Morgunblaðið - 03.11.1977, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 3. NÓVEMBER 1977
fltofgttiiltffifófe
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Ritstjórnarf ulltrúí
Fréttastjóri
Auglýsingastjóri
Ritstjórn og afgreiðsla
Auglýsingar
hf. Árvakur, Reykjavik
Haraldur Sveinsson.
Matthias Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guðmundsson.
Björn Jóhannsson.
Ámi Garðar Kristinsson.
Aðalstræti 6. simi 10100.
Aðalstræti 6, simi 22480.
Áskriftargjald 1 500.00 kr. á mánuði innanlands.
í lausasölu 80.00 kr. eintakið.
f
Ahugi á fslen/.kri limnu er
sem betur fer mikill, enda
höfunt við ekki mikilvæxara
erindi við samlíd og framtíö en
varðveita tungu okkar og aðlaga
hana nýjum heimi tækni og vís-
inda, m.ö.o. þeirri þekkingu, sem
var ekki einu sinni I sjónmáli
þegar aldamótakynslóðin var að
alast upp. Það væri þvl verðugt
hlutverk fyrir alþingismenn at)
standa vel á verði gegn þeirri
aðför, sem gerð hefur verið að
fslen/ku máli, töluðu og prenl-
uðu, en hún leynir sér ekki og
blasir við í öllum áttum, eins og
kunnugt er, ekki sf/t í þingskjöl-
um og alls k.vns greinargerðum,
sem alþingismenn þurfa ýmist að
lesa eða senda frá sér. I*ar er
íslenzk tunga oft og einatt ekki
liátl á hrygginn reisl. Sumir sér-
fræðingar, sem alþingismenn
þurfa að hafa náið samstarf við,
skrifa alls ekki góða íslenzku, og
þó að oft sé ráði/t á blaða- og
fréttamenn, er óhadt að fullyrða,
að þeirra íslenzka er upp og ofan
hátíð hjá því hrognamáli, sem
sérfræðingar láta frá sér fara.
Alþingismenn þurfa áreiðanlega
oft að hafa túlka við höndina til
að skilja það, sem að þeim er rétt.
Á þetta er nú minnzt vegna
tillögu tii þingsályktunar um
íslenzka stafsetningu, eins og!
plagg þetta er nefnt, sem fram
hefur komið á Alþingi Is-
lendinga. Tillagan er eins konar
málamiðlun í svonefndri z-deilu,
enda er mál að linni. Meira en
nógur tími hefur farið í umræður
um mál þetta á Alþingi, og enda
þótt stafsetning sé mikilvæg, þá
a‘ttu alþingismenn að huga að
því, að þeir gera íslenzkri tungu
meira gagn með því að ra-kta mál-
far sitt í ræðu og riti og koma
hugsunum sínum til fólks á góðu
skiljanlegu máli en með mara-
þonumra‘ðum um formsatriði og
stafsetningu. í raun og veru er
íhugunarefni, hvort staf-
setningarmál he.vri undir
Alþingi, t.a.m. eiga rithöfundar
að fá leyfi til að skrifa íslenzka
tungu eins og þeim sýnist, svo og
frjáls hlöð. En liitt er rétt, að
nauðsynlegl er að samræma staf-
setningu, svo að hægt sé að hafa
einhver mið af því, hvernig eigi
að kenna hana í skólum og nota
hana í opinberum plöggum. Að
þvf leyti geta umræður um staf-
setningu á Alþingi verið nytsam-
legar og Morgunhlaðið er þeirrar
skoðunar, að samræmd staf-
setning sé nauðsynleg hæði við
kennslu og í þeim skjölum, sem
ríkisstarfsmenn láta frá sér fara.
En hitt skulu menn muna, að
fjöldinn allur talaði fráhært mál
á síðustu öld, án þess hafa lært
svo mikið sem stafkrók í mál-
fræði. Þeir, sem hafa þurft að
kynna sér bréf, t.a.m. Islenzk bréf
frá alþýðufólki, á sfðustu öld,
hafa í fyrstu átt erfitt með að lesa
í málið, vegna þess hve
stafsetningu var ábótavant. En
þegar bréf þessi hafa verið rituð
upp með þeirri stafsetningu, sem
gengur og gerist nú um stundir,
kemur í Ijós, að flestir hréfritarar
skrifuðu gullaldarmál miðað við
það, sem nú gerist, jafnvel hjá
menntamönnum — en margir
þeirra eru í raun og veru ekki
sendibréfsfa‘rir, ef marka má þau
plögg og skýrslur, sem þeir senda
frá sér. Morgunblaðið leggur
engan dóm á það, hvort fjár-
festingarfesti — merki t.a.m.
