Morgunblaðið - 06.04.1978, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 6. APRIL 1978
Dr. Jón Sæmundur Sigurjónsson hagfræðingur:
Erfitt er að skilgreina hug-
takið atvinnuleysi, svo að við-
hlítandi sé og algilt. Oftast fer
það eftir þjóðfélagsgerð og
fyrirkomulagi atvinnuleysis-
trygginga í hverju landi fyrir
sig, hvað upp er á teningnum
hverju sinni í þeim efnum. Til
eru dæmi um lönd, þar sem
atvinnuleysi er skilgreint svo
þröngt, eins og t.d. í Sviss, eða
yfirleitt ekki skilgreint, eins og
t.d. í Sovétríkjunum, að ætla
mætti að þessi lönd hafi náð
einstökum árangti í baráttunni
við atvinnuleysið, enda þótt
fjöldi manna sé í reynd við
engin eða einungis fánýt
verkefni.
Ýmist vantalið ...
í Sviss, þai* sem fjórði hver
vinnandi maður er erlendur
ríkishorgari, komast einungis
Svissíendingar á atvinnuleysis-
skrá og það aðeins í mjög
takmarkaðan tíma, Einungis
þeir, sem þiggja atvinnuleysis-
bætur og eru á viðkomandi skrá
eru taldir þar atvinnulausir.
Þeir, sem missa rétt til þessara
bóta áður en atvinna gefst,
verða að lifa á sparifé sínu eða
sveitastyrk og teljast ekki leng-
ur til atvinnuleysingja. Ef er-
lendur ríkisborgari missir at-
vinnu sína í Sviss fær hann
engan stuðning og er gert að
hafa sig á brott og kemur aldrei
til með að fylla hóp atvinnuleys-
ingja þar í landi.
I Sovétríkjunum er atvinnu-
le.vsi einfaldlega ekki til skv.
lögum, sem breytir þó engu um
þá staðreynd, að allstór hópur
manna þar er án starfs og
verulegur fjöldi fólks er hafður
í fánýtum störfum. Deila má
um, hvort uppbyggilegra sé fyrir
viðkomandi að ganga til starfs,
sem bæði hann og aðrir sjá að
er gagnslaust og fánýtt eða
hreinlega þiggja bætur frá
viðkomandi stofnun meðan á
atvinnuleysi stendur.
... eða oftalið________
Á hinn bóginn eru svo til
dæmi um lönd, þar sem atvinnu-
leysi er í raun minna en tölur
benda til. Hér á Islandi þekkjum
við þess dæmi, þótt ekki sé víðar
leitað, að atvinnuleysisbótaþegi
neitar boðnu starfi, ef hann
metur langtímabætur meir en
tímabundið starf. Á þýzka
vinnumarkaðnum eru á þriðju
milljón útlendinga, sem allir
eiga rétt á bótum við missi
atvinnu sinnar. Af einni milljón
skráðra atvinnuleysingja í
Þýzkalandi eru um 10% útlend-
ingar. Tala starfandi útlendinga
í landinu er meira en helmingi
hærri en tala atvinnulausra
Þjóðverja. Á sama tíma voru um
tvö hundruð þúsund lausar
stöður í landinu. Landfræðileg
skipting og kunnáttukröfur
koma í veg fyrir það að hægt sé
að setja allar þær stöður. Það er
því hugsanlegur möguleiki þar
sem þannig stendur á, að lausar
stöður geti jafnvel verið fleiri,
en sem nemur tölu atvinnu-
lausra, þ.e.a.s. þar sem kerfi
atvínnuleysistrygginga verndar
menn við því að taka hvaða
stöðu sem laus er og í boði er og
veitir þeim jafnframt rétt, til að
þiggja aðeins þá stöðu, sem er í
samræmi við þekkingu þeirra og
starfsgrein og í þolanlegri ná-
lægð við heimili þeirra.
Atvinnuleysi er því ákaflega
teygjanlegt hugtak, sem virðist
að mestu leyti háð þjóðfélags-
gerð. Tilveruréttur atvinnuleys-
istrygginga er ótvíræður og
nauðsynlegur, en hvorki er
ástæða né þörf að fara hér
nánar út í þá sálma. Helztu
verkefni slíkrar stofnunar eiga
eða ættu að vera atvinnusköpun
og atvinnutrygging, atvinnu-
miðlun og svo í síðasta lagi
greiðsla bóta meðan á atvinnu-
leysi stendur.
