Morgunblaðið - 28.02.1978, Blaðsíða 16

16
MtmcrNHOÐIÐ. ÞRIÐJUDAGUR 28. FEBRÚAR 1978
__ALYTAMIA
„Borgarastéttin er buróarás menningar, frelsi til viðskipta og frelsi til skodana-
skipta eru tvær greinar af sama meiói.“
Eftir Hannes Hólmstein Gissurarson.
Skipulag viðskipta
eða hernaóar
Frá upphafi hafa menn notað tvær
ólíkar aðferðir til að fullnægja efnisleg-
um þörfum sínum, flytja náttúrugæðin á .
milli manna og landa: Þeir hafa rænt
þeim frá öðrum eða skipst á vörum við
þá. tslendingar selja öðrum þjóðum fisk
og raforku og þær þeim vélar og elds-
neyti, en til forna gerðu þeir strandhögg
i suðrænum löndum, „hjuggu mann og
annan“ — og mikluðust af hetjulund-
inni. Þessar tvær óliku aðferðir gera
greinarmun tvenns konar þjóðskipulags,
hernaðar og viðskipta. t skipulagi við-
skipta skiptast einstaklingarnir á vörum
eftir settum reglum, lögunum, þeir hafa
allir sama réttinn, en spyrja hver eftir
sinni vöru og bjóða hver fram sína, því
að þeir eru ólíkir. Markmið þeirra eru
mismunandi, skipulagið er einungis til
að auðvelda friðsamlega framkvæmd
þessara markmiða. í skipulagi hernaðar
eru vörurnar teknar frá ein-
staklingunum og þeim skipt upp á milli
þeirra, einstaklingarnir taka við
skipunum frá yfirvöldum, þeir hafa til-
tekna stöðu, en engan rétt. Markmiðið er
aðeins eitt, og það ákveður fyrirliðinn,
liðsmennirnir eru tæki í höndum hans.
Saga mannkynsins er fremur saga hern-
aðar en friðsamlegra samskipta eins og
allir vita, flestar þjóðir hafa búið við
hernaðarskipulagið. En hagkerfið hefur
þó nálgast viðskiptaskipulagið með örfá-
um þjóðum og í örskamman tima: til
dæmis með Aþeningum á gullöld þeirra,
fimmtu öldirtni f. Kr., og með vestræn-
um þjóðum frá endurreisnartímanum.
Skipulag Aþeninga og skipulag Spart-
verja, sem borin eru saman í öllum
kennslubókum, eru hinar sígildu and-
stæður stjórnmálanna, annað var
viðskiptaskipulag, hitt hernaðarskipu-
lag. Og endurreisnin ítalska (og með
DavfA Oddsson
Lifsgleðin — að kunna að sjá lífið, en
nöldra ekki eins og höfundur forystu-
greinar i dagblaði — gerir Tómas að því
skáldi, sem menn geta lesið eftir ljóðin
sér til ánægju:
Og daprar sálir söngvar vorsins yngja.
Og svo er mikill ljóssins undrakraftur,
að jafnvel gamlir simastaurar syngja
í sólskininu og verða grænir aftur.
Tómas yrkir um borgina og á máli
borgarinnar. En gamni hans fylgir
alvara. Það dylst sumum einfeldningum,
að i sumum kvæðum Tómasar er djúpur
sannleikur, sem stundum er falinn í
þversögnum, stundum i likingum (eins
og i hinu áhrifamikla kvæði hans um
hernaðarandann, Riddaranum blinda).
Tómas er skáld friðarins, yrkir gegn
ofbeldi brúnstakka og rauðliða:
Og ofbeldishneygðin, sem herjar á
þjóðir og lönd, fær hvergi dulizt, hve títt
sem hún Iitum skiptir.
— í gær var hún máske brún þessi
böðulshönd, sem blóðug og rauð í dag
sínu vopni lyftir.
