Morgunblaðið - 11.05.1978, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 11. MAI 1978
Auknar lántökur gera
vandann verri viðureignar
— sagði Kristján Jónsson í ræðu um flárhagsvanda
Rafmagnsveitna ríkisins og lausn til frambúðar
Málefni Rafmagnsveitna
ríkisins hafa mjög verið til
umræðu að undanförnu. Á
aðalfundi Sambands ís-
lenzkra rafveitna í fyrradag
flutti Kristján Jónsson raf-
magnsveitustjóri ríkisins,
ræðu, þar sem hann fjallaði
ítarlega um rekstarvanda-
mál stofnunarinnar og
skýrði frá hugmyndum um
úrlausn á þeim. Ræða Krist-
jáns Jónssonar fer hér á
eftir í heilds
Inngangur
Málefni Rafmagnsveitna ríkisins
hafa mikið borið á góma á undan-
förnum mánuðum. I þeim umræðum
hefur aðallega verið rætt um þann
tímabundna fjárhagsvanda, sem
Rafmagnsveiturnar hafa átt við að
etja frá síðasta hausti og fram á
þennan dag. I þessu erindi verður
leitazt við að gera stutta grein fyrir
aödraganda og eðli þessa fjárhags-
vanda, svo og geta þeirra tillagna,
sem stofnunin sjáif hyggst gera um
frambúarlausn hans.
Aðdragandi
Eins og kunnugt er, er það engin
nýlunda, að Rafmagnsveitur ríkisins
eigi við fjárhagserfiðleika að stríða.
Ein meiginástæða þessa fjárhags-
vanda, bæði nú og á undanförnum
árum, er sú að allar framkvæmdir
Rafmagnsveitnanna, að sveitaraf-
væðingu undanskilinni, hafa verið
fjármagnaðar að langmestu leyti
með mjög óhagstæðum lánum, án
tillits til þess hvort tekjur nægðu til
að standa undir lánabyrðinni. Við
þetta bætist óhagkvæm orkuöflun,
m.a. mikil orkuvinnsla í dieselvélum,
og mikil orkusala á gjaldskrárliðum,
sem skila hlutfallslega litlum tekj-
um, svo sem sala raforku til
húsahitunar.
Til að gera frekari grein fyrir
þessu verður hér i stuttu máli rakin
þróun þessara mála síðustu tíu ár.
í árslok 1968 skipaði þáverandi
raforkumálaráðherra, Ingólfur Jóns-
son, svokallaða RARIK-nefnd „til
þess að kanna leiðir til að bæta
fjárhagsafkomu Rafmagnsveitna
ríkisins".
Nefndin skilaði bráðabirgðatillög-
um í apríl 1969 og endaniegum
tillögum í ýtarlegri skýrslu í nóvem-
ber 1969.
Megin niðurstöður nefndarinnar
voru þessar:
„1. Fjárhagsvandkvæði og hin háa
gjaldskrá Rafmagnsveitna ríkisins
stafa af óhagkvæmum orkuöflunar-
kostum og dýrum flutningi, en felast
ekki í rekstri dreifiveitna, hvorki í
sveitum eða þéttbýli.
2. Rafmagnsveiturnar munu ekki
komast af án fjárhgaslegrar aðstoð-
aðar á næstu árum.
3. Starfsemi Rafmagnsveitnanna
hefur breytzt úr því að vera
framkvæmdarfyrirtæki í það að vera
rekstarfyrirtæki og leiðir af því, að
aðlilegt er að gera margvíslegar
skipulagsbreytingar á fyrirtækinu."
Varðandi 1. tölulið vil ég taka
fram, að hafi það átt við árið 1969,
að rekstur dreifiveitna í sveitum hafi
ekki átt þátt í fjárhagsvandkvæðum
og hárri gjaldskrá Rafmagnsveitn-
anna, þá á það ekki við lengur, þar
sem rekstur sveitarkerfanna er
orðinn mjög dýr og flutningstöp á
mörgum svæðum iandsins r orðin
mjög há, eða yfir 20% í stað um 10%,
sem eðlilegt væri. Stafar þetta af
því, að ekki hefur fengizt nægt fé á
undanförnum árum til að ráðast í 2.
áfanga sveitarafvæðingarinnar, þ.e.
aukningu og styrkingu hins veika og
aðallega einfasa sveitadreifikerfis,
sem upphaflega var lagt í þeim
tilgangi að koma rafmagni á sem
flest býli á sem ódýrastan hátt.
