
sölubók um athyglisverðan atburð Ég sakna
sjálfur gremingar íslenzkra stjórnmála árið
1949 og mats á hagsmunum íslendinga í
markaðsmálum Smávægilegir gallar á bók-
inni eru þeir, að nafnaskrá vantar og að
prentvillur eru allt of margar. En stórvægileg-
asti gallinn á henni er sá, að höfundarnir
hafa ekki fulla yfirsýn yfir efnið, kunna ekki
að greina kjarnann frá hisminu, þess vegna
er bókin miklu lengri en efnið gefur tilefni til,
290 bls Vandi sérhvers sögumanns er að
draga fróðleik sinn saman til skilningsauka
öðrum, vinna úr honum, kunna að velja og
hafna Hann kann það, ef orði er ekki of-
aukið En bókin er læsileg þrátt fyrir þennan
galla, og hún ber með sér sanngirni og
hófsemi höfunda Fengur er að slíkum rann-
sóknarblaðamönnum, og ég tel, að allir
áhugamenn um íslenzk stjórnmál verði að
lesa bókina. En gagnrýni sameignarsinna á
hana er ekki fræðileg, heldur hugmynda-
fræðileg Grein Svavars Gestssonar er reynd-
ar marklaus, hann beitir áróðursbrögðum
kappræðufunda. sem koma engum skynsöm-
um manni við Hún er einungis heimild um
tilfí nningalíf hans Grein biaðamannsins
Árna er miklu skynsamlegri en ritstjórans
Svavars Árni, Guðsteinn og Gunnar telja
ailir höfundana hlutdræga og finna að skiln-
ingi þeirra á upphafi Kalda stríðsins, stofnun
Atlanzhafsbandalagsins, aðild íslendinga að
því og upphafi átakanna á Austurvelli 30
marz
Staðreyndir
um Kalda stríðið
Árni Bergmann er sammála ónefndum
sagnfræðingum um það, að „bandarískir
ráðamenn hafi viljað neyta efnahagslegs
máttar og kjarnorkuyfirburða til að þvinga
fram endurskoðun á pólitískum niðurstöðum
styrjaldarinnar í Austur-Evrópu. einmitt með-
an Sovétrikin voru mjög í sárum” Og
Gunnar Karlsson tekur það til dæmis um
hlutdrægni bókarhöfunda, að þeir hafni
„næsta hvatvíslega þeirri hugmynd að stofn-
un Atlantshafsbandalagsins hafi í raun verið
útþensla bandaríkjamanna”. Ástæða er til
þess að lita á þessa kenningu i Ijósi örfárra
staðreynda Hverjar voru „pólitískar niður-
stöður styrjaldarinnar í Austur-Evrópu”?
Kúgun sameignarsinna Um það er ekki
deilt Þjóðviljinn sjálfur véfengir það ekki
— eins og hann gerði árið 1 949 Og slikum
„pólitiskum niðurstöðum” ber að reyna að
breyta En hvaða staðreyndir má hafa til
marks um það, hverjir voru upphafsmenn
Kalda stríðsins? Ég get nefnt nokkrar (1)
Bandaríkjamenn áttu einir kjarnorkuvopn á
þessum árum, en notuðu þau ekki gegn
Kremlverjum. (2) Bandaríkjamenn afvopn-
uðu her sinn að heimsstyrjöldinni lokinni.
hermönnum þeirra fækkaði úr 1 2 milljónum
i 1 milljón, en Kremlverjar ekki, höfðu að
minnsta kosti 4 milljónir manna undir vopn-
um (3) Bandaríkjamenn veittu öllum norður-
álfuþjóðunum, sem það vildu, fjárhagsað-
stoð, Marshallaðstoðina, sem gerði þær
sjálfstæðari í efnahagsmálum (4) Herir
Kremlverja lögðu undir þá Pólland. Austur-
Þýzkaland, Ungverjaland, Tékkóslóvakíu,
Búlgariu, Rúmeníu auk Eystrasaltsríkjanna
Hvaða afstöðu ber að taka til þessara stað-
reynda? Sú er hæpin, svo að ekki sé meira
sagt, að „heimsvaldastefna” Bandaríkja
manna hafi valdið Kalda stríðinu.