Stjðrn Reykjavíkurborgar
Það er munur á þeim bæ, sem Skúli
fógeti stofnaði, Jón forseti setti Alþingi
niður á og Hannes ráðherra stjórnaði
fyrstur frá og nútímaborginni Reykja-
vík. Hún er höfuðborg lýðræðisríkisins,
hjarta viðskiptalífsins. Hún er til marks
um sjálfstæði íslendinga. Og sá flokkur
manna, sem tók við sjálfstæðishugsjón-
inni af frumherjunum, en hafnaði út-
lendri hjátrú stéttasundrungar, hefur í
öllum kosningum að vonum hlotið fylgi
Reykvíkinga til stjórnar borgarinnar.
Sjálfstæðisflokkurinn er flokkur
borgaralegrar menningar, þjóólegrar
frjálshyggju. Sjálfstæðismenn dreymir
ekki um að gera alla að öreygum eins og
sósialista, heldur alla að borgurum, að
sjálfbjarga mönnum, sem sömu réttind-
in, en mismunandi markmið. Þeir kjósa
því markaðskerfið i efnahagsmálum
oglýðræðisskipulagið í stjórnmálum.
Sjálfstæðismenn í Reykjavík kjósa þró-
BORGARALEG MENNING
henni nútíminn) hófst með auknum
skoðanaskiptum og viðskiptum, ávöxtun
fjármagns, bættum samgöngum á milli
manna og þjóða. „Þarmeð var lagður
grundvöllur undir borgarastéttina. Með
þessu nýja fyrirkomulagi á fjármálum
var brotið blað á Vesturlöndum. -Alla-
vega er vert að gefa því gaum að húman-
isminn sigldi í kjölfar þeirri þróun sem
hagstjórn tók í Evrópu um þessar mund-
ir: hann var fylgifiskur vaxandi kröfu
sem reis i frumvaxta borgarastéttinní
um þekkíngu og lærdórn," sagði Halldór
Laxness í merkri stjórnmálaritgerð,
Upphafi mannúðarstefnu.
Markaðskerfi
og tilskipanakerfi
Markaðskerfið (kapítalisminn) er hag-
kerfi viðskipta, en miðsjórnarkerfið
(sósíalisminn) ■ rauninni hagkerfi
hernaðar. Hvað er sósíalisminn annað en
rán frá hinum ríku (ekki til hinna
fátæku, þótt svo heiti, heldur til ríkis-
ins)? Hvað er sósíalistinn annað en mis-
heppnaður Hrói höttur?
Það er engin tilviljun að atvinnutækin
voru í ríkiseign með Spartverjum,
Inkum og Forn-Egyptum og eru í ríkis-
eign i Ráðstjórnarríkjunum. (Um sósíal-
isma að fornu og nýju hefur rússneski
stærðfræðingurinn og andófsmaðurinn
Igor Sjafarevitsj ritað stórmerka bók.
Hagfræðingar kalla miðstjórnarkerfið
stundum „tilskipanakerfi", því að ekki
er stjórnað með lögum, heldur tilskipun-
um, miðstjórnin tekur efnahagslegar
ákvarðanir, ekki einstaklingarnir. Hug-
myndakerfi herskálans, samhyggjan eða
sósíalisminn hvílir á miðstjórnar-
kerfinu, en hugmyndakerfi markaðar-
ins, frjálshyggjan eða líberalisminn, á
markaðskerfinu. I orðinu „markaðs-
kerfi“ felst löng saga: A markaðinn fóru
menn, buðu fram vörur sínar, spurðu
eftir öðrum vörum, sömdu um verð eftir
lögmáli framboðs og eftirspurnar, skiptu
friðsamlega hver við annan. A markaðs-
stöðum risu borgir, og í borgunum varð
til menning. (Það er athyglisvert, að
enska orðið „civilization“, sem merkir
menning, er dregið af latneska orðinu
„civilis", sem merkir borgaralegur.)
