Morgunblaðið - 17.01.1978, Qupperneq 28

I
28
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 17. JANUAR 1978
Jón Þ. Árnason
„íbúar þessarar jarðar okkar munu upplifa g/furleg-
ar breytingar á næstu áratugum — en bara ekki af
því tagi, sem al/s staðar hefir verið spáð síðustu
áratugina. "
— Herb**,', ^ruhl.
hugsanlegra varnaraðgerða,
nefnilega.
1. að verkalýður og vinnu-
veitendur haldi dauðahaldi f
kjarabóta- og hagvaxtartrúar-
brögð sfn; taki mark á skrum-
urum og vellukjömmum f vin-
sældaleit, sem troði upp með
galdrastaf þeirrar náttúru að
geta bre.vtt grjóti f gull, þannig
að unnt verði að halda áfram að
nfðast á náttúrurfkinu hugsun-
arlaust hér eftir sem hingað til,
eða a.m.k. að fresta afleiðing-
unum og milda með fyrir-
greiðslukúnstum, þó að albert
megi vera, að með slfku hátta-
lagi versni vont svo að um
muni,
2. að alltof margir tæknisér-
fræðingar og vfsindamenn séu
svo mjög heillaðir af sérgrein-
um sfnum, að þeir hafi misst
sjónar á samhengi þeirra við og
áhrifum á aðra þætti þjóðlffs-
ins, og
3. að stjórnvöld yfirleitt
skorti ýmist skilning á eðli
vandamálanna eða séu óafsak-
anlega treg til þess að láta til
sín taka, þar sem þeim sé Ijóst,
að ekki verði komizt hjá Iffs-
kjaraskerðingu og óttist þvf að
vekja andúð og mótþróa al-
mennings, eða að þau séu undir
áhrifavaldi vafasamra umsvifa-
samtaka f hagsmunaheiminum.
Lífríki og iífshættir III:
Ekki er liðinn aldarfjórðung-
ur síðan flestir spádómar um líf
og lifnaðarhætti mannkynsins
höfðu að meginmáli fyrirheit
um unað og allsnægtir. Þeir
hafa nánast mátt heita alls ráð-
andi og að sama skapi vinsælir
og áhrifamiklir. Enda þótt þeir
hafi að drjúgum hluta verið
hafnir á loft af mönnum, er
bjuggu yfir víðtækri þekkingu
og góðri greind, hefir rás at-
burða rennt stoðum undir þann
grun, að þeir hafi að verulegu
leyti verið reistir á óskhyggju
höfunda og áheyrenda þeirra
eða lesenda. Þannig hafa árlega
birzt þúsundir greina og rit-
gerða í blöðum og timaritum og
hundruð bóka, sem hafa útlist-
að, hvernig veröldin ætti, hlyti,
skyldi líta út í framtíðinni. Þar
hefir sjaldan skort á fjölskrúð-
ug lýsingarorð.
STRAUMHVÖRF
FYRIR 20 ÁRUM
Á síðastliðnum árum hefir þó
til muna dregið úr þessari bók-
menntaiðju, sem framleiddi
hráefnið í drauma alþýðu. Jafn-
framt tóku að kveða við raddir,
sem hreinskilnislega gerðu
heyrinkunnugt, hvernig veröld-
in I raun og veru var á vegi
stödd, einkum
(a) að jörð okkar væri tak-
mörkuð og örlæti náttúrurfkis-
ins ekki óþrjótandi, og
(b) að mannkynið væri fangi
f tfma og rúmi; „1 búri náttúru-
lögmálanna“ eins og dr. Isaac
Asimov, lffeðlisfræðingur f
Boston, nefndi hina þekktu rit-
gerð sfna (f „Die Zeit“, Ham-
borg, nr. 31/1. ágúst 1969).
1 Evrópu verður straum-
hvarfa eiginlega fyrst vart árið
1958, þegar Gunther Schwab
birti bók sína, „Der Tanz mit
dem Teufel". Þá var rumskað.
Þegar síðan „Silent Spring“ eft-
ir Rachel Carson kom út i
Bandaríkjunum árið 1963, þá
var hlustað. Og þegar „The
Club of Rome“ gaf út bók
Dennis L. Meadows og sam-
starfsmanna hans, „The Limits
to Growth“, árið 1972 — þá
varð uppnám, og við það hefir
að mestu setið og staðið allt
síðan, að öðru leyti en því, að
málflutningur raunsýnismanna
hefir svo að segja lagt umræðu
og útgáfustarfsemi á sviði lff-
rfkis- og Iffsháttamála undir
sig. Án þess að orðum hafi fylgt
athafnir, án þess að verkin hafi
talað, enda hægara sagt en gert,
þar sem verkefnið er tröllaukn-
ara en svo, að á nokkurs manns
færi sé að skilja til fulls og
benda á, hversu að skuli standa.
