Morgunblaðið - 11.05.1978, Qupperneq 24

24
MORGUNBLAÐIÐ. FIMMTUDAGUR 11. MAÍ 1978
Jttanjpnttóiifrft
Utgefandi hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Ritstjórnarfulltrúi Þorbjðrn Guómundsson.
Fróttastjóri Björn Jóhannsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson
Áskriftargjald 2000.00 kr. ó mónuói innanlands.
í lausasölu 100 kr. eintakið.
Aldo
egar miklir og
voveiflegir atburðir
gerast, fer bezt á því, að
þögnin tali. Þannig hefur
kona Aldo Moros, þessa
virta ítalska stjórnmála-
manns, óskað eftir því,
ásamt öðrum aðstand-
endum hans, að sem mest
þögn ríki í kringum
mórðið á honum — og þá
ekki síður útför hans.
Þetta eru eðlileg viðbrögð
fólks, sem hefur gengið í
gegnum hreinsunareld
kvala og þjáninga, svo
vikum skiptir, og telur
sig nú hvergi geta leitað
trausts og halds nema í
bænum sínum, þögninni.
Samúð allra góðra
manna um víða ve^öld
streymir nú til konu Aldo
Moros og fjölskyldu hans.
Og þeir, sem gerst
þekkja, vita, að sjálfur
var hann stjórnmálamað-
ur af þeirri stærðar-
gráðu, sem kallar á virð-
ingu og þakklæti, nú
þegar hann er allur.
íslendingar eiga auð-
velt með að skilja tilfinn-
ingar ítölsku þjóðarinnar
þegar hún syrgir þennan
myrta leiðtoga sinn. Og
ýmislegt úr sögu okkar
auðveldar okkur að
skyggnast bak við for-
tjald harmleiksins, t.a.m.
þau orð sem eitt sinn
endur fyrir löngu voru
viðhöfð um einn ágætasta
son íslenzku þjóðarinnar,
Jón Arason, sem einnig
varð fórnarlamb ofbeldis
og öfgamanna, en um
hann var sagt, að öxin og
jörðin geymdu hann bezt.
Hinir marxísku öfga-
menn Rauðu herdeildar-
innar á Ítalíu hafa nú
kveðið upp sams konar
dóm yfir Aldo Moro — og
fullnægt honum með
morði, sem á eftir að
verða svartur blettur á
samvizku okkar tíma.
Það er einkennilega
margt líkt með þeim
áratug, sem við nú lifum,
og áratugnum milli 1930
og ‘40, þegar öfgahópar
heilluðu fjölda manna,
ekki sízt fjölda fólks, sem
m.a. laut hinum ytri
táknum nazismans. En
iú eru táknin önnur og
fugmæli kennisetning-
anna ekki hin sömu og
þá. En öfgarnar eru svip-
Moro
aðar og aldrei hefur
ofbeldi verið dýrkað með
jafn blóðugu hugarfari og
einmitt á þeim tímum,
sem nú gengur yfir okkur
eins og harmsöguleg
áminning forsjónarinnar
um þann skepnuskap,
sem lifir með manninum,
og þá ástríðu ofbeldisafla
að tileinka sér miðalda-
vinnubrögð — og þá í
skjóli miðaldakenninga,
sem eru sprottnar úr
grimmd, ofstæki og
óseðjandi valdagræðgi,
eins og: að tilgangurinn
helgi meðalið. Þessi orð
voru fyrst sögð í grimmd-
aræði ítölsku endurreisn-
arinnar og enn eru hrylli-
legir og viðurstyggilegir
glæpir framdir í skjóli
þeirra.
Það er ekki víst, að
Aldo Moro verði síðasta
fórnardýr þess ofstækis
og þeirrar yfirgengilegu
dýrkunar grimmdar og
skepnuskapar, sem nú fer
eins og blóðug holskefla
um samtíð og sögu. En
við skulum samt vona, að
morðið á þessum merka
fulltrúa ítalsks lýðræðis
verði til þess að einhverj-
ir staldri við og spyrji
sjálfa sig þeirrar brenn-
andi spurningar: hvernig
eigum við að koma í veg
fyrir, að ofbeldis- og
öfgaöfl geti sáð fræjum
haturs og grimmdar í
brjóst ungs fólks? Og
einnig og ekki síður: hvað
getur lýðræðissinnað fólk
gert sér og þjóð sinni til
varnar í þeim skelfilegu
átökum, sem nú eiga sér
stað um mannssálina?
