Morgunblaðið - 22.06.1978, Blaðsíða 16
16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 22. JÚNÍ 1978
„Allir frjálslyndir menn hljóta að fagna útkomu bókar Ólafs. Hann er
málefnalegur og skýr rithöfundur.“
oftir IIANNES HÓLMSTEIN
GISSURARSON
Komið að kjarnanum
Loksins! Loksins kemur út bók á
íslenzku, þar sem stjórnmálunum er lýst
frá sjónarmiði frjálslyndra manna. Það
er mér undrunarefni, hvað rætt er af litlu
viti um stjórnmál á Islandi. Flestir
skiptast á skætingi, gera hismið að
ágreiningsefni, en sneiða hjá kjarnanum.
En að kjarnanum kemur Ólafur Björns-
son, prófessor í hagfræði og fyrrverandi
þingmaður Sjálfstæðisflokksins, í bók
sinni, Frjálshyggju og alræðishyggju,
sem Almenna bókafélagið gefur út. Hver
er kjarninn? Hann er, að valið er í
stjórnmálum, um frelsi einstaklinganna
eða vald ríkisins, um það, hvort
einstaklingarnir ráði sem flestum málum
sjálfir eða ríkið undir ýmsum nöfnum
ráði sem flestum málum fyrir þá.
Frjálslyndir menn eins og Ólafur velja
frelsið (en orðið „frjálshyggja" er
íslenzkun hans á enska orðinu
„libertarianism"), en alræðissinnar vald-
ið (en orðið „alræðishyggja" er íslenzkun
hans á enska orðinu „totalitarianism").
„Meginmunur þessara stefna er sá, hvort
stjórnvöld eiga í nafni heildarinnar að
ákveða öll þau markmið, sem ein-
staklingarnir og þá um leið heildin eigi
að stefna að, eða hvort einstaklingarnir
eigi sjálfir að ákveða sín markmið og
megi framfylgja þeim innan takmarka
þeirra leikreglna, sem alltaf verður að
setja vegna tillits til annarra þjóðfélags-
þegna," ritar Ólafur.
Sumir telja stefnuás stjórnmálanna
liggja um hægri og vinstri eða um
íhaldssemi og róttækni eða um lýðræði og
einræði eða um frjálshyggju og félags-
hyggju. En Ólafur kennir, að stefnuásinn
liggi um frjálshyggju og alræðisstefnu, og
leiðir rök að því í bókinni, hugtökin tvö
eru að mati hans frumhugtök allrar
stjórnmálagreiningar. Þessi kenning
hans er mjög mikilvæg. í stjórnmáladeil-
um er frjálshyggjumönnum sigurinn vís,
ef þeim tekst að telja menn á það með
rökum að vera á þessum vettvangi, því að
hugsjónir þeirra eru hugsjónir flestra
siðaðra manna, valið er auðveit, ef það er
um frjálshyggju og alræðisstefnu.
Lýðræðisskipulag til
friðsamlegra samskipta
Allir frjálslyndir menn hljóta að fagna
útkomu bókar Ólafs. Hann er málefnaleg-
ur og skýr rithöfundur. Og ég er sammála
honum um flest eða allt í henni, það er
„talað út úr mínu hjarta" eins og
stundum er sagt. Ég ætla þess vegna
einungis að reyna að bæta við mál hans,
þar sem það hefur verið misskilið, oggera
nokkrar athugasemdir við það. Ölafur
kemur víða við í bókinni, segir lauslega
sögu frjálshyggju og alræðisstefnu frá
tíma Forn-Grikkja til nútímans, greinir
nokkur hugtök stjórnmálanna, færir rök
fyrir markaðskerfinu og gegn mið-
stjórnarkerfinu og bendir á þær innri og
ytri hættur, sem frjálsar þjóðir Vestur-
landa búa við. Komum að kjarnanum.