Þær skipulagsbreytingar, sem
nefndin gerði tiilögur um, hafa nú að
veruleguleyti verið framkvæmdar.
I skýrslu nefndarinnar kemur
fram, að vanskil og óumsamin lán
. Rafmagnsveitnanna í árslok 1969
yrðu 62 Mkr eða 372 Mkr á verðlagi
ársins 1977.
í kafla 7.. 3. 1 í skýrslunni segir
ennfremur:
„Með lögum nr. 96/1965 um
ráðstafanir tii þess að bæta fjárhag
Rafmagnsveitna ríkisins var fjár-
hagur Rafmagnsveitnanna endur-
skipulagður. Var orðin nauðsyn á
því, þar sem vanskilaskuldir höfðu
myndast vegna rekstarhalla og
ónógrar fjármögnunaraukninga.
Fól hin fjárhagsiega endurskipu-
lagning m.a. í sér, að lagt var
verðjöfnunargjald á raforkusölu í
landinu, sem renna skyldi til Rarik.
Tekjur af verðjöfnunargjaldinu voru
ákvarðaðar föst upphæð, 35 Mkr á
ári. Var gjaidið einnig lagt á
raforkusölu Rarik, sem hækkaði
raforkuverð sitt sem því nam. Fékk
Rarik verðjöfnunargjaldið með þess-
um hætti árin 1966—68 og fram á
mitt árið 1969. Náði verðjöfnunar-
gjaldið langt til þess að vega á móti
rekstrarhalla fyrirtækisins allt fram
til ársins 1968. Gengislækkun það ár,
ásamt öðrum orsökum, hafði í för
með sér svo mikil fjárhagsvandræði,
að fyrirsjáanlegur varð rekstrar- og
greiðsluhalli árið 1969. Voru það
vandkvæði m.a. orsök fyrir skipun
þessarar nefndar.
Bráðabirgðaniðurstöður nefndar-
innar í apríl 1969 leiddu í Ijós, að
ekki var möguleiki hjá Rafmagns-
veitunum að komast yfir þennan
vanda af eigin rammleik. Var í þeim
niðurstöðum m.a. lagt til, að verð-
jöfnunargjaldið yrði tvöfaldað, þ.e.
hækkað úr 35 Mkr í 70 Mkr á ári og
það lagt á í smásölu. Var ennfremur
lagt til, að rafmagnsverð í smásölu
yrði hækkað um 10% að meðtöldu
verðjöfnunargjaldi. Með bráða-
birgðarlögum þ. 23. júní (1. nr.
49/1969) var hækkun verðjöfnunar-
gjaldsins ákveðin og í kjölfar þess
voru gjaldskrár Rafmagnsveitnanna
einnig hækkaðar."
Ofangreind bráðabirgðalög voru
staðfest með lögum nr. 17/1970, en
verðjöfnunargjaldinu haldið á heild-
sölustiginu.
í skýrslunni segir ennfremur m.a.:
„Rafmagnsveiturnar hafa að nær
öllu leyti verið fjármagnaðar með
lánsfé. Eigið stofnfé er fyrst og
fremst ríkisstyrkur til rafvæðingar í
dreifbýli og heimtaugargjöld. Lánsfé
hefur verið með hörðum uppfærslu-
kostum. Þetta fjármagn hefur verið
fest í eignum, sem bera svo lítinn
arð, að almenn hækkun kostnaðar-
verðlags hefur ekki skilað sér í
stóraukinni raunverulegri eiginfjár-
hlutdeild, svo sem vænta mætti af
endurmati kostnaðarverðs og upp-
færslu lána, heldur hefur uppfærsla
lánanna gleypt alia virðisaukning-
una og nokkru betur."
„Lánskjör Rarik eru yfirleitt
meðal hinna óhagstæðustu sem
þekkjast. Rarik hefur yfirleitt ekki
haft aðgang að óverðtryggðum
lánamarkaði af almennum sparnaði
eða að lánsfé fjárfestingalánasjóða.
Hefur Rarik orðið að sæta kjörum
þess fjármagns, sem ríkisvaldið
hefur aflað með erlendum lántökum
eða skuldabréfasölu á innlendum
markaði."
Helztu tillögur nefndarinnar til
úrbóta voru þessar:
— lenging iána og jöfnun
greiðsiubyrði yfir lengri tíma.
— stefnt verði að sem mestri
sjáifsfjármögnun aukninga dreifi-
kerfisins og þeirra framkvæmda,
sem miða að endurnýjun og styrk-
ingu án tilsvarandi aukningar á
orkusölu eða sparnaði í orkusölu.