Það er vafalaust til of
mikils mælzt að skelfing-
unum linni, þó að morðið
á Aldo Moro hafi orðið
mönnum eftirminnilegt
áfall; að ofbeldisöfl leggi
árar í bát og fari að vilja
almenningsálitsins um
friðsamlega sambúð í
daglegum samskiptum
fólks með ólíkar skoð-
anir. Svefninn er vopna-
hlé, segir ítalska stór-
skáldið Ungaretti í þýð-
ingu Aðalsteins Ingólfs-
sonar, en í þessu ljóði er
einnig talað um hið langa
ferðalag að dauðans dyr-
um, eins og skáldið kemst
að orði. Við dauðans dyr
biður nú fólk um allan
heim um slíkt vopnahlé.
Hið móðurlega andlit Nínu
Bukovskys var alveg eins og á
myndinni, sem ég hafði í vesk-
inu á fluginu.frá New'York til
Zlirich. En hvílík breyting á
umhverfinu — aðlaðandi fimm
herbergja íbúð, blóm með ham-
ingjuóskum, svalir með útsýni
yfir sólríkt, svissneskt landslag.
Ég sá hana fyrir mér, hvernig
hún hefði litið út daginn í júlí-
mánuði f fyrra, þegar hún
hringdi til mín í New York frá
simstöð í Moskvu — K.G.B. var
búin að taka hennar sima úr
sambandi — til að segja mér, að
hún hefði ekki heyrt frá syni
sínum í fangelsi i átta mánuði
og óttaðist, að hann væri iátinn.
Og nú var hún hérna Nína
Ivanovna (eins og ég var farin
að kalla hana — með fornafni
og föðurnafni — að rússnesk-
um sið), og beið eftir því að
sonur hennar vaknaði, en hann
svaf fram eftir þennan morgun.
Hún hitaði vatn handa okkur og
virti mig fyrir sér með sömu
forvitni og ég horfði á hana.
Fram að þessu höfðum við að-
eins verið raddir hvort gagn-
vart annarri í simasambandi
milli New York og Moskvu, og
það gat rofnað í miðri setningu.
Ég var rússnesku mælandi,
ókunnug, anjerísk kona, sem
hafði hringt i hana i fyrsta
skipti árið 1972 af skyndilegri
hvöt, og hún var móðir
Vladimirs Bukovskys, sem háði
einnar konu baráttu til að
bjarga syni sínum úr þrælkun-
arbúðum, fangelsum og geð-
veikrahælum, sem eru hlut-
skipti hinna erfiðari andófs-
manna í Sovétrikjunum.
Einu sinni hafði ég sagt
henni — ég veit ekki, i hverju
hinna 42ja símtala á þessum
árum — að einn góðan veður-
dag, þegar allir erfiðleikar
væru að baki, myndum við sitja
saman öll þrjú og fá okkur te-
sopa. Hún trúði því ekki þá í
örvæntingu sinni, að það myndi
geta skeð. Og nú var hún hér —
að laga te. „Er þetta raunveru-
lega þú?“ spurði ég, þegar ég
kom til þorpsins, þar sem þau
dvöldu, með ferðatösku mína
og innkaupatösku fulla af gjöf-
um frá fólki í New York, og allt,
sem hún gat sagt á móti, var:
„Er þetta virkilega þú?“
„Og þetta er Valdi," sagði
hún, um leið og sonur hennar
kom inn í herbergið, klæddur
rauðri peysu, sem á var letrað
„Hawai-háskólinn“ þvert yfir
brjóstið.
Hann leit betur út núna en
hann hafði gert á sjónvarps-
skerminum fyrir sex vikum.
Við höfðum þegar talazt við i
sima yfir hafið. Hann hafði þá
látið í ljós innielegt þaaklti sit
mneðfögrum orðum í garð
Amnesty International, sem ég
tilheyri, fyrir allt, sem fyrir
hann hefði verið gert, svo að
þau formsatriði voru afstaðin.
Það kom mér á óvænt, hve létt
var yfir honum núna, hann var
jafnvel gáskafullur, þegar við
settumst að tedrykkjunni, eins
og hann vildi bægja burt alvar-
legri umræðuefnum i bili.
Hann var svo unglegur miðað
við 34 ára aldur og hlutskipti
sitt á stjórnmálasviðinu — að
vera fyrsti fangelsaði, rúss-
neski andófsmaðurinn, sem
opinberlega var iátinn laus i
skiptum fyrir pólitiskan fanga
(Luis Corvalan, leiðtoga komm-
únistaflokksins i Chile), en
með þeim kaupum viðurkenndi
Moskva i fyrsta sin’n tilveru
pólitískra fanga i Sovétrikjun-
um, þótt óbeinlínis væri. Frá
þvi að hann var látinn laus i
desember s.l., hefur hann verið
á ferðalagi um Vestur-Evrópu,
þar sem hann hefur sagt öllum,
sem heyra vilja, hvað gerist
með þjóð, þar sem lögleysum og
ofbeldi er beitt af hálfu yfir-
valda.