Bandarikin og Atlantshafsbanda-
lagið
Sá einn sannleikur er í máli sameignar-
sinna, að utanríkisstefna allra stórvelda,
bæði Bandaríkjanna og Ráðstjórnarrikjanna,
miðar að þvi að auka völd þeirra á alþjóða
vettvangi En munurinn á utanrikisstefnu
Bdndaríkjanna og Ráðstjórnarríkjanna, sem
áðurnefndar staðreyndir eru til marks um, er
rökréttur vegna þess, að eðlismunur er á
„innri gerð” þessara stórvelda, ef svo má
taka til orða Annað er lýðræðisriki, hitt
einræðisríki Utanrikisstefna lýðræðisríkis er
að öllu jöfnu friðsamleg, því að almenningur
er friðsamur, en utanrikisstefna einræðisrikis
fer eftir valdhöfunum, hún er „útþenslu-
stefna” Gunnar Karlsson segir i grein sinni
um bókarkafla Baldurs: „Af einhverjum
ástæðum virðist hann ekki heimfæra upp á
Bandaríkin það stjórnmálafræðilega lögmál
sem hann setur fram i umræðu um útþenslu
sovétmanna í Austur-Evrópu (bls. 19): „Það
er eðli stórvelda að breiða úr sér yfir tóma-
rúm”.” Af þessum ástæðum er „lögmálið”
ekki eins nothæft um Bandaríkin og Ráð-
stjórnarrikin Það, sem skiptir máli, er, að öll
stórveldi eru í „ytri” skilningi sömu gerðar,
en ekki í „innri” skilningi, og þess vegna má
ekki leggja þau að jöfnu Aðstaða Islendinga,
sem eru á „áhrifasvæði” Bandarikjamanna.
er önnur en aðstaða Tékkóslóvaka, sem eru á
áhrifasvæði Kremlverja. Og hver er sá heil-
vita sagnfræðingur, sem hefur rannsakað
forsögu Atlantshafsbandalagsins og segir, að
það hafi verið stofnað vegna „útþenslu
Bandarikjanna”? Norðurálfurikin vildu flest
sterkari tengsl við Bandarikin árið 1949 en
Bandaríkjamenn sjálfir — til þess að tryggja
varnir sínar Þessi söguskoðun róttæklinga
steytir á skeri staðreyndanna, en þeim, sem
vilja fræðast um sögufalsanir fáeinna sam-
eignarsinna. visa ég á bókina The New Left
and the Origins of the Cold War eftir
bandaríska prófessorinn Robert James
Maddox.
1 Aðild íslendinga að
Atlantshafsbandalaginu
Baldur Guðlaugsson reifar í bókarkafla
sínum rökin, sem stuðningsmenn aðildarinn-
ar að Atlantshafsbandalaginu færðu fyrir
henni: Þau voru i sem fæstum orðum þessi:
(1) Kremlverjar ógnuðu norðurálfuríkjunum
og valdajafnvægi í álfunni, ef ekki var að
gert. (2) Sameinuðu þjóðirnar voru gagnslitl-
ar til friðargæzlu (3) Atlanzhafsbandalagið
var til varnaðar, ekki hernaðar (4) Skipulag
bandalagsins var lýðræðislegt, og skuldbind-
ingar íslendinga drógu ekki úr sjálfstæði
þeirra Herstöðvar voru ekki nauðsynlegar á
íslandi á friðartímum (5) Hlutleysi íslend-
inga var óhugsandi vegna legu landsins,
hernaðargildis þess Menn geta sjálfir borið
um gildi þessara raka að liðnum 28 árum, en
víst er, að friðartímar eru ekki í heiminum. En
kjarni málsins er sá, að hagsmunir íslend-
inga í varnarmálum og viðskiptamálum eru
slíkir, að samvinna við vestrænar þjóðir í
þeim málum kemur ein til greina — auk
þess sem hugsjónir okkar eru hinar sömu og
þessara lýðræðisþjóða Utanríkisstefna ís-
lendinga miðar að því að tryggja tilveru
þjóðarinnar á þessari eyju — tryggja varnir
landsins. aðflutninga, útlenda markaði og
menningu þjóðarinnar. Og smáþjóð eins og
hin íslenzka verður að gera það með samn-
ingum við aðrar þjóðir, ekki með yfirlýsing-
um einum. Sagnfræðingar, sem greina þessa
stefnu án hins algenga orðagjálfurs íslend-
inga, komast að því, að aðildin að Atlanzhafs-
bandalaginu var íslendingum nauðsyn að
gefnum aðstæðum. Öll rök andstæðinga
aðildarinnar 1949 eru fallin, og íslendingar
áttu því láni að fagna, að við lýðræðisþjóðirn-
ar var að semja, en ekki Kremlverja.
