Morgunblaðið - 15.06.1978, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 15. JÚNÍ 1978
35
Halldór Halldórsson:
U pplýsingafrelsi
eða baktjaldamakk?
Um opna fundi og bann við lokuðum meirihlutafundum
Helzta baráttumál bandarískra
blaöamanna undanfarna áratugi
hefur verið að tryggja fjölmiðlum
aðgang "áð upplýsingum. Þetta
baráttumál hefur verið tvíþætt.
Annars vegar hefur verið barizt
fyrir aðgangi fjölmiðla, og um leið
almennings, að fundum stjórn-
málamanna og embættismanna
þeirra, og hins vegar hefur verið
barizt fyrir rétti blaðamanna til
að afla sér gagna í skjallegu formi
í stjórnarstofnunum.
Hvort tveggja hefur verið leitt í
lög í Bandaríkjunum.
Hið síðarnefnda hefur verið
rætt stöku sinnum hérlendis á
undanförnum árum og nefnt
upplýsingaskylda stjórnvalda.
Frumvarp til laga var lagt fram á
Alþingi 1973 um upplýsingaskyldu
stjórnvalda í samræmi við þings-
ályktunartillögu, sem fyrst var
borin upp 1970. Frumvarpið dag-
aði uppi, en nýtt frumvarp sama
efnis var lagt fram í marz s.l.
Enginn hefur dregið í efa nauðsyn
á góðri löggjöf af þessu tæi.
Bandarísk lög
um opna fundi
I Bandaríkjunum er þetta kallað
upplýsingafrelsi, sbr. tjáningar-
frelsi, félagafrelsi, fundafrelsi
o.s.frv.
Hin hlið upplýsingafrelsisins,
þ.e. aðgangur að fundum hefur
ekki verið rædd hérlendis fyrr en
nú á vordögum 1978. Vestra eru
lög þessa efnis („open meetings
laws“) í gildi í 48 ríkjum Banda-
ríkjanna. Fyrstu lögin voru sam-
þykkt í Alabama 1915.
Hins vegar er engin alríkislög-
gjöf sem slík til um opna fundi.
Fundir Bandaríkjaþings eru
haldnir fyrir opnum tjöldum
samkvæmt hefð.
Fundir nefnda þingsins eru
einnig opnir og hafa verið um
langa hríð. Árið 1970 kvað Banda-
ríkjaþing upp úr um, að meirihluti
þingnefndar eða undirnefndar
hennar þyrfti að greiða atkvæði
um það hvort loka ætti fundi. Árið
1973 samþykkti fulltrúadeild
þingsins, að nöfn þeirra nefndar-
manna, sem greiddu atkvæði með
lokun, skyldu gerð opinber hverju
sinni. Öldungadeildin býr ekki við
slíka reglu. Þá voru samþykkt
fyrir tveimur árum alríkislög, sem
kveða á um, að hulu verði svipt af
u.þ.b. 50 mikilvægum stjórnum,
nefndum og ráðum ríkisins og
fundir þeirra opnaðir blaðamönn-
um og almenningi.
Bandarískum sérfræðingum í
fjölmiðlalöggjöf þykir þetta stutt
skref, en þó í áttina.
Heróp bandarískra blaðamanna
í baráttunni fyrir auknum aðgangi
að upplýsingum og um leið opnari
stjórnsýslu hefur verið „rétturinn
til að vita“. Þessa réttar hafa þeir
krafizt í krafti.skyldu sinnar til að
veita lesendum sínum glöggar og
nákvæmar upplýsingar. Forsenda
skynsamlegra skoðanaskipta er
öflun upplýsinga og vissulega efast
enginn um rétt almennings til þess
að vita hvað stjórnvöld aðhafast.
Madison og
Jón Sigurðsson
Madison, fjórði forseti Banda-
ríkjanna sagði: „Þjóð, sem vill vera
sinn eiginn ' herra, verður að.
hervæðast því valdi, sem fólgið er
í þekkingu.“ Hann bætti við, að
lýðræði í landi, þar sem almenn-
ingur byggi ekki yfir upplýsingum
um athafnir stjórnvalda, væri
einungis hægt að líkja við forspjall
að skopleik eða sorgarleik; nema
hvort tveggja væri. Hann sagði
ennfremur, að upplýsingafrelsi og
rétturinn til að ræða og kynna sér
aðgerðir stjórnvalda væri hin eina
raunverulega trygging allra ann-
arra mannréttinda.