Sérstaða
Þróunarlandanna
Það mætti halda, að þróunar-
löndin væru því algjör gósen-
lönd fyrir atvinnuleysistrygg-
ingar, því eitt helzta vandamál
þessara landa er hið yfirþyrm-
andi atvinnule.vsi, sem tröllríður
þessum löndum. Rannsóknar-
nefndir frá Alþjóða vinnumála-
stofnuninni, I.L.O., í Genf hafa
oftlega staðfest beint atvinnu-
le.vsi í þróunarlöndunum, sem
nemur langt yfir 20% allra
vinnufærra manna. í allsherjar-
rannsókn, sem gerð var í
Kólumbíu á seinni hluta síðasta
til skógar og þarf að burðast um
máttfarinn og lasburða, er ekki
vinnufær.
Þetta er einfaldur vítahring-
ur, sem þó segir sína sögu. Vitað
er, að fæðuskortur getur haft
langvarandi áhrif á einstakling-
inn. Barn vannærðar móður
fæðist í flestum tilfellum með
einhvers konar skemmdir, sem
marka það út lífið. Það fæðist
langt undir meðalþunga og
skortir mikið á í þroska. Magn
og tími framboðs móðurmjólkur
er minni hjá slíkri móður, en
það er í flestum tilfellum eini
möguleikinn fyrir ungabörn að
fá hin nauðsynlegu eggjahvítu-
Jón S. Sigurjónsson.
t
Hugleiðingar
um atvinnuleysi
— með sérstöku tilliti til
vanda þróunarlandanna
Erindi flutt á fundi hjá Rótarýklúbbi Reykjavíkur
áratugar reyndist þriðji hver
vinnufær maður atvinnulaus.
Vandamál skilgreiningar at-
vinnuleysis í þróunarlöndunum
er nokkuð annars eðlis en í
þróuðum löndum. Þar er nauð-
syn nánari skilgreiningar í beint
eða opið atvinnuleysi og svo
falið — sýnilegt eða ósýnilegt —
atvinnuleysi.
Opið eða beint atvinnuleysi í
þróunarlöndunum er skv. hinum
almenna skilningi fvrir hendi,
þá er maður er hreint og beint
starfslaus — án atvinnu. Falið
atvinnuleysi er hins vegar, eins
og tekið var fram, bæði til
sýnilegt og ósýnilegt.
Hið sýnilega falda atvinnu-
leysi er mjög algengt í landbún-
aði og er einnig það tilbrigði,
sem algengast er í sovétskipu-
lagi. Allt of margir verkamenn
eru við sama verkefni. Afrakst-
ur vinnunnar hvorki e.vkst né
minnkar, þótt bætt sé við
verkamönnum eða þeim fækkað
að einhverju leyti.
Hið falda ósýnilega atvinnu-
leysi er títt í þróunarlöndunum
og kemur einnig fyrir í þróuðum
löndum, en það er tilfellið, þegar
vel lærðum mönnum er of lítið
borgað fyrir vinnu sína, vinnu-
tíminn er of stuttur miðað'við
stærð verkefnis, eða ef vel
menntaðir menn eru í of lítil-
fjörlegum stöðum miðað við
hæfni þeirra og kunnáttu.
Það virðast öfugmæli, en
einmitt í þeim löndum, þar sem
verkefnin virðast nær óþrjót-
andi, er atvinnuleysið það farg,
sem allt virðist niður sliga og
þessi lönd fá vart undir risið.
Ahrif næringar
Ástæðurnar eru í flestum
tilfellum augljósar: Gífurleg
fólksfjölgun, sem stendur í
neikvæðu hlutfalli við verð-
mætamyndun samfara mennt-
unarleysi, kunnáttule.vsi, matar-
leysi, getuleysi — bjargarleysi.
Sá maður, sem ekki hefur vinnu,
hefur ekki brauð og getur ekki
brauðfætt aðra. Sá, sem ekki
hefur mat, eða hefur aðeins
lélega fæðu, hlýtur fyrr eða
seinna að bíða tjón á heilsu
sinni. Sá, sem ekki gengur heill
efni, að móðirin veiti því næga
mjólk í byrjun. Þegar vel lætur,
gerist það iðulega að börn séu
höfð yfir þrjú ár á brjósti og
fara fyrst eftir þaö að líða skort
á eggjahvítuefnum, auk þess
sem þörfinni fyrir fjölbreyttari
fæðu er ekki sinnt.