Flugumenn Kremlverja
Róttæklingarnir segja í tilefni bókarinnar,
að íslenzka sósíalista hafi ekki þurft að óttast
árið 1 949. En á þessum árum fylgdu foringj-
ar Sósíalistaflokksins Kremlverjum að mál-
um, afkastamestu fjöldamorðingjum sögunn-
ar, og nægir að visa til málgagna þeirra um
það Ég gat þess i einni morgunblaðsgrein
minni, sem Kristmn E Andrésson hafði eftir
flokksbróður sínum. Brynjólfi Bjarnasyni, í
nýbirtum „minnisblöðum um leynifundi
þingmanna” um herstöðvarmálið 1945:
„Brynjólfur Bjarnason sagði, að ef við yrðum
neyddir til að fylgja annarri hvorri blokk, þá
væri greinilegt að menn skiptust hér í flokka,
Ásgeir og aðrir vildu fylgja vesturblokkinni,
hann sagðist vilja fylgja Rússum." Þessi
nýlega heimild er einungis ein af mörgum.
íslenzkir sósíalistar voru á bandi Kremlverja
En voru þeir í bandi þeirra? Færri gögn eru til
um það, en fróðlegt verður að lesa skjöl
Kremlverja um viðræður þeirra við íslend-
inga, ef og þegar þau verða birt, og bera þau
saman við nýbirt skjöl Bandaríkjastjórnar
Foringjar Sósíalistaflokksins voru á þessum
árum í nánu sambandi við Kremlverja, sóttu
Ráðstjórnarríkin heim reglulega. Ég veit, að
þessi samskiptasaga er ótrúleg, því að flokk-
ur sameignarsinna er nú á tímum ekki svipur
hjá sjón, flestar vígtennurnar hafa verið úr
honum dregnar, Alþýðubandalagið minnir
stundum á sauðargæru án úlfsins. En honum
má ekki gleyma
Átökin við Alþingishúsið
Bókarkafli Páls Heiðars gerir tilraunir rót-
tæklinganna til þess að segja helgisögur af
átökunum frægu við Alþingishúsið 30. marz
1949 að erigu. Róttæklingarnir töldu á sin-
um tíma, að varnir lögreglu og varaliðs
hennar við Alþingishúsið hefði verið ögrun
við múginn, sem mótmælti aðildinni að At-
lantshafsbandalaginu með grjótkasti, og hún
og varalið hennar þess vegna átt sökina á
átökunum. Og Árni Bergmann segir lævís-
lega í grein sinni, að menn geti „vel velt því
fyrir sér, hverjum það var i hag, að þetta lið
birtist á spennustund og virkaði eins og olía
á eld”. Hvað gerðist? Um kl 13.30 hópuð-
ust mótmælendur á Austurvöll. um kl.