En í upphafi er hugsun, og sá
árangur, sem hingað til hefir
náðst, er þrátt fyrir allt sá
helztur, að skynibornari hluti
almennings, en þó sérstaklega
öfgalaust menntafólk, hefir
komizt á snoðir um, að langt er
frá að allt sé með felldu. Fram-
tfðin virðist sýnilega ekki geta
orðið jafn skínandi björt og
hlakkað hafði verið til. Öðru
nær. Við blasa heimssögulegt
ástand 'og horfur, sem hafa ver-
ið óþekkt frá því að sögur hóf-
ust af manneskjunni á jörðinni.
Af þeim sökum geymir mann-
kynssagan ekki nein fordæmi,
sem hægt er að draga lærdóma
af varðandi haldbær úrræði.
M.a. þess vegna er ekki seinna
vænna — ef það er þá ekki
þegar orðið um seinan — að
hefjast handa um víðtækar
rannsóknir á hinum ýmsu, bæði
sérstæðu og samtvinnuðu or-
sökum, sem leitt hafa fram á
hengiflugið, og gera grein fyrir,
hvern dilk þær kunni að draga
á eftir sér f næstu framtíð — og
ekki síður, hvernig viturlegast
verði við brugðizt.
ÓTVÍRÆÐAR
ORSAKIR
í þeim efnum blæs allt annað
en byrlega nú. Lífverndarsinn-
ar virðast vera á einu máli um
þrjár meginhindranir í vegi
Spænskar sardfnur: Afli úr hafi, eitruðu af skolpi og olfusora.
Fordæmalaust heimsástand
Óskhyggjan
er svikul
Vissulega mun heilmikið
vera til í þessu. Annað mál er
svo: veit nokkur með sannfær-
andi líkum, hvað skal gera og
hvernig? Tvennt er þó víst: í
fyrsta lagi, það má ekki láta
reka á reiðanum, og í öðru lagi,
það mætti mörgu bjarga, þó að
kosti fjármuni, fyrirhöfn og,
fórnir á meðan yfir gengur, en
myndi hins vegar forða niðjun-
um frá voða.
Á hinn bóginn er á það að
líta, að tilgangslaust yrði að
ráðast f annað en stórvirki. Og
vfða þola þau ekki bið. T.d. um
slíkt stórvirki má nefna björg-
un Miðjarðarhafsins, sem bein-
línis snertir þær þjóðir, er við
það búa, og óbeinlínis alla jarð-
I>rjár megin-
hindranir
arbúa, af þeirri einföldu
ástæðu fyrst og fremst, að
vatnsforði jarðar er óskipt sam-
eign alls mannkynsins.
DÝRMÆTUR
FORÐI
Vatnsforði jarðarbúa nemur
nálægt 1.335. 588.000 km3, og
er stöðugur; hann hvorki eykst
né þverr. Af þessu magni eru
97,2% í heimshöfunum, rösk
2% bundin í ís, einkum á Suð-
urheimskautinu og Grænlandi,
en afgangurinn, um 0,6—0,7%
eru á og undir yfirborði megin-
landa. Tæplega 1/1.000.000,
þ.e. um 1.200 km,3, rennur í ám
og fljótum, en tfu sinnum
Fiskimenn Miðjarðarhafsins, sem borða 2 kg af fiski á viku, eiga á
hættu að eyðileggja taugakerfi sitt innan 7 ára.
Aðeins stór-
virki duga
meira, 12.700 km3, er í gufu-
hvolfinu.
Sólin er sá primus motor, sem
stjórnar hringrás vatnsins. Fyr-
ir áhrif sólarljóssins gufa ár-
lega 453.000 km3 vatns úr höf-
unum upp í gufuhvolfið, eða
rösklega 35falt vatnsinnihald
þess. Af því má sjá, að viðstaða
þess vatns, sem gufar upp úr
heimshöfunum f gufuhvolfið,
nemur um 1 viku, og ennfrem-
ur, að það berst tiltölulega stutt
úr höfunum yfir meginlöndin.
