Morgunblaðið - 16.04.1978, Blaðsíða 2

34
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 16. APRÍL 1978
Júpiter, stærsti sonur sólar, sést hér með fjórum stærstu tunglum
sínum sem heita: 10, Europa, Ganymede og Callisto.
Þessi mynd sýnir stjörnumerkið Tvíburarnir.
Merkt er við reikistjörnurnar Júpiter, og
mars með jcrossum, og sýna þeir afstöðu
þeirra til fastastjarna, sem myndin sýnir.
I
Um þessar mundir (í lok
desember 1977), er fagurt mjög
að horfa til himins á heiðskír-
um siðkvöldum í austur- og suð-
austurátt, en þar skarta í sínum
fegursta ljóma tváer hinar
stærstu af reikistjörnum sól-
hverfis okkar, Júpíter og
Satúrnus, og nágrannastjarna
okkar, Mars. Liggja þessar
þrjár reikistjörnur í nær beinni
línu á himninum frá okkur að
sjá og er alllangt bil og nokkuð
svipað milli þeirra allra. Sjást
þær aliar mjög greinilega með
berum augum og er Júpíter
þeirra bjartastur en þar næst
Mars. Allar færast þessar
stjörnur til vinstri eftir himnin-
um á göngu þeirra um sólina og
fer Mars hraðast, enda er hann
næst sólu af þessum þremur
jarðstjörnum.
Júpíter er þeirra hæst á lofti
og er nú staddur í Tvíbura-
merki vestanverðu.
Tvfburamerki liggur lárétt á
himni frá okkur að sjá og geng-
ur til vinstri út frá bilinu milli
stjörnumerkjanna Auriga
(Ökumanninum, sem er hátt á
lofti) og Orion (Veiðimannin-
um, sem er lægra á lofti, beint
niður undan Auriga).
Björtustu stjörnur Tvibura-
merkis eru Kastor, sem er hvít
stjarna af annarri birtugráðu
og Pollux, sem er gulleit
stjarna af fyrstu birtugráðu.
Kastor, sem með berum aug-
um virðist vera ein stjarna, er í
rauninni þrístirni, og hver þess-
ara þriggja stjarna er aftur tví-
stirni.
Mjög er algengt, að stjörnur
séu tvistirni, þrístirni og fleir-
stirni, eins og dæmið um Kastor
sýnir. Snúast þá viðkomandi
sólstjörnur ásamt fylgistjörn-
um sínum hver um aðra og því
hraðar, sem þær eru nær hver
annarri, því aðdráttarkraftur
alls efnis og allra stjarna er
ráðandi afl um allan alheim,
rétt eins og hér hjá okkur.
II
Júpiter er stærsta reiki-
stjarna sólhverfisins og
skemmst er hann frá jörðinni í
næst honum gengur, Amalthea,
fer eina umferð um móður-
hnöttinn á 11 klst. og 57 mín.,
en fjarlægasta tunglið, Hades,
fer eina umferð á 758 dögum,
eða mun lengri tima en reiki-
stjarnan Mars er að fara eina
umferð um sólina.
Júpíter snýst um sjálfan sig á
10 klst., og er það hraðari snún-
ingur en nokkurrar annarrar
reikistjörnu sólhverfisins, og
vegna þessa snúningshraða er
stjarnan áberandi flöt um
heimsskautin.
Galileo Galilei (f. 1564, d.
1642) varð fyrstu manna til að
sjá 4 stærstu tungl Júpiters i
sjónauka og fylgdist hann síðan
með göngu þeirra um hinn
mikla miðhnött þessa stjarn-
kerfis, um margra ára skeið.
Vakti þessi uppgötvun að von-
um mikla furðu hugsandi
manna, á þessu mikla niðurlæg-
ingartímabili vestrænna þjóða,
og var þetta einn af fyrirboðum
þess, að aftur færi að rofa til í
andlegri hugsun og víðsýni.
Mars er um þessar mundir
staddur í Krabbamerki
(Cancer), sem er eitt af
stjörnumerkjum dýrahringsins,
milli Ljónsmerkis og Tvíbura-
merkis. Krabbamerki er frem-
ur dauft og erfitt að sjá stjörn-
ur þess með berum augum,
nema skyggni sé mjög gott, en
Ingvar
Agnarsson:
borð hans mun vera gróðurlaus-
ar auðnir. Lofthiti er lítill
vegna fjarlægðar frá sól og loft-
þyngd aðeins lítið brot af því
sem er við yfirborð jarðar.