Menning er umfram allt borgaraleg, hún
getur ekki þróazt án borga, án
fjölmennis, úrvals, skoðanaskipta,
viðskipta og annarra mannlegra sam-
skipta. Hugtökin borg, menning og
markaðskerfi eru nátengd og um tengsl
þeirra er þessi grein. Borgarastéttin er
burðarás menningar, frelsi til viðskipta
og frelsi til skoðanaskipta eru tvær
greinar af sama meiði. Án borgaranna er
frjáls þróun einstaklingsins og menning-
arinnar óhugsandi. Að þessu komst
Halldór Laxness eftir göngu sína um
eyðimörk sósíalismans: „Ýmsir tala um
borgarastéttina einsog hún væri kúklúx-
klan nr. 2, sumir jafnvel einsog hún væri
kúklúxklan nr. 1 eða einsog siður var að
tala um djöfla á miðöldum. En það er
hætt við að þar sem henni er útrýmt
komi miðaldirnar aftur með páfa sína,
málbann, ritbann, listbann, stjórnmála-
bann, rannsóknarrétt og trúvillínga-
brennur,“ sagði hann í Upphafi mannúð-
arstefnu.
Skúli Magnússon:
fyrsti íslenzki borgarinn
Þessi greinarmunur tvenns konar
skipulags og tvenns konar hugsunarhátt-
ar er ekki aðeins fræðilegur, heldur og
sögulegur. Þessi grein er ekki um fánýti-
lega fræðikenningu, heldur um það, sem
snertir alla menn, iíka Islendinga. Is-
lendingar þekkja tilskipanakerfið þvi að
danska einokunarverzlunin á Islandi
1602—1787 var vegna þess. Danska ríkið
leyfði ekki frjálsa samkeppni um ís-
landsverzlunina, einokaði hana — að
sögn þess í þágu íslendinga. Dönsku
kóngarnir á átjándu öldinni og íslenzku
sósíalistarnir á hinni tuttugustu eiga for-
sjárstefnuna, sem er ekilgetið afkvæmi
hernaðarandans, sameiginlega. (I
stefnuskrá Alþýðubandalagsins segir:
„Utanríkisverslun skal að meginhluta
færast í hendur opinberra aðila.“)
Dönsku kóngarnir stjórnuðu með tilskip-
unum, tóku efnahagslegar ákvarðanir
fyrir einstaklingana, læstu líf þeirra nið-
ur með boðum og bönnum. „Sem dæmi
um þennan hugsunarhátt má nefna til-
skipun Danakonungs frá 3. júní 1746 um
„húsagann á Islandi". Auk margra ann-
arra furðulegra hluta frá nútíma sjónar-
miði, er tilskipun þessi hafði að geyma,
var prestum og hreppstjórum þar falið
eftirlit rneð þvik að almúgi á Islandi færi
ekki með léttúðug kvæði og rimnakveð-
skap, heldur iðkaði þess í stað bænahald
og reglulega kirkjugöngu. Sjómenn i
Vestmannaeyjum og víðar við sjávarsið-
una voru áminntir um það, að eyða ekki
landlegudögum í leti og óreglu, heldur
stunda þá nytsamlega vinnu og iðka
bænahald, svo sem tíminn að öðru leyti
leyfði," sagði Ölafur Björnsson prófess-
or í lestri fyrir Vökumenn árið 1961 og
bar þessa gömlu ríkisafskiptastefnu
saman við hina nýju. Það á ekki að koma
neinum á óvart, að maðurinn, sem gerði
uppreisnina gegn dönsku einokuninni
og krafðist frjálsrar samkeppni, var
fyrsti íslenzki borgarinn. Hann var Skúli
Magnússon fógeti. Stjórnmálahugmynd-
ir hans voru auðvitað ófullkomnar, hann
var alls ekki frjálslyndur maður á nú-
tímavísu, en hann var fulltrúi nýrra
tíma, borgar, viðskipta, samgangna,
framleiðslu. Af þessari ástæðu er Skúli
fógeti fyrirrennari íslenzkra nútima-
frjálshyggjumanna, fyrsti einkafram-
taksmaðurinn. Og hann stofnaði Reykja-
vík, fyrstu og einu borg Islendinga, aðal-
vígi frjálslyndrar, borgaralegrar skoðun-
ar með Islendingum, eina raunverulega
markaðinn á Islandi.
Tómas Guðmundsson:
fyrsta borgarskáldið
Borgaraleg menning (og hvaða menn-
ing er til önnur?) hvílir á borgaralegu
hagkerfi, markaðskerfi. Skáld þessarar
borgaralegu menningar umburðarlyndis
og víðsýni er umfram allt Tómas Guð-
mundsson. Hann féll ekki fyrir hel-
stefnu fasisma og kommúnisma eins og
margir menntamenn þessarar aldar.
