Morgunblaðið - 05.01.1978, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 5. JANUAR 1978
35
„Verðbólgan er timasprengja, sem splundrar lýðræðisskipulaginu, ef hún springur."
4LIT4A1M
eftir Hannes Gissurarson
l.endum eða útleni
gáfu, en ofneyzla
VERÐBÓLGANER
AÐALVANDINN
Um áramót ber íslendingum að
staldra við á stjórnmálaveginum,
íhuga, hvaða vandamál biða lausnar,
reyna að gera sér fulla grein fyrir
þeim. Þeim ber reyndar að muna, að
einungis sum vandamál teljast til
stjórnmála, önnur eru mannleg eða
náttúrleg, og verður ekki við þau ráðið
af ríkinu. (Ríkið fær til dæmis engu
ráðið um það, að sum árin veiðist meira
af fiski á miðum íslendinga en önnur.
Það er ekki á valdi ríkisins að breyta
lögmálum manns og náttúru.) Sá vandi
er einn stjórnmálalegur, sem ríkið á að
leysa og getur leyst. Og tslendingum
ber einnig að muna, að í lýðræðisriki
taka einstaklingarnir sjálfir flestar
ákvarðanir og bera á þeim ábyrgð.
Hver er aðalstjórnmálavandi tslend-
inga í árslok 1977? Sumir svara án efa:
„Afbrotin og réttarkerfið" — og hafa í
huga öll fjársvikamálin, sem komizt
hefur upp um sfðustu vikurnar. Þetta
svar er grunnfærnislegt, skýrir ekki
ástæðuna til fjölgunar þeirra: Sýklar
og sjúkdómseinkenni eru sitt hvað.
Ástæðan til þeirrar siðferðilegu upp-
lausnar, sem við verðum daglega vitni
að á íslandi, afbrotanna, uppljóstran-
anna og almenningsálitsins, skiptir
öllu máli. Ég held, að hún sé efnahags-
leg, að stjórnmálavandi íslendinga sé
umfram allt verðbólgan. Mælikvarða-
missinum í efnahagsmálum hefur fylgt
annar f stjórnmálum og siðferðilegum
efnum, truin á hugsjónir hefur minnk-
að eins og traustið á peningurium.
Stjórnarfar i lýðræðisriki er komið
undir hugarfari borgaranna, en efna-
hagslegar aðstæður hljóta að ráða ein-
hverju um það. Ein ástæðan til hruns
Weimarlýðveldisins þýzka 1933 var án
efa óðaverðbólgan tfu árum áður, sem
dum, heldur seðlaút-
er fengin með launa-
hækkunum umfram aukningu fram-
leiðsluafkasta (þ.e. framleiðni). En
óðaverðbólgan á Islandi er í sérflokki,
og aðalhvatar hennar eru launakröfur
vegna margfaldra hagsveiflna á við
þær, sem erú í öðrum löndum (svéiflan
upp veldur launahækkunum og öðrum
hækkunum, en ekki sveiflan niður), og
vegna misgengis í framleiðni á milli
atvinnuveganna (framleiðniaukning í
sjávarútvegi veldur hóflegum launa-
hækkunum í honum og óhóflegum
launakröfum í öðrum greinum). Ein
meginástæðan til alls þessa er vald
verkalýðshreyfingarinnar, sem er í
vissum skilningi einokunarhringur,
einokar sölu vinnuafls. Og valdsöfnun
verkalýðshreyfingarinnar hefur ekki
farið saman við þekkingarsöfnun. Hún
á digra sjóði, sem hún kann ekki að
fara með (eins og Alþýðubankamálið
er til marks um). Samningsaðstaða
verkalýðshreyfingarinnar í markaðs-
kerfinu er sterk, hún er sambærileg
við aðstöðu fjárkúgarans: Verkfalls-
vopnið er svo beitt, að látið er undan
flestum kröfum hennar, gefnar út inni-
stæðulausar ávisanir. Verkalýðshreyf-
inguna ber að gagnrýna af góðvild, hún
gegnir nauðsynlegu hlutverki, hefur
knúið fram bætt lífskjör alls almenn-
ings síðustu öldina. En lífskjörin á ís-
landi hafa vérsnað síðustu áratugina
vegna verðbólgunnar, og á henni á
verkalýðshreyfingin að minnsta kosti
hálfa sök.
