Morgunblaðið - 28.02.1978, Blaðsíða 28

36
MORGUNBLAÐIÐ. ÞRIÐJUDAGUR 28. FEBRUAR 1978
Jón Þ». Arnason:
Lífríki og lífshættir VII
„Barátta mannsins við náttúruna er jafngömul til-
vist hans á jörðinni. Gagnslítið er að brjóta heilann
um, hvers vegna þetta sé svona, þessi barátta er
staðrevnd,... “
—Bodo Manstein.
Meira vit =
minna strit
Eins og stöðu manneskjunnar
er háttað í sköpunarverkinu,
getur ekki hjá því farið, að bar-
áttu hennar fyrir tilverunni
ljúki með burtköllun í fyllingu
tímans, annað hvort fyrir eða
án eigin tilverknaðar. Margar
ástæður kynda undir þann ótta,
að það geti orðið fyrir hennar
eigin aðgerðir og/ eða aðgerða-
leysi.
Ekki er ýkjalangt síðan
mannveran var alls staðar í
vörn i baráttu sinni við náttúru-
öflin. Nú, á síðustu áratugum,
er hins vegar augljóst, að víg-
staðan hefir snúizt við, og að
hinar breyttu aðstæður, sem
maðurinn hefir komið til vegar
í krafti vísinda/ tæknilegra
uppgötvana sinna og uppfinn-
færa nægilega þróttmikinr
fjölda þeirra 4.124.000.000 lík-
ama, sem mannfjöldasérfræð-
ingar Sameinuðu þjóðanna
áætluðu að byggðu jörð okkar
um sl. áramót — og hafði fjölg-
að um 80.000.000 frá miðju ári
1976 tíl jafnlengdar árið 1977
(nálægt tíföldum íbúafjölda
Svíþjóðar) — og margir vilja í
lengstu lög trúa að séu allir
gæddir anda og sál, um knýj-
andi þörf á að snúa við til að
kleift reynist að forða frá yfir-
vofandi tortímingu.
Margir málsmetandi lær-
dóms- og fræðimenn telja það
ýmist hæpið (Steinbuch, Toffl-
er, Lorenz), mjög hæpið
(Gruhl, Commoner,- Schwab,
Koestler, Heilbroner, Taylor)
eða vonlaust (Löbsack, Aspin-
all, Szent-Györgyi).
10-mgw-sólarhitaorkuverið „Bastrow“ í eyðimörk Californiu: 1.760 holspeglar, 40
fm hver, $50.000.000 árlegt reksturstap.
Orka verður nóg — en dýr
inga, eru ekki bara teknar að
ógna framtíð hans sjálfs með
endanlegum leikslokum, held-
ur og hinu jarðneska náttúru-
ríki um eilífð.
Þetta hefir gerzt með svo
skjótum og óvæntum hætti, að
einungis fáir hafa áttað sig á,
að ekki muni miklu seinna
vænna að gaumgæfa hin nýju
viðhorf hleypidómalaust og af
ýtrustu samvizkusemi. Af því
leiðir að meta verður vit meira
en strit, vitsmunir og agaðar
tilfinningar verða að ráða
stefnunni að markmiðinu: Lífs-
þjónandi samskipti manns og
náttúru.
Daglega rekur hver atburðar-
ásin aðra, sem staðfestir þessa
lífsnauðsyn með sársaukafull-
um afleiðingum. Oft rætist þó
betur úr en til var stofnað og á
horfðist, þegar slys eða óhöpp
vilja til, ýmist af mannavöldum
eða óviðráðanlegum ástæðum.
Ösköp, sem til þessa hafa dunið
yfir fyrirvaralaust og vakið
skelfingu í bili, hafa ekki
reynzt jafn ógnvekjandi í tor-
tímingarmætti sínum og þau, er
eiga sér langan aðdraganda og
gerast með seigdrepandi stíg-
andi um ár, áratugi eða aldir.
Um þær er vissulega mikið rætt
og margt ritað, og fjallað á
þingum og ráðstefnum. Því ber
að fagna, og þakka, þrátt fyrir
að raunhæfar athafnir fylgi
sjaldan rökréttum niðurstöð-
um, því að aðgerðaleysi er ekki
sök þeirra, sem hafa greint or-
sakir ófarnaðar og varað við
háska.