Jón Sigurðsson orðaði sömu
hugsun á íslenzkari hátt:
„Sá bóndi myndi harla ófróður
þykja um sinn eiginn hag og lítill
búmaður, sem ekki vissi tölu hjúa
sinna eða heimilisfólks, eða kynni
tölu á, hversu margt hann ætti
gangandi fjár... I fám orðum að
segja, sá sem ekki þekkir ásig-
komulag landsins ... sem glöggv-
ast og nákvæmlegast, hann getur
ekki með neinni greind talað um
landsins gagn og nauðsynjar; hann
veit ekkert nema af ágizkun, hvort
landinu fer fram eða aftur; hann
getur ekki dæmt um neinar
uppástungur annarra í hinum
merkilegustu málum né stungið
sjálfur upp á neinu, nema eftir
ágizkun."
Jón og Madison eru m.ö.o.
sammála um, að forsenda lýðræð-
islegrar stjórnskipunar sé upplýst
alþýða. I Bandaríkjunum er lögum
um opna fundi ætlað að tryggja
þessa forsendu og um leið sjálf-
sögð mannréttindi.
Andíýöræöislegur
hégómi?
Þorbjörn Broddason, borgarfull-
trúi í minnihluta, braut straum
fyrir hugmyndum í ætt við lög um
opna fundi í borgarstjórn Reykja-
víkur fyrir skemmstu. Þeim var
vísað á bug og málið allt talið hinn
mesti hégómi. Tillaga hans var
sniðin að nokkru eftir bandarískri
fyrirmynd og hófst með almennri
stefnuyfirlýsingu, eins og tíðkast
vestra:
,,-Borgarstjórn Reykjavíkur
þiggur vald sitt frá Reykvíkingum
og starfar eingöngu í þágu borgar-
búa. Til að tryggja þetta megin-
sjónarmið er nauðsynlegt, að
borgarstjórn starfi fyrir opnum
tjöldum og taki ákvarðanir og
íhugi mál, er almenning varðar,
fyrir opnum tjöldum. Þess vegna
skulu fundir hennar, stjórna,
nefnda og ráða borgarinnar og
embættismanna hennar vera opnir
almenningi og fjölmiðlum."
Hér eru tekin af öll tvímæli um
það, að borgarfulltrúar starfi fyrir
og vegna borgarbúa; störf þeirra
séu ekki einkamál þeirra sjálfra og
því eigir þú og ég rétt á að fylgjast
milliliðalaust með störfum þeirra.
Davíð Oddsson, borgarfulltrúi í
meirihluta, andmælti tillögunni.
Hann ræddi um geitur og fiski-
rækt(!), en þegar hann vék að
tillögu Þorbjarnar sagði hann, að
hún væri „rómantísk14,
„furðuleg“, „út í bláinn“, byggð-
ist á „fóbíu“ og í frávísunartillögu,
sem hann bar upp lýsti hann
tillögurnar „óraunsæjar, illfram-
kvæmanlegar, og í raun spor í
andlýðræðislega átt...“ (Leturbr.
mín, HH).
Með þessum orðum felldi Davíð
lok á málið. Níu fulltrúar Sjálf-
stæðisflokksins samþykktu, að
tillagan væri andlýðræðisleg,
fulltrúar krata og Framsóknar-
flokks þorðu ekki að taka afstöðu,
en flokksfélagar Þorbjarnar í
Alþýðubandalaginu réttu upp
hægri hönd (skv. fundarsköpum).
Orð Davíðs Oddssonar get ég
ekki skilið á annan veg en þann,
að bandarísk lög um opna fundi
séu andlýðræðisleg, og einnig, að
reglan um opna fundi Alþingis og
dómþinga, og síðar sveitarstjórna,
sé andlýðræðisleg. I Réttarsögu
Alþingis eftir Einar Arnórsson
segir, að það hafi verið aðalreglan
á Alþingi hinu forna, að hver
maður, karl sem kona, iiai: ’-fct
Ilalldór Ilalldórsson
sækja Alþingi: „Það var réttur,
sem hver maður átti.“ Þessi regla
er nú bundin í stjórnarskrá
íslenzka lýðveldisins og sveitar-
stjórnalögin kveða á um, að fundi
bæjar- og borgarstjórnar skuli
heyja í heyranda hljóði. Hugsunin
er náttúrlega sú, að almenningur
þekki „ásigkomulag landsins".