Af þvi heildarmagni, sem gufar
upp, falla um 412.000 km3 aft-
ur beint f höfin og afganginum,
41.000 km3, rignir og snjóar
niður á meginlöndin. Heildar-
úrkoma á meginlöndin nemur
114.000 km3, þar sem mismun-
urinn, 114.000 -?- 41.000 = 73.000
km3, hefir bætzt í gufuhvolfið
vegna uppgufunar af landi, úr
vötnum, fljótum o.s.frv., svo og
úr gróðurríkinu. Af úrkomunni
á meginlöndin berast því árlega
um 73.000 km3 sem úði eða
gufa í andrúmsloftið, en 41.000
km3 renna aftur til sjávar
(fljót, ár, neðanjarðarvatn).
Ef Suðurheimskautslandið og
Grænland eru ekki talin með
byggilegum löndum, verða eftir
um 39.000 km3 á ári f hringrás-
arkerfi vatnsins. Vatnið í höf-
unum og neðanjarðar, t.d. und-
ir Sahara, er ekki tiltækt, og
verða þá einvörðungu þessir
nálega 40.000 km3 af öllum
vatnsforða jarðar til ráðstöfun-
ar.
Vatnsforði mannkynsins er
því takmarkaður og stöðugur
eins og áður segir, og virðist
feiknarlegur. Vatnsskortur hef-
ir eigi að síður víða orðið og er
tilfinnanlegur, bæði af land-
fræðilegum ástæðum svo og
vegna hirðuleysis manna um að
hindra óhreinkun og spillingu
þess í daglegri umgengni.
Fyrir röskum 2000 árum, árið
25 f. Kr., gerði rómverski bygg-
ingameistarinn og verkfræðing-
urinn Vitruvius Pollio þá
kröfu, að „vatn skal vera laust
við lífshættuleg og heilsuspill-
andi efni; það skal vera kalt,
tært, hreint og bragðgott“.
Astæðulaust er að ætla, að
hann hafi gert kröfu sína að
tilefnislausu. Nú á dögum fer
og fjarri því að drykkjarvatn sé
í samræmi við kröfur Vitru-
viusar. „Drykkjarvatn okkar er
í hæsta máta svalt. Vatn er
drukkið, við köstum því af okk-
ur aftur, það er hreinsað og
drukkið á ný. I mörgum þétt-
býlum iðnaðarhéruðum fer
sama vatnið fjórum til fimm
sinnum í gegnum líkamann,“
segir Jiirgen Voigt (í bók sinni,
„Das grosse Gleichgewicht“,
Reinbek bei Hamburg 1969).
Engum ætti að geta dulizt, að
fullrar nærgætni í umgengni og
við meðferð vatns er ein meðal
brýnustu lffsnauðsynja mann-
kynsins. Þeirrar varúðar hefir
hvergi nærri verið gætt. M.a.s.
úthöfin eru tekin að stynja. Um
það höfum við m.a. tvö ágæt
vitni: Jacques-Yves Cousteau
og Thor Heyerdahl. Og milljón-
ir manna bera daglega vitni um
dauðastunur innhafanna, t.d.
Eystrasalts og Miðjarðarhafs.
DAUÐASTRÍÐ
MIÐJARÐAR-
HAFSINS
1 Miðjarðarhafið (3.000.000
kmw; 4.300.000 km3) berast
hvílík feikn af skolpi og skarni
að dýra- og gróðurrfki þess eru
talin í bcáðri hættu. Fiskur,
sem þar veiðist, verður æ ólyst-
ugri og hættulegri til neyziu.
Kvikasilfurseitrun ber þar
einna hæst. í ál, sem rak á
strendur Korsíku síðastlíðið
sumar, mældust 600 mgr kvika-
silfurs í kg. Þegar i nóvember
1974 hafði rannsóknarnefnd,
kjörin af þjóðþingum Miðjarð-
arhafslanda til þess að fylgjast
með saurgun hafsins, komizt að
þeirri niðurstöðu, að f túnfiski,
veiddum í Miðjarðarhafi, væri
tvisvar sinnum meira kvikasilf-
ur en í túnfiski Atlantshafsins.
I blaðaviðtali við „Gesunde
Medizin“ lét prófessor Aubert,
forstjóri Cerbom (Centre
d’études et de recherche de bio-
logie et d’oceanographie) í
Nizza, svo ummælt í fyrravor að
fiskur, er veiddur væri í vestan-
verðu Miðjarðarhafi, væri orð-
inn svo mengaður kvikasilfri,
að óðum nálgaðist ýtrustu
Framhald á bls. 26.
e'i.