Að því leyti er sök kemur við
sögu, hvílir hún á okkur öllum,
sem annað hvort erum of væru-
kær til að beita okkur gegn
tíðarandanum og rás viðburða
eða viljum ekki þola „kjara-
skerðingu" og „velferðarstöðv-
un“ enda þótt skyldurækni við
lifríkið ög umhyggja fyrir arf-
tökum okkar bjóði slíkt frávika-
laust. Hér er við risavaxin
heimsvandamál að etja, sem öll
Adamsætt á í sameign, og flest
þess eðlis, að vonlaust er að
sigrazt verði á nema hugarfars-
bylting verði undanfari gagnað-
gerða, því að kjarni mátsins er
— að allur náttúruránsskap-
ur, öll lífríkisspjöll eiga upptök
sín í andlegum og sálrænum
viðhorfum og viðbrögðum
manneskjunnar sjálfrar:
Innri-mengun
er orsök,
ytri-mengun
er afleiðing
Eins og gefur að skilja, er
ekkert áhlaupaverk að sann-
Ógæfuleg
þrenning
Arthur Koestler hefir sett
fram þá kenningu, að ástæðan
fyrir óhæfni mannsins til að
leysa vandamál sín sé sú, að
hann sé, fyrir víxlspor þróunar-
sögunnar, skapaður með
þremur — illa samhæfðum —
heilum; einum skriðdýrs-, ein-
úm spendýrs- og einum mann-
legum heila. Þetta er megin-
kenningin, sem hann veltir al-
varlega fyrir sér í leit sinni að
skýringu á hinni óbilandi
sjálfstortímingarhvöt mann-
eskjunnar, og rökstyður ítar-
lega í bók sinni, „The Brain
Explosion", er kom út í Eng-
landi í fyrra. Og svo átakanlega
hefir bölsýnin og örvinglunin
gripið um sig, að enski dýra-
fræðingurinn John Aspinall
telur tortíminguna ekki aðeins
óumflýjanlega heldur beinlínis
æskilega; hann á þá ósk heit-
asta, að mannkynið hverfi með
öllu af yfirborði jarðar. Á síð-
asta ársfundi enska dýravernd-
unarsambandsins, sem haldinn
var í Cambridge sl. sumar, lýsti
Aspinall yfir, að manneskjan
væri yfirsjón náttúrunnar. „Ég
álít,“ mælti hann, „að maður-
inn sé mesta plága, sem yfir
þessa reikistjörnu hefur geng-
ið. Tígrisdýr og búrhvalir eru
okkur fremri í öllu, sem máli
skiptir." Manninn kvað hann
skorta vitsmuni, og vizku hans
taldi hann háðulega ofmetna.
Sjálfur sagðist hann vera retðu-
búinn að deyja, „því að við
mennirnir erum óþarfir".
Ekkert er eðlilegra . en ' að
hugsandi fólki bregði illilega
við hina alvöruþrungnu svart-
sýni heimskunnra vísinda-
manna og hrylli við ógnarboð-
skap Aspinalls, þó að sennilegt
sé, að óþolinmæði og andartaks-
heift hafi ráðið orðaval hans.
Ekki er heldur við því að búast,
að furðukenningar og vanga-
veltur Koestlers um heila-
þrenndina þyki aðlaðandi, enda
þótt margt styðji þá skoðun
hans, að manneskjuna skorti
hæfileika til að ráða fram úr
vandræðum sínum, að hana
skorti bæði vit og vilja.
Viljaskortinum ber a.m.k. sú
staðreynd allgott vitni, að ná-
lega engu kvíða þjó’ðir heims
geigvænlegar en orkuskorti,
þrátt fyrir
1. að nú þegar er búið að leysa
alltof mikla og ógnvekjandi
orku úr læðingi.
2. að í náttúruríkinu eru fólgin
lítt og óbeizluð reginöfl, er
fræðilega séð búa yfir næstum
ótakmörkuðum möguleikum til
orkuframleiðslu.
3. að vísinda/tæknileg skilyrði
Upptök
allrar
mengunar
Aflgjafar
og orku-
framleiðsla
Sólarljós
og
sjávarföll
eru fyrir að beita ýmsum þess-
ara afla til orkuframleiðslu og
4. að með öllu er ósannað, má
jafnvel telja útilokað, að nátt-
úruríkið fái staðizt, ef mann-
kyninu tekst að seðja allt sitt
feiknariega orkuhungur þótt
ekki væri nema til hálfs.
Engin ástæða virðist þess
vegna til að óttast orkuskort, en
Arthur Koestler.
olíuskort — það er allt önnur
saga.
Olfuforði
gengur
til þurrðar
Auðvitað þarfnast mannkyn-
ið mikillar orku, alveg sérstak-
lega, ef markmiðið verður að
láta lífríkinu blæða fyrir bruðl-
fýsnaþjóðir og rányrkjuriki
„velferðarhugsjónarinnar", svo
að ekki sé minnzt á það hjart-
ans mál allra benzinborgara að
knýja gjörvöll jarðarbörn á kné
við fótskör gullkálfsins. Ef ætl-
unin væri hins vegar að lifa
heilbrigðu Iffi á grundvelli
fornra dyggða, yrði allur ótti út
af orkuskorti ástæðulaus svo
langt sem auga eygir i framtíð-
ina. En orkan verður dýr og
mun óhjákvæmilega fara hækk-
andi, það mun m.ö.o. þurfa
meira fyrir henni að hafa en
hingað til, og nærgætni við
náttúrurikið krefst, að henni
verði beitt í hófi og af hyggind-
um.