Raunveruleikinn
og formiö
En þessi ákvæði nægja ekki. Því
veldur flóknari stjórnsýsla en áður
var. Störf, sem áður fóru fram á
fundum Alþingis og bæjarstjórna
hafa færzt til ýmiss konar nefnda
og ráða. Og ekki nóg með það,
heldur hefur t.d. borgarstjórn
Reykjavíkur framselt vald sitt að
hluta til borgarráðs, sem skv.
lögum er heimilt að taka
fullnaðarákvarðanir um mál
fyrir luktum dyrum. Af þessu
ætti að vera ljóst, að sá ásetning-
ur, sem felst í þeirri aðalreglu, að
fundi Alþingis og bæjar- og
borgarstjórnar skuli heyja í heyr-
anda hljóði, er að litlu gerður með
því að loka t.d. fundum allra
undirstofnana Reykjavíkurborgar,
einmitt þar sem megni allra
borgarmála er í raun ráðið til
lykta.
Ákvæði sveitarstjórnalaganna
um opna bæjarstjórnafundi full-
nægir einungis formlegum kröfum
lýðræðislegrar stjórnskipunar, en
ekki raunverulegum kröfum lýð-
ræðis og réttindum almennings.
Rétt er að taka fram, að í tillögu
Þorbjarnar er að sjálfsögðu gert
ráð fyrir að halda megi lokaða
fundi um viðkvæm einkamál
manna eða mál, þar sem hagsmun-
ir borgarinnar réttlæta slíkt. En
hann vill, eins og alsiða er í
bandarískum lögum, að undan-
þáguheimildir til lokunar verði
taldar tæmandi talningu til að
tryggja að heimildinni verði ekki
misbeitt.
Aðeins tvö dagblöð gerðu tillög-
unni einhver skil, Morgunblaðið og
Þjóðviljinn, bæði á flokkspólitíska
vísu. Þjóðviljinn hrópaði að sjálf-
sögðu húrra fyrir sínum manni og
tillögu hans. Morgunblaðið gerði
hins vegar að aðalatriði upphaf
fjórða liðar hennar, sem kvað á um
bann við lokuðum meirihlutafund-
um borgarstjórnar og af fréttum
blaðsins að marka þótti það hin
mesta firra.
Hverju barni ætti hins vegar að
vera ljóst af hverju þetta ákvæði
er nauðsynlegt og raunar skilyrði
þess, að tillaga um opna stjórn-
sýslu nái tilgangi sínum. Megin-
regla íslenzkra laga er nefnilega
sú, að einfaldur meirihluti nægi til
að ákvörðun sé bindandi: „Sveitar-
stjórn getur enga ályktun gert,
nema meira en helmingur sveitar-
stjórnarfulltrúa sé viðstaddur,"
segir í sveitarstjórnarlögunum.
Minnihluti getur hins vegar ekki
tekið bindandi ákvarðanir.
Tillagan misskilin
Nú liggur fyrir, að fyrrverandi
meirihluti hélt reglulega fundi um
málefni borgarinnar. Ákvarðanir,
sem þar kunna að hafa verið
teknar, öðluðust hins vegar ekki
gildi „í stjórnskipulegri merkingu"
fyrr en hægri hendurnar níu
lyftust á málfundum borgarstjórn-
ar.
Um gildi meirihlutafundanna
sagði Davíð:
„Menn (þ.e. borgarfulltrúar)
koma þá betur upplýstir á borgar-
stjórnarfundina og minni tíma
þarf að eyða í það að fræða
kollegana um einstök framkvmda-
atriði, sem átt hafa sér stað í
hinum einstöku og fjölmörgu
nefndum."
Samkvæmt þessu koma þessi
„framkvæmdaatriði" almenningi
ekkert við. Þau á ekki að ræða
fyrir opnum tjöldum.