Fyrir atvinnusköpun er þetta
að því leyti mikilvægt, að
uppgötvað hefur verið orsaka-
samband milli alvarlegs nær-
ingarskorts móður og unga-
barns annars vegar og minnk-
aðrar námsgetu, deyfðar og
sinnuleysis hins vegar.
Það, sem oft er talið leti og
ódugnaður á einnig oft rætur
sínar að rekja til beins næring-
arskorts, sem oftlega hefur
veikindi í för með sér, eins og
f.vrr var getið. Tilraunir, sem
gerðar voru á amerískum
stúdentum sýndu þetta greini-
lega. Þeir voru settir á matar-
skammt brasilíansks alþýðu-
fólks i nokkurn tíma og ekki leið
á löngu, þar til þessir Iífsglöðu
náungar höfðu misst allan þrótt
og framtakssemi, sem áður
hafði annars einkennt þá.
Þjóðfélag og trú
Þjóðfélagsástæður geta haft
letjandi áhrif á dugnað og
ástundun. Landbúnaðarverka-
maðurinn, sem missir allan
afrakstur vinnu sinnar til iðju-
lauss lénsherra, sem lifir í
vellystingum praktuglega, sér
enga ástæðu til að hafa sig
sérstaklega í frammi. Svipað er
á döfinni á samyrkjubúum
innan sovétskipulagsins er
bændur sýna dugnað sinn og
atorku þá fyrst er þeir fá smá
landsskika til eigin afnota og
skila þaðan margfaldri upp-
skeru miðað við afköst sam-
yrkjubúsins.
Flest trúarbrögð heims, einn-
ig reyndar kristin trú, boða
fátækt og nægjusemi. Dugnaður
og iðjusemi kristinna mót-
mælendatrúarmanna er undan-
tekning á þessu sviði, en þeim
þætti í trúarbragðasögu heims
hafa verið gerð góð skil af þýzka
þjóðfélagsfræðingnum Max
Weber. Hið trúarlega fátæktar-
boð getur verið svo sterkt, að
dugnaður er litinn óhýru auga.
í ofanálag kemur svo sá þáttur
forlagatrúar, sem sýnir fram á
fánýti framtakssemi, þar eð allt
sé fyrirfram ákveðið og ekkert
við því að gera. Þjóðfélagslegt
óréttlæti, veikindi og önnur
óáran eru ekkert til að æsa sig
út af, því guðleg máttarvöld
hafa fyrirfram ákveðið, að
svona skuli það vera. Það er
eftirtektarvert, að þeir trúar-
hópar í þróunarlöndunum, sem
sýna sérstaka sjálfsbjargarvið-
leitni og dugnað, eru yfirleitt
randhópar, sem brotist hafa út
úr eigin umhverfi, sem annars
einkennist af sinnuleysi. Þannig
er ástatt um kaþólska Sikiley-
inga í Brasilíu, Parsa á Indlandi,
Kínverja í Indónesíu og Hindúa
í Afríku, o.fl.
Þáttur
fjölskyldunnar
Atvinnuleysistryggingar, eins
og þjóðir Vestur-Evrópu þekkja
þær, eru varla til í þróunarlönd-
unum. Þannig tryggingar
grundvallast á þróttmiklu at-
vinnulífi og eru aðeins megnug-
ar að greiða bætur í mjög
takmarkað tímabil og myndu
ekki þola algjört atvinnuleysi
stundinni lengur. Tilraun Is-
lendinga 1936 að koma á þannig
tryggingu í lélegu árferði í
fátæku landi sýndi þetta berlega
og var dæmd til að mistakast.
En til að firra tímabundnum
vandræðum hjá takmörkuðum
hóp vinnuaflsins og svo til
atvinnutryggingar geta atvinnu-
leysistryggingar verið til mikill-
ar blessunar.
Atvinnuleysistryggingar eru
þó til í öðru formi í mjög
mörgum þróunarlöndum, en það
er innan vébanda fjölskyldunn-
ar. Ef einhver meðlimur fjöl-
skyldunnar hefur góða atvinnu,
hvílir á honum óumflýjanleg og
sterk siðferðisleg skylda að sjá
öllum öðrum farborða: Foreldr-
um, bræðrum og systrum, mök-
um þeirra og börnum og jafnvel
þeirra systkinum og foreldrum.