14 00 tóku þeir að kasta grjóti í Alþingis-
húsið, og næsta hálftímann var gerð hörð
grjóthríð að því og lögreglunni, sem það
varði Um kl 1 4.30 kallaði einn sósialistinn i
hátalara, sem Sósialistaflokkurinn átti, að
þingmenn flokksins væru fangar inni i þing-
húsinu (en það var ósatt), við það æstist
mótmælendamúgurinn svo, að lögreglan
varð að kalla út varaliðið, sem var í þinghús-
inu. Kom til snarpra átaka, sem lauk með
því, að lögreglan kastaði táragassprengjum á
Austurvöll, og múgurinn dreifðist Páll Heið-
ar telur í bókarkaflanum, að Sjálfstæðismenn
hafi safnað varaliði lögreglunnar og að for-
ingjar Sósíalistaflokksins hafi ekki skipulagt
árásina á Alþingishúsið, og er hvort tveggja
sennilegt. Sósíalistar geta þó ekki afsakað
árásina, sem var gerð af stuðningsmönnum
þeirra að undangengnum vitfirringslegum
áróðri þeirra Þjóðviljinn boðaði þessa árás
beinum orðum 27. marz 1949: „Þegar
bandaríkjalepparnir leggja hinn nýja land-
ráðasamning fyrir Alþingi, munu Reykvíking-
ar tugþúsundum saman koma og mótmæla
til að hindra, að hann verði gerður.” Varalið-
inu verður alls ekki kennt um átökin, þegar
atburðarásin er greind. Eða áttu þeir ekki
upptökin, sem köstuðu grjótinu, gerðu árásir
á Alþingishúsið og kölluðu, að þingmenn
sósíalista væru fangar? Það var eftir það,
sem varaliðið var kallað út. Sjálfsögð skylda
lýðræðissinna var að safna þessu varaliði og
lögreglustjóra að taka við því, það kom í
góðar þarfir, þótt ekki væri til annars en að
sýna kommúnistum, að fullur varnarhugur
réttarrikisins var með mönnum. En það var
reyndar mikið áhyggjuefni stjórnmálamanna
á þessum árum, hvað rikisvald var veikt á
íslandi Þetta skiptir mestu máli. en auk þess
hefur Páll Heiðar fundið margar missagnir og
fært til hins sanna. í grein sinni gagnrýnir
Gunnar Karlsson hann þó fyrir athugaleysi.
„Engin rannsókn er gerð á réttmæti þessa hjá
Morgunblaðinu að kalla Margréti Önnu Þórð-
ardóttur „kvensnift” (bls. 250), 1 7 ára stúlk-
una.” Án efa bætir Gunnar úr því
Griðrof sameignarsinna
Lýðræði felst í þvi, að menn gefa hver
öðrum grið, það er umfram allt friðsamleg
lausn ágreiningsefna Og griðrof verða í
lýðræðisríki, þegar einhverjir menn sætta sig
ekki við þessa lausn, beita ofbeldi Sameign-
arsinnar á íslandi rufu griðin, þegar þeir
gerðu árásina á Alþingishúsið 30 marz
1949 Það er þess vegna óverjandi, sem
Gunnar Karlsson segir í grein sinni: „Stund-
um kemur það fyrir að skammsýnn og hroka-
fullur meirihluti valdhafa knýr fram ákvörun,
sem stór minmhluti---eða jafnvel meirihluti
— samfélagsins getur ekki sætt sig við.
Þannig kemur brotalöm í samfélag og veikir
alla byggingu þess uns úr er bætt. Ákvörðun-
in sem alþingi tók 30. mars 1949 var þess
konar griðrof sem hafa sett svip á allt íslenskt
þjóðlíf upp frá þvi.” En hvað um friðhelgi
Alþingis? Hvað um ákvörðunarrétt Alþingis í
lýðræðisríkinu íslandi? Hvað um haustkosn-
ingarnar 1949, þegar 70—80% þjóðarinn-
ar kaus þá, sem aðildina höfðu kosið? Hvað
um önnur aðildarríki Atlantshafsbandalags-
ins? Það var gæfa íslendinga, að skammsýnn
og hrokafullur minni hluti þjóðarinnar fékk
ekki ráðið utanríkisstefnunni með ofbeldi
* tiLÍ liltflltltti! «tf Itl l<tl»l«I214flS4ll tfliMXI rt'mii Ittl • •
< II
•' flil 0« t ft-
0 * « *