HAGNAST ALMENNINGUR
AVERÐBÓLGU?
Sá misskilningur er algengur, að al-
menningur hagnist á verðbólgunni. En
þvi fer fjarri. Verðbólga dregur úr
hagvexti. íslenzkir hagfræðingar hafa
getið sér til um það, að hún hafi hægt á
honum um 1% á ári siðasta aldarfjórð-
ungarsparnaður, lifeyrisþegar, spari-
fjáreigendur og aðrir þeir, sem eiga fé
sitt bundið, gjalda verðbólgunnar, en
örfáir braskarar græða. Og þeir, sem
ráða sjóðum, verkalýðsleiðtogar, fyrir-
greiðslumenn stjórnmálaflokkanna og
aðrir menn í góðri „aðstöðu“, fá aukin
völd. Þeir, sem reisa hús, hagnast alls
ekki á langtímaverðbólgu eins og marg-
ir halda, þvi að húsin eru dýrari henn-
ar vegna, húsasmíði óhagkvæmari. Af
öllum þessum sökum verður að vinna
almenning til fylgis við aðhaldsaðgerð-
ir með upplýsingum. Og rökin fyrir
þeim eru þ'ungvæg. Ef verðbólgan
hjaðnar ekki, þá blasir vió atvinnuleysi
þúsunda manna, þjóðargjaldþrot. Víst
er, að verkalýðshreyfingin kýs það
ekki. Bætt kjör almennings, sem hlýtur
að vera takmark verkalýðshreyfingar-
innar, eru komin undir hagvextinum.
Árvissar launahækkanir auk vísitölu-
bindingar með núverandi hætti hafa
einungis verið óhjákvæmilegar af sál-
rænum sökum: launþegar eru á valdi
blekkingarinnar, ruglast á nafnvirði og
rauþvirði peninga. Og lausn verðbólgu-
vandans er nauðsynleg, ef iðnvæðing á
að takast á íslandi, auka fjölbreytni I
atvinnulífinu. Islendingar verða ekki
samkeppnisfærir á útlendum mörkuð-
um, ef þeir koma ekki verðbólgunni
niður í það, sem hún er í útlöndum;
island breytist í útsker eymdarinnar,
fólk flyzt til annarra landa.
1LAUSN VERÐBÓLGUVANDANS
Hver er lausn verðbólguvandans?
Auðvitað er til fræðileg lausn á honum,
en i lýðræðisskipulagi ber einnig að
finna stjórnmálalega lausn samkomu-
lags, semja frið i kjarabaráttunni, og
það er vandasamt, því að það felur i sér
miklar fórnir. Hagfræðingar eru að
sönnu ekki töfralæknar (trúin á töfra-
lækningar er i rauninni komin úr
frumskóginum). Þeir geta ekki breytt
un Verðjöfnunarsjóðs sjávarútvegsins
á viðreisnarstjórnartimabilinu árið
1969, en í góðærinu á vinstristjórar-
timabilinu var honum sóað. Og enn er
of mikið tekið úr honum). Vexti og
gengi verður hvort tveggja að fella að V
efnahagsaðstæðum, hafa raunhæft.
Raunvextir tryggja aukinn frjálsan
sparnað og eru auk þess sanngirnismál
sparifjáreigenda. Kauphækkanir mega
alls ekki fara fram úr framleiðniaukn-
ingu (og þess vegna hefur verið lagt
til að tengja kaup fremur við vísitölu
um þróun þjóðartekna en visitölu
framfærslukostnaðar). Þessar aðhalds-
aðgerðir og margar fleiri eru nauðsyn-
legar. Þeir, sem litla þekkingu hafa á
efnahagsmálum, segja, að verðbólgu-
vandann megi leysa „á kostnað at-
vinnurekenda“ með því að breyta
skiptingunni á milli vinnuafls og fjár-
magns. En þrjár ástæður eru til þess,
að þessi skoðun er röng. í fyrsta lagi er
það ekki verkefni ríkisins að skipta
tekjunum á milli borgaranna eins og ég
leiddi rök að í morgunblaðsgrein 22.
