Morgunblaðið - 28.06.1978, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 28. JÚNÍ 1978
Hákon Bjarnason
Skógrœkt
Uppruni Birkisins
Þess var getið í síðustu grein
minni, að Steindór Steindórsson
frá Hlöðum hafi komist að raun
um, að mikill hluti íslenskra
plantna hafi lifað ísaldirnar af
á jökullausum svæðum á ýmsum
stöðum á landinu og breiðst
þaðan út þegar hinum miklu
fimbulvetrum lauk fyrir um það
bil 10.000 árum. Allt bendir til,
að birkið hafi verið meðal þeirra
plantna, sem lifðu af. Geta má
nærri, að kjör þess hafi á
stundum verið æði kröpp þegar
verst áraði.
Áður fyrr voru taldar þrjár
tegundir birkis hér á landi:
F'jalldrapi, skógviðarbróðir og
ilmbjörk eða skógviður. Fjall-
drapinn er lágvaxinn og nægju-
samur runnur, seinvaxta, stinn-
ur og grannur, og algengur víða
um land. Engin hætta er á, að
honum sé ruglað saman við
ilmbjörkina. Skógviðarbróðir er
ekki ýkja algengur. Hann hefur
verið talinn blendingur ilm-
bjarkar og fjalldrapa og virðist
hafa nokkur einkenni af báðum.
Hvort slíkt er rétt skal ósagt
látið, en ég er í miklum vafa um
það.
Ilmbjörkin eða skógviðurinn
(Betula pubescens) er hinsvegar
tré, og er útbreiðsla þess talin
frá íslandi, eða jafnvel Græn-
landi, í vestri og langt austur í
Asíu. Suðurmörkin eru norðan í
Alpa- og Karpatafjöllum hér í
Evrópu. Sakir hinnar miklu
útbreiðslu er síst að furða þótt
til séu mörg afbrigði eða kvæmi,
eins og það nú heitir, af þessari
tegund. Meira að segja er
íslenska birkið ótrúlega sundur-
leitt.
Fjöldiplöntufræðinga og skóg-
fræðinga hafa spreytt sig á því
að greina skandínaviska birkið
og skipta því upp í fleiri
tegundir, en það hefur lítinn
árangur borið, enda margir
þeirra ósammála. Hingað til
lands kom sænskur prófessor,
Bertil Lindquist, fyrir allmörg-
um árum. Hafði hann mikið orð
á sér fyrir þekkingu á- skógar-
trjám, og var ferð hans hingað
einvörðungu til að kanna
íslenska birkið og bera það
saman við hið skandínaviska, í
þeirri von að hann yrði einhvers
vísari. Fór ég með honum á
ýmsa staði til að safna sýnum,
en eftir heimkomuna gafst hann
alveg upp við að greina það í
tegundir eða undirdeildir.
Vaxtarlag
birkisins
Fyrir tæpu ári kom út bók,
Skógarmál, þar sem í eru
greinar um ýmsa þætti
skógræktar á íslandi, gróður
þess, jarðveg og landnýtingu, og
þar er mjög skilmerkileg grein
eftir Snorra Sigurðsson um
íslenska birkið. Það, sem hér fer
á eftir, er að nokkru fengið að
láni úr henni.
I greininni er nánar skýrt frá
því, hvað einstakir menn hafi
lagt til mála að því er greiningu
snertir, en hvað svo sem þeim
líður þá er víst, að til er fjöldi
afbrigða af birki hér á landi, allt
frá lágvaxinni og skriðulli
kræðu upp í 10—12 m há og
spengileg tré. Til er kræða og
lágvaxið birki með samskonar
blöð og rekla sem hávaxin tré,
en svo eru líka aðrir buskar með
Birki í Hallormsstaðaskógi. Það getur orðið mjög fallegt, ef það vex upp við góð
skilyrði.
eiginleikum þótt það láti oft
ekki mikið yfir sér. Það gerir
minni kröfur til sumarhita en
flestar aðrar tjátegundir og það
getur vaxið í margskonar jarð-
vegi, allt frá raklendi og út á
þurra móa, en vöxturinn ræðst
af frjóseminni. Birkið eykur
mjög frjósemi jarðvegs þegar
það hefur náð fótfestu, skýlir
honum og verndar fyrir eyðingu
af völdum vatns og vinda.
Samt sem áður er birki ekki
mjög vindþolið í venjulegri
merkingu þess orðs. Það leggst
undan vindum, verður lágvaxið
og runnkennt en það heldur
velli.