Hann var og er frjálslyndur fagurkeri,
sem las ekki útlenda þrætubók, heldur
horfði á fagra veröldina augum skálds-
ins. Skarpleg eru orð Kristjáns Karlsson-
ar um Tómas: „Þau skáld eru velgjörðar-
menn samtíðar sinnar, sem æðrast ekki
og skipta lífsgildum hennar í gjaldmynt,
né kasta andlegum verðmætum fyrir
óargadýr æsinga og áróðurs." Tómas
færði borgina inn í hugtakaheim ís-
lenzkrar ljóðlistar, hann skynjaði borg-
arlífið fyrstur manna. Hann kveður um
höfnina:
Hér streymir örast í æðum þér blóðið,
ó, ung rísandi borg!
Héðan flæðir sá fagnandi hjraði,
sem fyllir þín stræti og torg.
un, en hvorki kyrrstöðu afturhalds-
manna né kollsteypu róttæklinga. Þeir
kjósa þróun miðborgarlífsins, en hvorki
rándýra uppgerð allra gamalla kofa né
nýsmíðina eina. Þeir kjósa þróun at-
vinnulífsins, en byggðastefna hagsmuna-
hópanna í dreifbýlinu, sem Framsóknar-
menn og sameignarsinnar styðja dyggi-
lega, hefur dregið mátt úr því. Atvinnu-
stefnan, sem Birgir Isleifur Gunnarsson
borgarstjóri hefur mælt skörulega fyrir,
er mjög mikilvæg, Reykvikingar og
Reyknesingar eru bandamenn, þegar
þeir krefjast jafnréttis í atvinnumálum.
Hún beinist ekki gegn öðrum byggðum,
heldur er krafa um það, að lögmál fram-
boðs og eftirspurnar gildi á frjálsum
markaði fjármagnsins, horft sé á fjár-
veitingar ríkisins og fjárfestingar frá
sjónarmiði arðseminnar, en ekki atkvæð-
anna, ein byggðin (eða stéttin) taki ekki
frá annarri. Slíkrar þróunar er aðeins
kostur, ef stjórnkerfið er opið, ef gagn-
rýni er leyfð, ef upplýsingar liggja á
lausu. Yngsti borgarfulltrúi Sjálfstæðis-
flokksins, Davíð Oddsson, sem vann ní-
unda sætið fyrir flokkinn í síðustu
borgarstjórnarkosningum, sagði fyrir
nokkrum mánuðum i viðtali við Morgun-
blaðið: „Stjórnkerfi borgarinnar kom
mér á margan hátt skemmtilega á óvart.
Ég tel það mun opnara og skilvirkara en
ríkiskerfið. Það er mun auðveldará fyrir
almenning, hvern einstakan borgara, að
afla sér upplýsinga um einstaka þætti
stjórnkerfis borgarinnar en ríkisins.'
En sagði Davíð: „Þá hefur þess jafnan
verið gætt að kalla til unga menn og
konur til pólitiskrar forystu hjá borg-
inni, sem tryggt hefur tengsl við yngri
íbúa hennar og að andblær nýrra við-
horfa hefur ætíð verið þar til staðar.“
Sigrar Sjálfstæðisflokksins í Reykjavík
eru til vitnis um fylgi borgaralegrar
skoðunar með Reykvíkingum. Stjórn
Sjálfstæðismanna í Reykjavík er auðvit-
að ekki gallalaus, en hún er mjög farsæl,
þegar allt kemur til alls, um það eru
flestir sammála. Andstæðingar Sjálf-
stæðisflokksins kalla það lýðræði, sem
hann styður, stundum „borgaralegt“
með lítilsvirðingu. Þeir hafa rétt fyrir
sér það er borgaralegt, og að þvi er sómi.
En frelsið er fjöregg lýðræðis, og borgar-
ar Reykjavíkur mega ekki gleyma því,
þetta fjöregg er brothætt. Þeir halda á
því í öllum kosningum.