Skrumskælingin á ákvæðinu um
bann við meirihlutafundum, sem
fram kom í ræðu Davíðs og
Morgunblaðið lét villast af, var sá
misskilningur, að fyrst banna ætti
meirihlutafundi, þá ætti að sjálf-
sögðu jafnframt að banna minni-
hlutafundi. í þessu sambandi
ræddi Morgunblaðið við formenn
þriggja stærstu þingflokkanna og
spurði hvort til greina kæmi að
opna þingflokksfundi. Þess var
hins vegar ekki geti í fréttum,
að enginn þingflokkur hefur meiri-
hlutaaðstöðu á Alþingi, og getur
þannig ekki tekið bindandi ákvarð-
anir. (Hitt er svo annað mál hvort
það horfðj ekki til heilla að opna
slíka fundi einnig).
Svo enn sé vitnað til Bandaríkj-
anna, þá hafa dómstólar og
fræðimenn í lögum skilgreint
hugtakið „opinber fundur“, þ.e.
opinn fundur. Niðurstaðan er
■ þessi:
Hvenær sem meirihluti kemur
saman, að ekki sé talað um
reglulega, er um að ræða opinber-
an fund og samkvæmt lögum skal
sá fundur vera opinn almenningi.
Fræðimenn hafa sérstaklega tekið
fram, að meirihlutahugtakið skipti
aðalmáli. Ákvarðanir, sem meiri-
hluti tekur á öðrum vettvangi en
lög og reglugerðir gera ráð fyrir,
eru því ólögmætir. Jafnframt er
bent á, að ekki ráði úrslitum hvort
ákvarðanir séu teknar eða ekki.
Aðalatriðið sé, að slíkir fundir geti
tekið ákvarðanir.
Það er í sjálfu sér athyglisvert
spursmál fyrir fræðimenn í ís-
lenzkum lögum að meta hvort
lokaðir meirihlutafundir stjórnar,
sem samkvæmt lögum á að halda
fundi í heyranda hljóði, séu ekki
lagabrot. Eða m.ö.o., hvort meiri-
hlutafundir fyrTverandi borgar-
stjórnar og væntanlegir meiri-
hlutafundir núverandi borgar-
stjórnar séu ekki brot á sveitar-
stjórnalögunum, og þá alveg sér-
staklega með hliðsjón af sérstöðu
borgarráðs.
En hvað sem íslenzkum lögum
líður væru meirihlutafundir borg-
arstjórnar bannaðir samkvæmt
bandarískum lögum.
Furðuleg ummæli
Nú er svo að sjá, að forystu-
manni Alþýðubandalagsins í borg-
arstjórn, Sigurjóni Péturssyni,
þyki hugmyndin ekki jafnfýsileg
og fyrir kosningar. Morgunblaðið
spurði forystumenn samsteypu-
flokkanna þriggja í borgarstjórn
hvort meirihlutafundir þeirra
yrðu opnir. Sigurjón vék sér
fimlega frá því að svara, Kristján
Benediktsson, framsóknarmaður,
sagði málið úr sögunni og Björgvin
Guðmundsson, krati, sagði:
„hugmyndin er íráleit“, raunar
þvert ofan í yfirlýst stefnumið
flokks síns. Vinur hans Vilmundur
Gylfason sagði t.d. í Alþýðublað-
inu 7. þ.m.: „... þingnefndir eiga
að starfa fyrir opnum tjöldum."
Björgvin á sér þó skoðanabróður,
þar sem er boðberi kristilegrar
frjálshyggju á Islandi, Hannes
Gissurarson. Hann kallaði tillög-
una „alræmda“. Það er ekki hátt
skrúfið á svona athugasemdum.
Þó eiga þeir Björgvin og Hannes
ekki metið. Það fellur í skaut
fyrrnefnds Davíðs Oddssonar.
Hann sagði í borgarstjórn:
„... svona tillaga á heima í
gaggó“. Bandaríkjamenn eru
þannig að hans mati á gagnfræða-
stigi í lýðræðislegum efnum.
Framhald á bls. 30.
BiB. BYGGINGAVÖRUR HE
Suöurlandsbrau t 4. Simi 33331. (H. Ben. húsiö)
STÁL OG EMELERAÐIR
ELDHÚSVASKAR
Emelcruðu vaskarnir eru fáanlegir í brúnum, grænum og gulum lit.
;tian
RR BYGGINGAVÖRUR HE
Suöurlandsbrau t 4. Simi 33331. (H. Ben. húsiö)