„stofnun" á sérfra-ðingamáli, en
því hefur verið skotið að blaðinu
sem dálitlu dæmi um það niður á
hvaða plan svokallað sérfræðinga-
mál er komið.
Islenzk tunga mun hvorki
standa né falla með stafsetningu.
I þeim efnum er annað mikil-
vægara, svo sem innri bygging
tungunnar, lögmál hennar og
merkingar orða og síðast, en ekki
sízt, að hugsunin komist til skila.
Þá er einnig mikilvægt, að tungan
sé og verði frjósöm. En nú stefnir
allt í þá átt að einfalda hana, um
leið og hún er teygð og toguð með
óþarfa innskotssetningum og
lopa, sem hægt er að komast hjá.
Hugtökum, sem hægt er að koma
á framfæri í einuin eða tveimur
orðum, er pakkað inn í
óskiljanlegt orðagjálfur. í sumar
var skýrt frá þvf, að setja ætti
vaxtabætur eða vaxtauppbætur á
vexti, en orðalagið var með þeim
hætti, að langt mál þurfti til að
skýra, við hvað væri átt. Annað
dæmi má taka: snjóstormur.
Blaðamenn og aðrir, sem um
málið fjalla, virðast ekki þekkja
annað orð um þetta náttúrufvrir-
brigði, þó að gamalt fólk kunni
mörg orð um það s.s. b.vlur, stór-
hríð, skafrenningur, hríðarbylur,
hríðargráni, hríðarsnæringur
o.s.frv., þ.e. fjölmörg orð eru til í
íslenzkri tungu I stað slettunnar
„snjóstormur" sem er annaðhvort
þýdd úr dönsku eða ensku, og
annarra slíkra orðskrípa.
En látum þessi da>mi nægja. 1
tillögu til þingsályktunar um Is-
lenzka stafsetningu eru aðal-
ákvæðin um það, að „rita skuli z
fyrir upprunalegt tannhljóð (d,ð,
t) + s í stofni, þar sem tannhljóð-
ið er fallið burt í skýrum fram-
burði, t.d. Iianzki (hand-ski),
lenzka (lend-ska), gæzka (gæð-
ska), józkur (jót-skur), nízkur
(nfð-skur), anza (and-sa), beizla
(beit-sla), verzla (verð-sla) og
unz (und-s); og ef stofn lýsingar-
orðs eða sagnorðs endar á d, ð eða
t (einföldum sambljóða) og tann-
hljóðið fellur burt í skýrum fram-
burði á undan hástigsviðskeytinu
st eða sagnorðsendingunni st,
skal rita z, t.d. nyrztur, elztur,
beztur, þú leizt, þú hézt, láztu,
o.s.frv. En ef ð helzt í framburði á
undan st skal ekki rita z (hefur
glaðst, hafa mæðst o.s.frv.) og
ekki heidur í miðmyndarending-
um sagna, nema sagnstofninn
(boðháttur eintölu) endi á tann-
hljóði, sem fellur burt í skýrum
framburði. Dæmi: Svo hefur
re.vnst. margt hefur gerst, hún
hefur grennst, þið fundust, hann
liefur farist, o.s.frv. En aftur á
móti má rita z f erlendum orðum.
I greinargerð með þingsálykt-
unartillögunni er bent á það, að á
undanförnum árum „hefur kom-
izt á (sic!) mikil ringulreið f staf
setningu íslenzkrar tungu í stað
þeirrar festu, sem áður hafi rfkt
hátt f hálfa öld. Á tæpum fjórum
árum, frá 4. sept. 1973 — 28. júní
1977, hafa þrívegis verið gefin út
fvrirmæli um breytta stafsetn-
ingu. Reyndin er hins vegar sú,
að lesefni þjóðarinnar er enn að
miklu leyti gefið út með hinni
rótföstu stafsetningu undanfar-
inna áratuga.