Þessir aðilar hafa og sjá svo
enga ástæðu til að leita sér að
vinnu, heldur koma sér þægilega
fyrir og eignast börn. Hver
fjölskylda eignast oft milli átta
og tíu börn. Helmingur þeirra
deyr, en möguleiki er að koma
einu þeirra heilbrigðu á legg,
sem sér þá um foreldrana í
ellinni og fjölskylduna yfirleitt,
ef það fær vinnu. Hin hraða
fólksfjölgun á sér því hinar
skynsamlegu orsakir, sem
byggðar eru á tryggingarsjónar-
miði einstaklingsins í elli og
atvinnuleysi, en hafa hræðilegar
afleiðingar fyrir þjóðfélagið sem
heild.
Afrek læknavísindanna til
varnar sóttum og ungbarna-
dauða reynast líka oft býsna
tvíeggjuð, því þau halda lífi og
heilsu í börnum, sem ekki var
búizt við að lifðu. Þau auka á
stærð fjölskyldunnar, en auka
ekki að sama skapi á möguleik-
ana til atvinnu, nema síður sé.
Hungruðum munnum fjölgar,
það sem til skiptanna er minnk-
ar, hungrið verður sífellt, nær-
ingarsjúkdómum fjölgar og
læknar þróunarlandanna sjá
ekki fram úr þessu sjálfsskapar-
víti. Þetta er ekki gagnrýni á
læknisfræði. Læknisfræði er
ekki hagfræði.
Menntun
væri máttur
Menntunarleysi og kunnáttu-
leysi koma oft í veg fyrir
atvinnumöguleika. Af þeim, sem
yfirleitt hafa möguleika á að
komast í skóla og læra að lesa
og skrifa, komast aðeins örfáir
í áframhaldandi skóla. Hinir
bíða með kunnáttu sína eftir
atvinnu og hafa svo gleymt því
lærða vegna æfingarleysis, þeg-
ar atvinna býðst. Oft eru lestur
og skrift alls ekki kennd á
heimamáli viðkomandi, heldur
notast við eins konar „lingua
franca“, sem gerir allt enn
erfiðara og gleymist því fyrr.
Miðað við þörf framleiða
þróunarlönd lögfræðinga, verk-
fræðinga og heimsspekinga í
stórum stíl, sem hvergi fá
atvinnu. Það þykir ekki fínt að
læra t.d. landbúnaðarfræði, en á
þeirri menntun er yfirleitt mikil
þörf. Læknar og tæknifræðingar
sjá sér oft leik á borði og fara
að heiman eða koma ekki heim
að loknu námi, því þeirra
vinnukraftur er einnig eftirsótt-
ur í hinum þróuðu löndum, þar
sem kaupið og lífsgæðin eru
meiri. Þetta fyrirbæri nefnist
„brain drain“ og er alvarlegt
vandamál þróunarlandanna, því
þar er skortur á rétt menntuð-
um mönnum, sem gætu lagt
drög og skipulagt atvinnumögu-
leika fyrir hina ver stöddu
landsmenn sína.
Óvíss framtíð
Atvinnumál þróunarlandanna
eru því í vissum hnút, sem erfitt
er að leysa, því ytri og innri öfl
toga í sitt hvorn endann og lítil
von til að á slakist, meðan
þróunarlöndin leita eftir
erlendu fjármagni til uppbygg-
ingar á nýtízku sjálfvirkum
iðnaði, sem veitir örfáum at-
vinnu til framleiðslu á geysilegu
vörumagni, sem ekki hefur
neina eftirspurn á heimamark-
aði, því þar hefur fjöldinn engan
kaupkraft vegna atvinnuleysis.
Lausnin hlýtur að liggja í því
að lögð verði meiri áherzla á
vinnuaflsþáttinn og þeim mun
minna á auðmagnsþáttinn.
Þetta sjónarmið kom skýrt fram
á síðasta þingi F.A.O., Matvæla-
og landbúnaðarstofnunar Sam-
einuðu þjóðanna, í Róm í
nóvember sl. Þessi skoðun fékk
að vísu góðan hljómgrunn,, en
framtíðin ein getur skorið úr,
hvað ofan á verður. Víst er, að
hnapphelda erlendra skulda og
meira atvinnuleysis færir
þróunarlöndunum enga lausn
sinna vandamála um ókomna
framtíð.
—
—