Morgunblaðið - 11.12.1977, Síða 1

Sunnudagur
11. desember
Bls. 49—80
Þrír vinir
Rostropovich
Sellósniliingurinn Rostropovich, sem væntanlegur er á næstu listahátíð. kynntist
náið þremur mestu tónskáldum síðari tíma, þeim Benjamin Britten, Dimitry
Shostakovieh og Sergei Prokofieff. Rostropovieh skýrði nýlega frá vináttu sinni við
þessi tónskáld, í viðtali við brezka blaðið The Observer:
Shostakovich
Prokofieff
Rostropovich og Britten á æfingu
Beninka
Sjaldan hefur geðslag tveggja náinna vina verið svo
ólíkt. Britten var gefinn fyrir einveru. Hann var
hlédrægur, feiminn fámáll og nokkuð hrokafullur á
stundum, skorti sjálfstraust en átti þó um leið til að
vera með hálfkæring og styggjá þá jafnvel nánustu
vini sina.
Þó átti ,,Slava“ Rostropovich strax upp á pallborðið
hjá Britten þegar kynni þeirra hófust. Britten kunni
vel að meta barnslega einlægni og gázkafulla
framkomu Slava, hlýjuna sem frá honum stafaði,
fyndni hans og geislandi lífsorku. Jafnvel gékk
Britten furðu vel að sætta sig við hið óheflaða, sem
stundum varð vart i fari hans. Væntumþykja Slava fór
ekki á milli mála og honum tókst að láta Britten líða
vel i návist sinni. Vinátta þeirra grundvallaðist á
djúpum kærleika og gagnkvæmri aðdáun milli
túlkandans og tónskáldsins.
Tungumálaerfiðleikar voru engin hindrun í sam-
skiptum þeirra. Britten tók til við að læra rússnesku
og Rostropovich tók skjótum framförum í ensku eftir
að hann fluttist frá Sovétrikjunum 1974, en þeir
töluðu jafnan saman á hrognamáli, sem aðallega var i
ætt við þýzku.
„Þýzkuna mína skilur enginn Þjóðverji" segir
Rostropovich „og samanborið við hana talaði Ben
gullaldarmál. En við skildum alltaf hvor annan, og
kölluðum þetta mál okkar „Aldeburgh Deutsch“.“
Rostropovich hefur mikla ánægju af sérstökum orða-
tiltækjum og uppnefnum, og hjá honum hlaut Britten
gælunafnið ,,Beninka“. Áreiðanlega geðjaðist Britten
langtum betur að þessu nafni en „Britten Aldeburgh-
lávarður“.
Þeir hittust fyrst árið 1960 í Lundúnum, en þangað
var Rostropovich kominn til að leika fyrsta selló-
konsert Shostakovich, en þetta var frumflutningur
verksins á Vesturlöndum. Shostakovich var
viðstaddur tónleikana í Royal Festival Hall og bauð
Britten að sitja hjá sér í stúku sinni.
Þegar flutningi sellókonsertsins var lokið fékk
Shostakovich ekki stundlegan frið fyrir Rostropovich:
„Hvað sagði hann? Segðu mér það, Dimity, hvað
fannst honum Ben Britten?“ Shostakovich sagði að
meðan á flutningnum stóð hefði Britten hagað sér eins
Framhald á bls. 79
Dimity
Shostakovich var sá fyrsti af þremur miklum tón-
smiðum, sem Rostroprovich hafði náin kynni af á
lífsleiðinni. Þeir hittust fyrst árið 1943 þegar
Rostroprovich var 17 ára að aldri, en þá kenndi
Shostakovich við tónlistarháskólann í Moskvu.
„Mig langaði til að komast í tónsmíðatíma hjá hon-
um, en í bekknum hans var ekki rúm fyrir fleiri
nemendur. Hann tók mjög fáa nemendur og raunar
átti kennslan alls ekki við hann. Ég fór til að tala við
hann, og lék fyrir hann píanókonsert sem ég hafði
samið. Konsertinn var léleg eftirlíking af tónlist
Prokofieff — ja, fyrsti þátturinn var lélegur, en annar
þáttur var ekki alveg eins slæmur. Þegar ég var búinn
ljómaði Shostakovich allur og sagði: „Þetta er dásam-
legt“, og fór með mig inn í kennslustofuna sína.
Auðvitað gerði hann sér ljóst að konsertinn var fyrir
neðan allar hellur og það gerði ég mér ekki siður
ljóst“, segir Rostropovich.