Það var svo margt, sem þurfti
að spyrja um og útskýra. Ninu
Ivanovna langaði að heyra svo-
lítið af högum okkar. Ég hafði
sagt henni mjög litið um sjálfa
mig í simtölum okkar. En nú
gat ég skýrt henni frá því, að
foreldrar mínir hefðu farið frá
Sovétríkjunum i siðari heims-
styrjöldinni, og að min eigin
fjölskylda hefði orðið.að sjá á
bak ýmsum úr sinum hópi í
þrælkunarbúðum og fangelsum
í Sovétríkjunum. En áður en ég
gat spurt hána frekar, tóku
fyrstu gestir dagsins að koma
— það varð endalaus straumur
blaðamanna, sálfræðinga og
geðlækna, ljósmyndara og ann-
arra af ýmsum þjóðernum þá
fjóra daga, sem ég var hjá
þeim. Það var komið kvöld, þeg-
ar við Nína Ivanovna gátum
loks farið að tala saman ótrufl-
aðar.
Eitt sinn hafði hún sagt við
mig: „Ég er hæna, sem hef leg-
ið á árnareggi.“ Og þegar ég
hlustaði á hana núna, skynjaði
ég hina stöðugu undrun hennar
yfir því að hafa alið upp svo
uppréisnargjarna hetju.
Erfiðleikarnir gerðu þegar
vart við sig í barnæsku hans.
Þegar Volodya — Valdi — var
aðeins 12 ára, var athygli skóla-
stjórans vakin á því, hversu sér-
lundaður hann væri og sér-
sinna. Og skólastjórinn sagði
við hann: „Við ætlum að safna
sönnunum gegn þér, Bukovsky,
og þér verður vikið úr skóla.
Það var um það að ræða, sagði
Nina Ivanovna, „að stýfa væng-
ina“ af unglingum, sem voru
sjálfstæðir í hugsun — það var
stefna i uppeldismálum. Fjór-
um árum siðar var honum vikið
úr skóla fyrir að gefa út vélrit-
að blað, sem hét „Píslarvottur-
inn“. Nokkrum árum síðar var
hann viðstaddur ljóðalestur á
Mayakovsky torgi og var þá vik-
ið úr háskólanum í Moskvu fyr-
ir að vera bendlaður við bók-
menntatímaritið „Fönix 61“.
Hann var þá á fyrsta ári í lif-
eðlisfræði.
Nína Ivanovna vann þá við
dagskrárgerð fyrir barnatima i
Moskvu-útvarpinu, og hún
reyndi fyrst að fá Valda ofan af
þátttöku i þess háttar starf-
semi. Ekki af því að henni fynd-
ist neitt ,,rangt“ við það, heldur
af þvi að hún vildi, „að líf hans
gengi árekstralaust". Enginn i
fjölskyldu hennar hafði nokkru
sinni verið andófsmaður eða
uppreisnargjarn. Eiginmaður
hennar, sem hún hafði skilið
við, var íhaldssamur félagi rit-
höfunda samtakanna. Valdi var
undantekning, hann var af-
brigðilegur.
Árið 1963, þegar Valdi var
tvitugur, var hann handtekinn í
fyrsta sinn, þar sem hjá honum
fundust tvö ljósrituð eintök af
bókinni „Hin nýja stétt" eftir
júgóslavneska kommúnista —
frávillinginn Milovan Djilas.
Hann var úrskurðaður á sér-
stakt geðveikra — fangelsis-
hæli i Leningrad. „Látum hann
dvelja þar um hríð", sagði sak-
sóknarinn við 'Ninu Ivanovna.
„Við þetta . ann upp fyrir mér
ljós,“ sagði hún. Henni duldist
ekki lengur, að sonur hennar
var knúinn áfram af „óeigin-
gjarnri réttlætishvöt" og hún
reyndi aldrei aftur að letja
hann, því að „ég vildi ekki
hindra hann í þvi að gera eitt-
hvað gott.“
Valdi var látinn laus úr geð-
veikrahælinu 1965. Hann lýsti
reynslu sinni af því sem „15
mánaða helviti", en hann var
jafn óhagganlegur í baráttu
sinni fyrir mannréttindum.
Hann skipulagði opinberar
mótmælaaðgerðir ásamt öðrum
i hinni fámennu andófshreyf-
ingu, sem var að byrja að draga
að sér athygli vestrænna rikja
— og KGB — á sjöunda ára-
tugnum, til stuðnings rit-
höfundunum Andrei Sinyavsky
og Yuli Daniel, sem höfðu verið
teknir höndum fyrir að leyfa
útgáfu erléndis i verkum sin-