des. sl. i öðru lagi hefur skiptingin á
milli vinnuafls og fjármagns verið svip-
uð síðustu áratugina, þrátt fyrir alla
kjarasamninga, hún hefur með öðrum
orðum náð jafnvægi, og henni verður
einungis breytt með ofbeldi. Frekari
tekjujöfnun er aðeins framkvæmanleg
með kúgun. í þriðja lagi dregur breyt-
ing á þessari skiptingu vinnuaflinu í
vil úr hagvexti, en það felur i sér
versnandi lífskjör alls almennings,
þegar til lengdar lætur.
AÐ ÞEKKJA
TAKMARKANIR SÍNAR
Að framansögðu má ráða, að verð-
bólga er til marks um það, að menn
þekkja ekki efnahagslegar takmarkan-
ir sinar, kunna sér ekki hóf. Borgararn-
ir skilja það ekki, að lifsgæðin eru
takmörkuð, gera sig seka um það, sem
Grikkir hinir fornu nefndu ,,hybris“,
STJÓRNMÁLAVANDI ÍSLENDINGA
sleit öll þau tryggðabönd borgaranna,
sem héldu rikinu saman. Og ef ekki
verður að gert, hrynur íslenzka lýð-
veldið vegna verðbólgunnar. Skipulag-
ið var að bresta vegna 50% verðbólgu,
stoðirnar að bresta, þegar rikisstjórn
Geirs Hallgrímssonar tók við völdum
árið 1974. Hún hefur barið í brestina í
3 ár, komið verðbólgunni niður í 30%,
en frekari barátta gegn henni er fram-
undan, sem krefst fulls skilnings al-
mennings og samvinnu allra stétta.
Verðbólguvandinn er aðalverkefni
næsta árs í stjórnmálum, og um hann
ætla ég að fara fáeinum orðum i þess-
ari grein, reyna að svara spurningun-
um: Hvað veldur verðbólgu? Hagnast
almenningur á henni? Hver er lausn
verðbólguvandans? Fróðleg verða svör
þeirrar verðbólgunefndar fulltrúa
stjórnmálaflokkanna og sérfræðinga
ríkisstjórnarinnar, sem á að ljúka
störfum um áramótin, við þeim.
HVAÐ VELDUR VERÐBÖLGU?
Verðbólgu veldur það, að aukning
peninga er meiri en nemur fram-
leiðsluaukningurini. Peningar þjóðar
eru í rauninni ávísanir, sem gefnar eru
út á þjóðarframleiðsluna, og í verð-
bólgu eru ávisanirnar hærri en inni-
stæðan: nafnvirði peninganna fer fram
úr raunvirði þeirra. Menn fullnægja
fleiri kröfum en þeir hafa efni á, nota
til þess falspeninga. Sú skoðun á lýð-
ræðisríkinu, að það sé til þess að sinna
sem flestum kröfum eða ,,þörfum“
borgaranna, verður til þess, að ráða-
menn i efnahagsmálum gefa út fals-
peninga, þegar þeim tekst ekki að full-
nægja þessum kröfum með öðrum
hætti. Verðbólgan er umfram allt vita-
hringur vegna kröfugerða. En verð-
hólguvaldurinn er peningamagn, sem
fer úr hófí. (Arin 1970—1973 jukust
þjóðartekjur til dæmis um 42% á Is-
landi, en peningamagn um 152%. Verð-
bólgan var samtals þessi 4 ár 77%. Ef
aukning þjóðartekna er umreiknuð
vegna þessarar verðbólgu, þá er hún
151%. Samsvörunin er athyglisverð.)
Og helztu verðbólguhvatarnir eru
lánakröfur atvinnuveganna og launa-
kröfur almennings til offjárfestingar
og ofneyzlu auk margvislegrar sóunar
ríkisins. Hvað eru offjárfesting og of-
neyzla? Offjárfesting er sú fjárfesting,
sem er ekki fengin með sparnaði, inn-
unginn. Með öðrum orðum eru lífskjör
almennings á islandi fjórðungi Iakari
vegna verðbólgunnar en þau gætu ver-
ið. Verðbólga torveldar einnig æski-
lega fjármagnsflutninga, hagkvæmar
fjárfestingar, útflutningsframleiðslu.