Nauðsynlegt er að koma aftur á
FESTU f stafsetningu fslenzkrar
tungu. Það verður eigi gert nema
FEST (leturbr. Mbl.) verði í sessi
stafsetning, sem er þjóðinni töm
og ber henni vfðast fyrir augu.
Því er í þingsálvktunartillögu
þessari lagt til, að tekið verði af
skarið í því efni.
Æskilegast væri að halda staf-
setningunni frá 1929 óbreyttri.
Til sátta við þá, sem telja gild-
andi z-reglur krefjast meiri þekk-
ingar á íslenzku máli en ætla
megi (sic!) íslendingum
almennt, er þó í tillögu þessari
gerður kostur á tilslökun til mála-
miðlunar."
Nauðs.vnlegt er að vera íhalds-
samur. þegar íslenzk tunga á f
hlut. Þó að Morgunblaðið sé
frjálslynt blað, telur það nauð-
svnlegt að hafa íhaldssama stefnu
í þeim atriðum, sem varða lög-
festar breytingar á íslenzkri
tungu. Það telur því ástæðu til að
hvetja alþingismenn til að fallast
nú í faðma og sameinast um þessa
þingsályktunartillögu, svo að þeir
geti einbeitt kröftunum að öðrum
efnuni, t.a.m. varðveizlu fslenzkr-
ar tungu og meðferð hennar í
opinberum fjölmiðlum, málglöp-
um í guðspjöllum opinberra
stofnana og tilraunum sérfræð-
inga til að gera einföld mál flók-
in.
Z-an
Ragnhildur Helgadóttir alþm.:
Umræður norrænna stjórn-
málamanna um lýðræðið
EFTIRFARANDI grein
er að meginstofni sam-
hljóða ritstjórnargrein,
er Ragnhildur Helga
dóttir skrifaði í seinasta
hefti af tímaritinu
„Nordisk kontakt",
sem er tímarit þing-
manna á Norður-
löndum.
Nú er eitt ár liðið frá þvi að
,,hið stjórnmálalega lýðræði"
var til umræðu á fundi
Norðurlandaráðs á Kristjáns-
sandi
Mörg lærdómsrík og um-
hugsunarverð erindi voru þar
flutt, auk ýmissa glöggra
greinargerða
Allir voru sammála um, að
málefni fundarins hafi hæft
tíðarandanum í dag mjög vel
og að Norðurlandaráð hafi
verið eðlilegur vettvangur
fyrir umræður og mat á stöðu
lýðræðisins sem stjórnarfyrir-
komulags
Fylgiskjöl frá þessum fundi
ráðsins hafa nú i marga mán-
uði verið geymd i skúffum og
skápum, en umræðum
stjórnmálamannanna á
Norðurlöndum um stöðu lýð-
ræðisins ætti þó ekki að vera
lokið þrátt fyrir það
Hætta felst i þvi að lita svo
á, að almennar umræður um
lýðræðið séu ónauðsynlegar,
þegar tæmdar eða of hátið-
legar. Ónauðsynlegar vegna
þess að við erum á einu máli
um það, að það sé eðlilegt og
sjálfsagt stjórnarfar. — Há-
tiðlegar eíns og að dásama
dagsljósið eða himininn i
ræðu.
En rökræðan um lýðræðið
má ekki vera eins og hver
önnur spariföt, sem við tök-
um fram af og til í þeim
tilgangi að bursta þau upp
og bera síðan við hátiðleg
tækifæri Þvert á móti. Lýð-
ræðið er og verður að vera
hluti af okkar eðlilega hvers-
dagslífi — og rökræðan um
hvernig megi bæta það má
ekki falla niður
Þróunin á alþjóðavettvangi
siðustu árin
Þó að lýðræðislönd séu i
minnihluta meðal rikja
heimsíns, er ekki ástæða til
svartsýni.
Stefnan hefur verið i já-
kvæða átt i nokkrum rikjum
Suður-Evrópu, þar sém
stjórnarfarið var hreint ein-
ræðí fyrir aðeins stuttum
tima.