Ólafur velur frelsið. En hvaða skipulag
kemst næst því að tryggja frelsið? Hvaða
reglur ber að setja einstaklingunum í
leikjum þeirra og störfum? Frjálshyggju-
menn telja lýðræðisskipulagið æskileg-
asta skipulag stjórnmála og efnahags-
mála, en Ólafur varar við algengum
misskifningi lýðræðishugtaksins: „Eru
rökin fyrir því, að lýðræði sé æskileg
skipan mála, ekki þau, að meirihlutinn
hafi jafnan rétt fyrir sér, heldur þau, að
hér sé um þá leikreglu að ræða, sem
líklegust sé til þess að tryggja friðsamleg
samskipti manna á milli." Orðið „lýð-
ræði“ er tvírætt orð. Það hefur mjög verið
misnotað og misskilið. Flestir eru
sammála — að minnsta kosti í orði
kveðnu — um lýðræði í stjórnmálum. En
sósíalistar eða samhyggjumenn deila á
skipulag vestrænna lýðræðisríkja vegna
þess, að ekki sé í þeim lýðræði í
efnahagsmálum. Þeir ætla að „fullkomna
lýðræðið" með því að koma því á í
efnahagsmálum. En þá greinir á við
frjálslynda menn um það, hvað lýðræði í
efnahagsmálum sé. Þessi ágreiningur
skiptir miklu máli, gerir gæfumun
frjálshyggju og alræðisstefnu. Hann er í
rauninni um tvenns konar aðferðir til að
taka efnahagslegar ákvarðanir, aðferð
markaðskerfisins og aðferð miðstjórnar-
kerfisins, en efnahagslegar ákvarðanir,
eru mikilvægustu ákvarðanir einstakling-
anna. Allir upplýstir menn verða að
skilja lögmál markaðarins. Ég held, að
ein ástæðan til fylgis alræðisstefnunnar
sé sú, að menn misskilji þessi lögmál, og
ætla þess vegna að fara um þau fáeinum
orðum, bæta við rök Ólafs fyrir markaðs-
kerfinu.
Tvenns konar
atkvæðagreiðslur
Lýðræði er aðferð atkvæðagreiðslunn-
ar, en ekki handalögmálanna. En til eru
tvenns konar atkvæðagreiðslur, sem
hvorar tveggja eru lýðræðislegar, en eiga
við í tvenns konar málum. Atkvæða-
greiðsla getur verið þannig, að sumir taki
ákvörðun fyrir alla. Hún á við í
stjórnmálum í þrengsta skilningi (og sá
skilningur á stjórnmálum er frjálslyndra
lýðræðissinna), til dæmis í öryggismál-
um. Annað hvort eru Islendingar í
Atlantshafsbandalaginu eða ekki. Meiri
hlutinn tekur ákvörðun fyrir alla, og
minni hlutinn unir henni, ef hann er
lýðræðissinnaður (sem þeir voru að
minnsta kosti ekki, sem gerðu árásina á
Alþingishúsið 30. marz 1949). Eða hver
heldur, að 80% Islendinga geti verið í
Atlantshafsbandalaginu og 20% ekki?
Atkvæðagreiðsla getur einnig verið
þannig, að hver maður taki ákvörðun
fyrir sig sjálfan. Hún á við í efnahags-
málum (að mati frjálslyndra manna).
Sumir kaupa bifreið, aðrir reiðhjól. Sá,
sem kaupir reiðhjólið, lætur það afskipta-
laust, Jsótt hinn kaupi bifreið. Bæði geta
80% Islendinga ekið bifreiðum („greitt
bifreiðum atkvæði") og 20% notað
reiðhjól („greitt reiðhjóli atkvæði"). Att
er við þessa aðferð við ákvörðunartöku,
þegar rætt er um frjáls neyzluvah
Peningaseðillinn er atkvæðaseðillinn. Og
slíkar atkvæðagreiðslur gerast á hverjum
degi og með öllum mönnum. Atkvæða-
greiðsla í stjórnmálum er „annaðhvort
-eða“ -ákvörðun, en atkvæðagreiðsla í
efnahagsmálum er „bæði -og“ -ákvörðun.
Sá kostur er á atkvæðagreiðslu í
efnahagsmálum að ákvörðun eins manns
kemur ekki niður á öðrum (nema í
skilningi sem þeim, að sú ákvörðun
neytandans að kaupa fremur reiðhjól en
bifreið kemur auðvitað niður á bifreiða-
framleiðandanum), nauðung er engin.