— sótt verði fast eftir hagstæðari
lánsfjárkjörum.
— að Orkusjóður verði efldur með
nýjum tekjustofnum, til þess að lána
ti! fjárfestingar og rannsókna í
orkumálum almennt og hugsaniega
að leggja fram bein stofnfjárframlög
innan vissra marka, auk þess
hlutverks, er hann nú gegnir.
Þær úrbætur, sem nefndin gerði
tillögur um, þ.e. hækkun verð-
jöfnunargjalds og hækkun gjald-
skrár dugðu um nokkurn tíma, en
áriö 1973 var svo komið, að ný
RARIK-nefnd var skipuð af iðnaðar-
ráðuneytinu í október það ár „til
þess að kanna fjárhagsörðugleika
Rafmangsveitna ríkisins og gera
tillögur tii úrbóta", en þá var um 294
Mkr. vanda að ræða, eða um 980
Mkr. á verðlagi 1977.
Nýmæii umfram tillögur
RARIK-nefndar 1969 voru þær
helztar, að verðjöfnunargjaldinu
væri breytt úr fastri upphæð, sem
lögð var á heildsölustigið, í hlutfalls-
greiðslu á síðasta sölustig rafork-
unnar, stofnframlög yrðu aukin þ.e.
eftirgjöf skulda, og að verðbreyting-
ar orkunnar yrðu gerðar jafnharðan
og kostnaðarbreytingar væru fyrir-
sjáanlegar. Dráttur á gjaldskrár-
hækkun yrði bættur með álagi við
næstu hækkun.
I samræmi við tillögur nefndar-
innar var verðjöfnunargjald ákveðið
13% af raforkusölu í smásölu með
lögum nr. 83/1974.
Dráttur varð aftur á móti á
afgreiðslu hluta tillagnanna, þannig
að það var ekki fyrr en á árinu 1975,
að aukin framlög voru ákveðin, en þá
var ekki lengur um 294 Mkr að ræða,
heldur rúmar 1.200 Mkr. eða sem
svarar um 2.800 Mkr. á verðlagi 1977.
Þessar 1.200 Mkr. voru eftirgefnar í
formi óendurkræfra framlaga og
með niðurfellingu á
aðflutningsgjöldum.
Núverandi staða
Kristján Jónsson
komið, að Rafmangsveiturnar stóðu:
frammi fyrir þeim fjárhagsvanda,
sem orðið hefur að umræöuefni að
undanförnu.
Sá fjárhagsvandi, sem við blasti í
ársbyrjun 1978, skiptist í eftirfar-
andi þætti:
Mkr.
1. Rekstrarhalli 1977 140
2. Rekstrarhalli 1978 285
3. Framkvædakostnaður 1977
umfram áætlanir 446
4. Hækkun kostnaðaráætlana
vegna Norður- og austur-
línu 1978., 325
Samtals 1.196
Til skýringar skal eftirfarandi
atriða getið:
1. Rekstrarhalli 1977 varð alls um
340 Mkr. en haustið 1977 fékkst 200
Mkr. rekstrarlán, þannig að eftir
standa 140 Mkr. og eru þar meðtaldir
dráttarvextir vegna vanskilaskuldar
við Landsvirkjun.
2. Áætlaður rekstrarhalli 1978 var
640 Mkr, en eftir 20% gjaldskrár-
hækkun 1. febrúar s.l., er gert ráð
fyrir að hann verði 235 Mkr. Við það
bætist 50 Mkr. hækkun fyrrgreinds
rekstrarláns 1977 vegna gengisbreyt-
ingar.
3. Umframkostnaður vegna fram-
kvæmda 1977 að upphæð 446 Mkr.
skiptist meginatriðum þannig:
Undir árslok 1977 var enn svo
yy i
• >111!:,
it, Hl.U/ It' ttl.-l tlLli!,IU!.-.-mildHlll>.
• 11» > r i
t.*•* « « «r k m 9 * » ■#-1 • **-..* i
k * * m-m* « i
**.* v-.mms: itar. *wm s **..» jlx,<

100 Mkr. byggðalínur, aðallega
vegna flýtingar Norður-
línu vegna hækkunar er-
lends kostnaðar og kaup-
hækkana.
100 Mkr. stofnlínur, aðallega vegna
viðgerða á Vestmanna-
eyjastreng.
140 Mkr. vegna aðveitustöðva
vegna gengisbreytinga og
kostnaðarhækkana frá
áætlun í maí 1976.