Timi hinnar ódýru orku er
liðinn eða senn á enda. Orsökin
er m.a. sú, að á árunum
1963—1973 jók mannkynið
olfueyðslu sina úr 1.300.000.000
t í 2.830.000.000 t, og tókst þar
með að bræla upp á árinu 1963,
það sem náttúran hafði gefið
sér tíma til að skapa á 1.300.000
árum, og á árinu 1973, það sem
hún hafði skapað á 2.830.000
árum, samkvæmt því, er dr.
Herbert Gruhl segir í bók sinni,
„Ein Planet wird gepIUndert“.
„Við fáum ekki séð, að neinar
umtalsverðar olíuverðshækkan-
ir verði á heimsmarkaðinum
næstu tíu árin,“ sagði í álits-
gerð „The United States Task
Force on Oil“ í febrúar 1970. Þá
kostaði olfutunnan $1,80, sex
árum síðar $11.68. Samtfmis
treysti próf. Ali B. Campel,
varaforseti „The Institute of
Defense Analysis", áður for-
stjóri „The Energy Study
Committee“, sér til að taka und-
ir og fullyrða: „Það verður ekki
nein vöntun á eldsneyti næstu
aldirnar.“ Fyrri spáin hefir
þegar orðið sér til skammar, og
sú síðari hlýtur að teljast ákaf-
lega vafasöm. Síðan hafa nefni-
lega arabisku olfufurstarnir
öðlast verðskynjun og gert sér
grein fyrir, að spárnar voru
reistar á fullvissu um óþrjót-
andi oliuforða, fáanlegum á
gjafverði.
Olíuforði
í árum
Nú er það eúcki hægt lengur.
Leiðtogar þeirra 13 landa, er
ráða yfir rösklega % þess olíu-
forða, sem nú er vitað um, gera
sér grein fyrir að endingu auð-
æva sinna eru takmörk sett.
Þétta eru OPEC-ríkin margum-
töluðu (OPEC = Organization
of the Petroleum Exporting
Countries); og miðað við sömu
framleiðslu og árið 1976 ætti
forði þessara landa, sem full-
nægja árlega um 85% af þeim
2.431.000.000 t, er olíunotkun
nemur í heiminum, að endast
eins og hér greinir:
Kuwait 86 ár, Saudi-Arabía
48 ár, Arabisku furstadæmin 44
ár, Irak 43 ár, Líbya 36 ár,
Katar 32 ár, Iran 29 ár, Gabun
26 ár, Nígería 26 ár, Ecuador 26
ár, Indónesía 19 ár, Venezuela
18 ár og Alsir 18 ár.
Allt útlit er eigi að sfður fyrir
að olía muni verða ódýrasti
orkugjafinn enn um sinn, jafn-
vel þó að talsmenn Sambands
þýzkra eldsneytissala, sem hef-
ir innan sinna vébanda 26.800
heild- og smásala með DM
28.000.000.000 ársveltu, búist
við að hún muni hækka um
25% til ársins 1988, sem „FAZ“
(25. f.m.) finnst reyndar óhóf-
lega mikil bjartsýni.
Þegar olian verður þrotin,
taka nýir orkugjafar við. En
það verður að vísu ekki um
neinar „gjafir" að ræða, og
vinnsla og notkun þess, sem þar
fæst, mun einnig valda náttúru-
spjöllum og lífríkistjóni. Það
fullyrðir a.m.k. sá, er gerzt má
vita: Rení Buvet, forstjóri Líf-
efnafræðilegu orkustofnunar-
innar, á sérfræðingaráðstefnu
Evrópuráðsins í Strassbyrg í
lok f.m. Hann nefndi t.d, að
umhverfisvandamál vegna
virkjunar sólarhita, vinda, jarð-
hita og sjávarfalla, væru ekki
komin i ljós af þeirri ástæðu
einni, að orkunotun af rótum
þessara afla væri ennþá alltof
lítil til að draga af nema afar
takmarkaðar ályktanir.
Á þessari ráðstefnu greindi
Buvet svo frá, að á grundvelli
núverandi tæknikunnáttu,
þyrfti t.d. að „umsnúa" 10%
þess sólarafls, er til greina’
kæmi, til* að unnt yrði að full-
nægja orkuþörf Evrópuþjóða;
og að til þess væri nauðsynlegt
að þekja um 300.000 ferkm.
landflæmi (ítalia: 301.225
ferkm) með móttöku og endur-
varpsspeglum. Og til þess að
anna aðeins 1% af orkuþörf
Frakklands með vindafli, yrði
að girða ekki minna en 400 km
vindsælustu strendur landsins
af með órofnum veggjaröðum
tröllvaxinna vindaflshjóla- og
hreyfla.
Svo hryggilega vill auk þess
til, að vindsælustu strendur
Frakklands eru líka þær feg-
urstu, að því er Reni Buvet
bætti við.