Hún er ein lýðræðisleg í efnahagsmálum,
þó að sumar ákvarðanir verði að taka
með atkvæðagreiðslu, þar sem meiri
hlutinn ræður. Af þeirri ástæðu styðja
frjálshyggjumenn markaðskerfið, en
telja ríkið nauðsynlegt. Ákvarðanir í
stjórnmálum taka einstaklingarnir sem
hópur. en (flestar) ákvarðanir í efnahags-
málum taka þeir sem einstaklingar.
Rökum róttæklinganna
svarað
Kenning Ólafs er sú, að markaðskerfið
sé bezta og lýðræðislegasta tækið til að
koma óskum og þörfum einstaklinganna
sjálfra (en að vísu ekki þeim óskum og
þörfum, sem einstaklingarnir eiga að
hafa eftir kenningu mannkynsfrelsar-
anna) til skila. Færa róttæklingarnir
einhver frambærileg rök gegn henni?
Þeir segja, að sumir eigi fleiri peninga-
seðla en aðrir og menn hafi þess vegna
ekki jafnan atkvæðisrétt. Ólafur svarar
þessu svo: „Enginn neitar því að vísu, að
kaupgetan eða fjárráðin hafa fnikil áhrif
á eftirspurnina. En ef þjóðfélagið viður-
kennir launarnismun — og ekkert þjóð-
félag er til, hvort sósíaliskt eða
kapítaliskt, sem ekki gerir það að vissu
marki — þá verður líka að viðurkenna
réttmæti þess, að fólk geti veitt sér
mismunandi mikla neyzlu, annars hefði
launamismunurinn sem hvati til aukinna
Ólafur Björnsson
framleiðsluafkasta engan tilgang." Við
þetta svar hans er því að bæta, að ríkinu
ber að mati frjálslyndra manna að
tryggja lágmarksafkomu þeirra, sem geta
það ekki sjálfir, með öðrum orðum að
tryggja öllum einstaklingunum lág-
marksfjölda atkvæðisseðla. Róttækl-
ingarnir segja einnig, að menn framleiði
í markaðskerfi til að hagnast, en ekki til
að fullnægja þörfum annarra. Ólafur
svarar þessu svo: „Það er að vísu rétt, að
þegar einstakur atvinnurekandi tekur
ákvarðanir um, hvað framleiða skuli, þá
hugsar hann að jafnaði um það eitt að
öðlast sem mestan ágóða, ekki um það að
fullnægja svokölluðum félagslegum þörf-
um. En þarf að vera um árekstur að ræða
milli þessara markmiða? Ekki má missa
sjónar á því, að það er markaðurinn, sem
FYRSTA GREim
ákveður, hvaða vöru er ágóðavænlegast
að frar leiða, í hve miklu magni og á
hvaða hátt. Enginn græðir á því að
framleiða vöru, sem enginn vill kaupa.
Því fer þannig fjarri að ágóðasjónarmiðið
og þarfafullnægingarsjónarmiðið rekist
á, þvert á móti hlýtur þetta tvennt, a.m.k.
að vissu marki, að fara sarnan."
Ríkisrekstur eða
einkarekstur útvarps?
Mikilvægt er að skilja það, að markað-
urinn þjónar neytendunum betur en ríkið
í langflestum efnum. Tökum útvarp til
dæmis, en deilt er um rekstur þess á
íslandi. Eiga starfsmennirnir að taka
ákvörðun um útvarpsefnið? Samhyggju-
menn telja það, en þeir eru stuðnings-
menn „starfsmannalýöræðis". Það, sem
skiptir þá máli, er skoðun útvarpsþular-
ins eða tæknimannsins. Frjálshyggju-
menn telja, að hlustendurnir eigi að taka
ákvörðun um efnið, enda beri þeir
kostnaðinn, útvarpið sé og eigi að vera
þjónustustofnun. Én hvernig geta hlust-
endurnir tekið ákvörðún? Þannig að velja
það útvarpsefni, sem þeir hlusta á, úr því,
sem boðið er fram af mörgum útvarps-
stöðvum, sem keppa hver við aðra.