Hún dregur úr sparnaði og framleiðni
og ruglar allt verðskyn, brenglar dóm-
greind manna í efnahagsmálum. Auk
þess veldur hún ranglæti, mismunar
mönnum. Sparnaðurinn verður nauð-
aðstæðum í efnahagsmálum i einu vet-
fangi. Engin ein lausn er til á verð-
bólguvandanum, heldur ber að beita
hyggilega saman öllum hagstjórnar-
áhöldum: Takmörkun aukningar pen-
ingamagns er nauðsynleg. Takmörkun
bankaútlána dregur úr verðbólgu.
Sjóðasöfnun til sveiflujöfnunar er
nauðsynleg til þess að skyndileg fram-
leiðniaukning í sjávarútvegi auki ekki
á verðbólgu. (Það var reynt með stofn-
oflæti eða ofmetnað, andstæða hófstill-
ingar, sem þeir nefndu „sófrósýne".
Þeir gera þær kröfur til hlutdeildar í
þjóðarframleiðslunni, sem ekki er unnt
að sinna með öðrum en falspeningum.
Með öðrum orðum er ágreiningi
borgaranna um lifsgæðin visað til verð-
bólgunnar, hún er sáttasemjarinn í
deilum þeirra. Frelsinu í lýðræðisrík-
inu fylgir ábyrgð, sem borgararnir
neita í raun að axla, og því fer sem fer.
Ríkisstjórnir missa stjórnina á efna-
hagsmálum, vegna þess að borgararnir
missa stjórnina á sjálfum sér (eins og
kaupæðið fyrir jólin sýndi). islending-
ar verða-að velja um tvo kesti til lausn-
ar verðbólguvandanum. Annar er inn-
an markaðskerfisins, hann felur í sér
þær skammtímafórnir til langtima-
ávinnings, sem bent hefur verið á i
þessari grein. Hinn er innan mið-
stjórnarkerfisins, hann felur i sér ó-
frelsi, ánauð og kúgun einstakling-
anna. Lausnir markaðskerfisins eru
smáskammtalækningar, umbætur.
Lausnir miðstjórnarkerfisins eru upp-
skurðir (sem getur lokið með skelf-
ingu), byltingar. Þriðji kosturinn er
ekki til. Koma verður mönnum í skiln-
ing um vandann, ennað hvort að kenna
þeim að þekkja takmarkanir sinar i
lýðræðisskipulagi eða að kúga þá til
þess að þekkja þær i alræðisskipulagi.
Ég kýs fyrri kostinn. En lausnir
markaðskerfisins krefjast þeirrar
hugarfársbreytingar borgaranna, sem
rikið ræður ekki við. Borgararnir verða
að breyta hugarfari sinu sjálfir. Þeir
verða að minnka kröfurnar til rikisins,
auka kröfurnar til sjálfra sin, hætta að
hugsa eins og sósialistar eða sam-
hyggjumenn, En hvað getur rikið gert?
Hvað er verkefni ráðamanna? Ríkið
getur reynt að auka skilning almenn-
ings á efnahagsmálum með stjórn-
fræði- og hagfræðikennslu i skólum,
skólakerfið er eina tæki ríkisins til
einhverrar hugarfarsbreytingar
borgaranna. Og það getur reynt að
breyta hagkerfinu til batnaðar í sam-
vinnu við hagsmunahópana, breyta
kröfugerð í sáttargerð. Þessu verkefni
valda einungis þeir, sem kjósa sam-
vinnu allra stétta. Verðbólgan er sú
tímasprengja, sem splundrar lýðræðis-
skipulaginu, ef hún springur. Og hún
tifar og tifar...
Rikisstjórn Geirs Hallgrimssonar hefur komiS verSbólgunni úr 50% I
30%, en framundan er frekari barátta gegn henni, sem krefst samvinnu
allra stétta.
*