40 Mkr. umframkostnaður vegna
dieselstöðva.
66 Mkr. vegna heimtaugalagna á
eldri sveitaveitum, sem
ekki fékkst fé til eins og
ráð hafði verið fyrir gert.
4. Hækkun kostnaðaráætlana frá
maí 1977 um 325 Mkr. vegna
gengisbreytinga og almennra
kostnaðarhækkana miðað við fram-
kvæmdatíma 1978.
Nauðsynlegt er að ljúka langingu
Austurlínu á þessu ári, að öðrum
kosti má gera ráð fyrir öngþveiti í
rafmangsmálum Austurlands næsta
vetur. Jafnframt er nauðsynlegt að
ljúka við byggingu aðveitustöðvar á
Brennimel í Hvalfirði, svo og endan-
legum frágangi Norðurlínu. Aðrar
framkvæmdir við byggðalínur verða
í samræmi við fjárveitingu þessa
árs, sem táknár í raun 'að hluta
þeirra verður frestað til næsta árs.
Ymis verkefni almennra fram-
kvæmda, sem fyrirhuguð voru á
þessu ári, hafa verið felld niður, þar
sem stefnt er að því að almennar
framkvæmdir ársins fari ekki út
fyrir ramma fjárlaga.
Afleiðingar ofangreinds fjárhags-
vanda hafa orðið mjög alvarlegar
fyrir rekstur fyrirtækisins.
Vanskilaskuldir hafa hlaðizt upp
hjá Landsvirkjun og fleiri innlend-
um sem erlendum aðiium, bæði þeim
og Rafmangsveitunum til tjóns.
Við lá, að vanskil við olíufélögin
yrðu til þess að stöðva yrði orku-
vinnslu með dieselvélum á Aust-
fjörðum, sem orðið hefði til stöðvun-
ar loðnubræðslu og verulegrar raf-
mangsskömmtunar hjá almennum
notendum og iðnaðarfyrirtækjum.
Vanskil gagnvart erlendum fyrir-
tækjum munu væntanlega valda
auknum framkvæmdakostnaði á
næstu árum, þar eð þau munu
væntanlega krefjast dýrrar banka-
ábyrgðar til tryggingar greiðslu.
Stöðvun á útleysingu efnis, m.a. til
bráðnauðsynlegra framkvæmda, svo
sem Austurlínu með ófyrirsjáanleg-
um afleiðingum.
Fleira mætti nefna, svo sem verri
þjónustu við notendur vegna erfiðrar
lausafjárstöðu o.fl.
Þær ráðstafanir til úrbóta, sem til
umræðu eru, miðast aðallega við
auknar lántökur auk nokkurrar
hækkunar á húshitunar- og mark-
taxta.
Eftir þær breytingar sem gerðar
hafa verið á gjaldskrám Rafmangs-
veitna ríkisins að undanförnu eru
likur fyrir því, að stofnunin geti
staðið undir 80—85% fjármagns-
kostnaði á þessu fri af eigin tekjum
og óbreyttri hlutdeild í verð-
jöfnunargjaldi, miðað við að ekki
verði um frekari breytingar á
gjaldskrám að ræða á þessu ári.
Undanfarin misseri hafa að jafnaði
orðið talsvert meiri hækkanir á
gjaldaliðum stofnunarinnar en
tekjuliðum, þannig að sífellt hefur
sigið á ógæfuhliðina og erfiðara
hefur orðið að mæta fjármagns-
kostnaði.
Ljóst er að nú þegar þyrfti að létta
af stofnuninni 15—20% af lánabyrð-
inni og ef þróun verðlags- og
gengismála næstu misseri verður
svipuð og að undanförnu, mun þetta
hlutfall hækka fljótlega.
Á þessu ári er áætlað að hlutur
Rafmangsveitnanna af verð-
jöfnunargjaldinu verði um 900 Mkr.,
en greiðsiur af lánum miðað við
núverandi verðlag og gengi um 1500
Mkr, þannig að verðjöfnunargjaldið
stendur aðeins undir 60% af lána-
greiðslunum.
Fyrirsjáanlegt er að greiðslur af
lánum verða stofnuninni þungar í
skauti næstu 5—6 árin að óbreyttu
ástandi, jafnvel þótt verulegur
samdráttur yrði á umfangi almennra
framkvæmda frá því sem verið hefur
undanfarin ár, sbr. súlnarit um
lánagreiðslur.
Miðað við núverandi verðlag og
1 ■ ' ■ ■ ' ■ ' ..................
■ ■ ■■-■■■■- !