Miklir gígar eru víða á yfir-
borði Mars, líkir þeim sem eru
á tunglinu og einnig finnast þar
stórkostleg eldfjöll, sem þó
munu nú vera útkulnuð.
Tvö örsmá tungl, Fobos og
Deimos, ganga um Mars með
mjög miklum hraða, enda eru
þau ákaflega nærri hnettinum,
einkum annað þeirra.
Satúrnus er nú staddur i
Ljónsmerki vestanverðu.
Ljónsmerki (Leo) er eitt af
stjörnumerkjum dýrahringsins,
og sumar stjörnur þess bjartar
og vel sýnilegar berum augum.
Bjartasta stjarnan er Regulus,
sem er bláhvít sól af fyrstu
birtugráðu og er í 84 ljósára
fjarlægð frá sólhverfi okkar.
Hún er þrístirni og hefur 150-
falt ljósmagn á við okkar sól.
Um miðjan nóvember á
hverju ári gengur jörðin inn í
loftsteinasveim og sjást þá mik-
il stjörnuhröp i átt til Ljóns-
merkisins. Loftsteinasveimur
þessi er kallaður Leonítar, eftir
samnefndu stjörnumerki, og
varð fyrst kunnur 12. nóv. 1833,
en þá birtust stjörnuhröp mikil
á himni og stóðu í heila nótt.'
Loftsteinar þessir birtast um
FAGRAR
HIMNI
STJÖRNUR Á
590 milljón kílómetra fjarlægð.
Júpiter er 12 ár að ganga eina
ferð um sólu. Júpiter er þakinn
miklum skýjabreiðum, sem
liggja eins og lárétt, misbjört
belti hvert við hliðina á öðru.
Ofantil við miðju Júpiters er
rauður, aflangur blettur, feiki-
stór og er lengd þessa bletts um
32 þús. km eða nær því eins og
þrefalt þvermál jarðar okkar.
Um Júpíter ganga 14 tungl,
og eru fjögur þeirra mjög stór.
Hið stærsta þeirra, Callisto, er
5.100 km í þvermál, og stærsta
tungl sólhverfisins. (Tungl
jarðar okkar er 3.476 km í þver-
mál, Merkúríus er 4.840 km og
Mars er 6.742 km í þvermál og
má í þessum samanburði sjá að
hnattakerfi Júpíters er engin
smásmið).
Það af tunglum Júpíters, sem
Satúrnus með hinum sérstæðu hringum sínum og nokkrum stærstu
tunglum.
miðjan nóvember á hverju ári
sem mikil stjörnuhröp, en mest
þó á 34 ára fresti og sjást þá oft
þúsundir stjörnuhrapa á hverri
klukkustund í átt til Ljóns-
merkisins.
Satúrnus er næststærsta
reikistjarna sólhverfis okkar,
og sést mjög vel berum augum
um þessar mundir. Hann er 29
ár að ganga eina ferð um sólu
og minnsta fjarlægð hans frá
jörð er 1200 milljónir kíló-
metra. Satúrnus er þakinn
breiðum skýjaböndum líkt og
Júpíter en þó ekki eins áber-
andi.
Það sem sérstæðast er við
Satúrnus eru breið belti, sem
liggja umhverfis hann í allmik-
illi fjarlægð frá yfirborði hans.
Þessi belti sáust fyrst í sjón-
Framhald á bls. 46.
Ljónsmerkið er eitt þekktasta og skýrasta af stjörnu-
merkjum dýrahringsins. Krossinn sýnir afstöðu
Satúrnusar um þessar mundir til Regulusar, sem er
bjartasta stjarna þessa merkis.
með litlum sjónauka sjást þær
greinilega.
Mars sést mjög vel með ber-
um augum og er rauðleitur að
sjá. Hann er fjórða reikistjarri-
an frá sólu og gengur um hana
næst utan við braut jarðar. Um-
ferðartími Mars um sólu er 687
dagar eða nærri tvö jarðarár.
A liðnum öldum hefur engin
reikistjarna sólhverfis okkar
verið rannsökuð jafnmikið af
stjörnufræðingum og einmitt
Mars. Hafa ýmsir, sem beint
hafa stjörnusjám að þessari
stjörnu þóst sjá þar mikla
skurði, og sköpuðust af þessu
ýmsar hugmyndir skálda og rit-
höfunda um stórkostlegar
áveitur og þróað mannlif á
Mars. Nú er vitað, að svo er
ekki. Hnötturinn er ekki þann-
ig settur innan sólhverfisins, að
æðra líf geti þróast þar. Yfir-
Um Mars ganga tvö tungl, Fobos og Deimos, og eru
bæði örsmá.