Shostakovich var hundrað sinnum feimnari og ein-
rænni en Britten. „Hann var óskaplega hlédrægur og
taugaveiklaður. Hann skalf án afláts, og ef maður sat
hjá honum fór maður sjálfur að skjálfa", segir
Rostropovich og fær hroll við tilhugsunina eina sam-
an.
Þegar Rostropovich var undanskilinn átti Shosta-
kovich ekki nema tvo eða þrjá vini. Hann var jafnan
mjög fámáll, meira að segja við þessa fáu vini sína.
„Hann sat bara með krosslagða arma og krosslagða
fætur. Eftir fimm mínútur hreyfði hann sig og kom
sér fyrir í ennþá óþægilegri stöðu".
Rostropovich hætti aldrei að furða sig á ótrúlegri
þekkingu Shostakovich á tónbókmenntunum. „Til
dæmis sagði hann við mig: „Nei, þarna er nótan á
trompetnum er of lág. Þó kemur þetta fyrir á einum
tveimur stöðum, til dæmis í fjórðu sinfóníu Beethov-
ens“. „Rostropovich segist stundum hafa átt bágt með
að taka mark á þessum athugasemdum, og svo fór eitt
sinn að hann gerði sér sérstaka ferð í bókasafnið til að
ganga úr skugga um hvort þær hefðu við rök að
styðjast. Hann fletti upp í fjórðu sinfóníunni og á
tilteknum stað á blaðsíðu 96 var trompetnóten reynd-
ar of lág, eins og Shostakovich hafði sagt.
Shostakovich var ófáanlegur til að ræða um sína
Framhald á bls. 79
Sergei
Sergei Prokofieff var sérkennilegastur þeirra
þriggja tónskálda sem Rostropovich átti að vinum.
Þeir kynntust árið 1947 og tilefnió var flutningur
fyrsta sellókonserts Prokofieffs. Konsertinn var
saminn árið 1936 og hafði aðeins verið fluttur einu
sinni — „hræðilegt hneyksli", segir Rostropovich um
þann flutning.
Árið 1947 var Rostropovich enn við nám, en hann
langaði til að leika þennan konsert Prokofieffs. Þegar
til átti að taka kom í ljós að nóturnar fyrirfundust
ekki. Einhvern veginn tókst honum samt að læra
konsertinn og flutti hann meó pianóundirleik á tón-
leikum árið 1948. Prokofieff var viðstaddur og sagði
þegar leiknum var lokiðf „Mig langar til að semja
eitthvað fyrir þig, en fyrst verð ég að laga þennan
konsert. Það er mikið gott í honum, en samt er
nauðsynlegt að endursemja hann.“ Árið eftir, þegar
Prokofieff hafði lokið þessu verki, samdi hann
sellósónötu fyrir Slava.
Árið 1948 var hryggilegt ár í rússneskri tónlistar-
sögu. „Sovézk gagnrýni" á nútímatónlist hafði farið að
vaða uppi eftir lok styrjaldarinnar, og með nútímatón-
list var átt við alla tónlist þar sem laglínan var ekki
ljós og aðgengfleg þannig að hægt væri að raula hana
fyrirhafnarlaust. Arásir á Shostakovich og Prokofieff
fyrir að fremja ófélagslega tónlist höfðu farið sivax-
andi, og i febrúar 1948 tók Sovétstjórnin af skarið með
þvi að láta miðstjórn flokksins álykta um málið.
Rostropovich var aðeins 21 árs þegar þetta gerðist og
það varð honum mikið áfall þegar þeir tónlistarmenn,
sem hann dáði mest, voru úthrópaðir og útskúfaðir á
þennan hátt, en afleiðingar miðstjórnarályktunar-
innar urðu meðal annars þær að þeir höfðu vart til
hnífs og skeiðar. Shostakovich var rekinn frá
tónlistarháskólanum i Moskvu, niðurbrotinn og
auðmýktur maður. Rostropovich ákvað að fylgja
honum og hætti um leið námi við stofnunina.
„En til er málsháttur," segir hann nú þegar hann
rifjar upp þessa þrengingatíma, „sem segir að hvað
sem fyrir komi verði á endanum til góðs í þessari
fögru veröld. Eftir miðstjórnarályktunina var
Prokofieff í mjög erfiðri aðstöðu. Fólk, sem áður hafði
flykkzt um hann í aódáun, lét hann detta eins og heita
Framhald á bls. 79