Einkarekstur útvarps, þar sem hlustend-
ur taka sjálfir ákvarðanir, tryggir betri
þjónustu við þá en ríkisrekstur þess, þar
sem ráð stjórnmálamanna tekur
ákvarðanir fyrir hlustendur. Þessi rök
fyrir einkarekstri útvarps er ekki hægt að
hrekja, nema menn telji tilgang útvarps
ekki þann að veita hlustendum þjónustu,
heldur að mennta almenning. En hverjir
eiga að mennta hverja? Eiga stjórnmála-
mennirnir að mennta almenning? Ráð
stjórnmálamanna eiga eins að taka
ákvarðanir um kennsluefni í Háskóla
íslands og útvarpsefni, ef þeir lýðræðis-
sinnar, sem telja ráðstjórn útvarpsins
æskilega eiga að vera samkvæmir
sjálfum sér. Én hver kýs það? Auðvitað
á útvarpsrekstur að vera í höndum
einstaklinga, ef tilgangur hans er þjón-
usta við hlustendur, en í höndum
fræðimanna, ef tilgangur hans er mennt-
un hlustendanna.
Kenning Ólafs misskilin
Þeir róttæklingar, sem hafa tekið til
máls um bók Ólafs, misskilja kenningu
hans — einkum vegna þess að mínu viti,
að þeir gera ekki greinarmun á þessum
tvenns konar atkvæðagreiðslum, á lýð-
ræði í stjórnmálum og lýðræði í efna-
hagsmálum. Þeir skilja eldri lögmál
markaðarins. Ólafur Grímsson deilir (í
Vísi 12. júní) á Ólaf fyrir „bókstafstrú"
og færir þessi rök fyrir ádeilunni: „Það
eru ekki einstaklingar sem ráða framþró-
un eða markmiðssetningu, heldur eru það
félagseiningar eins og fyrirtæki, aðallega
stórfyrirtæki og hagsmunasamtök af
ýmsu tagi.“ Öðru nær. Einstaklingarnir
taka sem neytendur ákvarðanir um það,
hvað er framleitt, því að þær vörur, sem
þeir kaupa ekki, seljast ekki. Stórfyrir-
tæki sem framleiða vöru, sem fáir eða
engir kaupa, hætta fljótlega framleiðsl-
unni — eða verða gjaldþrota. Það er að
vísu rétt, að á Vesturlöndum tekur ríkið
allt of margar ákvarðanir, nemur lögmál
markaðarins of víða úr gildi, „en leiðin til
úrbóta í því efni er endurbætur á
markaðinum, ekki afnám hans“, ritar
Ólafur.
Haraldur Ólafsson deilir (í Tímanu;.i
11. júní) á Ólaf fyrir að finna ekki „hvaða
form á æðsta valdi þjóðarinnar saman-
lagðrar stuðli bezt að því, að vilji
meirihlutans og minnihlutans verði einn
og hinn sami. Með öðrum orðum: hvernig
er tryggt, að stjórnað sé með hag allra
fyrir augum?" En Ólafur leiðir sterk rök
að því í bók sinni, að vilji hóps (þjóðar,
meiri hluta og minni hluta) sé hugtak,
sem mjög beri að nota í hófi, og að ekki
sé hægt að stjórna „með hag allra fyrir
augum“, því að nægilegar upplýsingar um
hag einstaklinganna séu ekki og geti ekki
verið tiltækar þeim, sem stjórni. Ólafur
kennir, að á markaðnum séu óskir ög
þarfir einstaklinganna samhæfðar,
sérþekking þeirra notuð og lífsgæðin
verðlögð. „Er það varla ágreiningsmál, að
í hagkerfi, þar sem stjórnvöld verða að
taka allar ákvarðanir um framleiðsluna,
er mikil upplýsingasöfnun nauðsynleg,
bæði um smekk og þarfir neytendanna og
tæknilega eiginleika framleiðslutækj-
anna. Þessar upplýsingar veitir markað-
urinn í kapítalisku hagkerfi. En er hægt
að fá þær með öðru móti? Svarið við því
verður neitandi," ritar hann. Með öðrum
orðum komast óskir og þarfir einstakl-
inganna ekki til skila nema í markaðs-
kerfinu — með atkvæðagreiðslum þeirra,
með frjálsu neyzluvali þeirra. En kenning
Ólafs er einnig sú, að markaðskerfið sé
eina tækið til þessa, sem notandi sé án
nauðungar, að andstæðingar þess séu
alræðissinnar, og fyrir því færir hann
sterk rök, sem ég ræði um í næstu grein.
FRJÁLSHYGGJA
ÓLAFS BJÖRNSS0NAR