Einnig við allt aðrar og
erfiðari aðstæður, eins og i
Indlandi virðist lýðræðið ekkí
verða kæft niður. Fólkið i
landinu kaus lýðræðisstjórn-
arfarið
í alþjóðlegum stjórnmála-
rökræðum undanfarna mán-
uði hefur mannréttindamál
borið hæst. Þetta snertir
grundvallarsjónarmið lýð-
ræðisins. Þar sem einföld-
ustu mannréttindi eru ekki
virt, er ekki um lýðræðis-
stjórnarfar að ræða.
En sums staðar er þessum
málum öðru visi farið en sýn-
ist á yfirborðinu. I stórum
rikjum heims eru mannrétt-
indi brotin, þrátt fyrir aðild að
skuldbindandi yfirlýsingum
um vernd mannréttinda og
virðingu fyrir þeim. í þessum
alþjóðlegu umræðum reynir
á lýðræðishugarfar Norður-
landaþjóðanna. Stjórnmála-
mönnum Norðurlanda hefur
um of hætt til þess í stuðn-
Kagnhildur Hclgadóttir
ingi sinum við illa staddar
þjóðir, að beina huga sínum
fyrst og fremst til hinna fjar-
lægustu landa og horfa þá
framhjá þvi, sem gerist i
löndum, sem eru enn nálæg-
ari eins og ríkjum Austur-
Evrópu og Sovétrikjunum.
Lýðræðishefð Norðurlanda
og samstaða þeirra á þeim
grundvelli ætti að styrkja þær
í djarflegum málflutningi á
hinum stóru alþjóðlegu mál-
þingum, þar sem fjallað er
um mannréttindi Skerfur
Norðurlanda að þessu leyti
gæti orðið til þess að mann-
réttindi væru aukin, þar sem
þau eru nú sniðgengin. Það
væri verulegt framlag til að
bæta friðarhorfur i heimin-
um.
Jafnvel i lýðræðisþjóðfé-
lögum, eins og nú nýlega i
Vestur-Þýzkalandi, hefur það
hent, að saklausir borgarar
verða fórnarlömb kerfisbund-
innar, pólitiskrar valdbeiting-
ar í slikri aðstöðu eru vald-
hafarnir oft næsta hjálpar-
lausir og i þessu felst alvarleg
ógnun gegn lýðræðinu í
þeim rikjum, þar sem þessir
atburðir gerast
Athyglinni beint
innávið
Hið lýðræðislega stjórnar-
form gerir sifelldar kröfur til
þegna samfélagsins, — það
krefst tima fólksins Á þetta
lagði rektor Háskóla íslands
áherzlu á fyrrgreindri ráð-
stefnu Norðurlandaráðs i
fyrra.
Sú staðreynd að lýðræði
krefst tima getur þýtt, að
okkar eigin lýðræði er i
ákveðinni hættu, sérstaklega
við aðstæður þegar erfið og
yfirgripsmikil vandamál
skyggja á stjórnmálasviðið
Þá getur það verið eftirsókn-
arverðara að hafa það þægi-
legt fyrir framan sjónvarpið
sitt eða eitthvað álíka, sem
fólki stendur til boða i fri-
stundum, — fremur en að
einbeita sér við íhuganir um
efnahagserfiðleika þjóðarinn-
ar eða um ábyrgð hvers og
eins í samfélaginu Allir þeir
möguleikar, sem okkur bjóð-
ast nú á dögum til að hag-
nýta tímann, fela i sér
ákveðna freistingu til að flýja
stjórnmálastarfsemi og lýð-
ræðislega ábyrgð, ekki sist
við fyrrgreindar aðstæður
Það leiðir síðan til þess að
óæskileg öfl og andlýðræðis-
leg hafa frekara tækifæri til
sinnar starfsemi en ella. Og
þá fá kostir lýðræðis ekki
notið sin sem skyldi
Fyrir ábyrga þjóðfélags-
þegna er rik ástæða til að
vera enn betur á verði Þessi
skylda hvílir ekki sist á þeim,
sem koma fram sem fulltrúar
samborgara sinna á þjóð-
þingum Af þessum
ástæðum eru þær umræður
um lýðræðið, sem stjórn
Norðurlandaráðs hóf í fyrra
með ráðstefnunni á Kristians-
sandi enn raunhæfar og
þeim ætti að halda áfram