Birki og birkiskógar hafa
löngum þótt höfuðprýði. Þegar
það nær góðum vexti er króna
þess ljósgræn og fremur gisin,
þannig að það skyggir lítt á
annan gróður. Stofn þess er ljós,
stundum nærri hvítur, og tréð
er allt ljóst og létt yfir því,
þegar það nær góðum þroska.
Enda þýðir nafnið, sem er
indógermanskt að upprunæ, hið
ljósa tré. Orðið kvað vera skylt
lýsingarorðinu bjartur.
Birki sem
garðprýði
Á öllu norðurhveli jarðar er
birki mjög notað í garða við hús
og bæi. Hér er það líka mjög
algengt, en sá ókostur fylgir hér,
að vöxtur þess hefur orðið á
íslenzka birkið
allt öðru blaðlagi og miklu
minni blöðum og reklum en
venjulegt birki. Þá er og börkur-
inn með ýmsu móti, ýmist grár,
brúnn eða hvítgulur. Þessir
eiginleikar munu arfgengir,
þannig að kræða getur af sér
kræðu en stóru trén geta af sér
regluleg tré. En þar sem öllu
ægir saman má búast við
ýmiskonar blendingum og því
geta menn aldrei verið þess
fullvissir að birkiplöntur verði
að fallegum trjám.
En það er fleira, sem til
greina kemur. Hér hafa skóg-
lendin verið höggvin miskunn-
arlaust allt fram á síðustu
áratugi. Öll endurnýjun trjánna
hefur orðið með þeim hætti að
ný kynslóð hefur vaxið upp af
stubbum þeirra trjáa, sem
höggvin voru. Við það verða trén
æ runnkenndari og kræklóttari
með hverri kynslóð og endirinn
er sá, að þar sem áður voru
hávaxnir skógar er nú aðeins
seinvaxta, margstofna og lág-
vaxið kjarr. En það eru dæmi
þess, að fræ af slíku kjarri hafi
vaxið upp í snotur tré.
Því hefur líka verið veitt
athygli, að birkið fellir ekki
laufið á sama tíma á haustin. T.
d. stendur birki úr Bæjarstað
um hálfum mánuði lengur með
græn blöð á haustin en birki
ættað úr Vaglaskógi, og stendur
á sama, hvort trén vaxa upp
norðanlands eða sunnan. Hi.ns-
vegar laufgast þessi afbrigöi svo
að segja samtímis á hverju vori.
Ýmislegt fleira mætti nefna í
sambandi við mismunandi útlit
og eiginleika íslenska birkisins,
en það yrði of langt mál.
Árangur
friðunar
Yms skóglendi víðsvegar um
land hafa verið friðuð á þessari
öld. Hið elsta, Hallormsstaða-
skógur, naut takmarkaðrar frið-
unar frá 1905 til 1940 en hefur
verið alfriðaður síðan. Vagla-
skógur var girtur 1909 en önnur
skóglendi hafa notið skemmri
friðunar. Allar friðunargirðing-
arnar hafa komið því til leiðar,
að birki hefur mjög breiðst út
hvarvetna þar, sem fræ getur
spírað. Skóglaus svæði innan
þeirra eru sem óðast að hlaupa
í skóg, og tréri, sem upp vaxa eru
yfirleitt beinvaxin og álitleg.
Aftur á móti hefur gamli
skógurinn eða kjarrið tekið
mjög misjöfnum framförum.
Sumsstaðar hafa vaxið upp
myndarleg tré en á öðrum
stöðum hefur kjarrið lítið hækk-
að eða bætt við vöxt sinn.
Virðist svo, að þar hafi framfar-
ir orðið minnstar, sem skógur-
inn hefur fengið versta meðferð
á undanförnum öldum.
Þegar ég for fyrst að ferðast
um landið um og upp úr 1930
mældi ég víða hæð og þvermál
stærstu trjáa, sem urðu á vegi
mínum. Fann ég hvergi hærra
birki en 10 metra. Þvermálið var
rétt um og yfir 20 sentimetrar
í 1.3 m. hæð frá jörðu. Þessi tré
vorú öll orðin allgömul, senni-
lega um 80 ára. En j?vo voru
aftur önnur tré, miklu yngri og
grennri, sem höfðu náð nærri 7
metra hæð. Þau voru öll vaxin
upp eftir að friðuii skógarins var
komið á, varla meira en 30 ára.
Nú hafa mörg þessara trjáa
bætt við vöxt sinn, hæsta tré,
sem mælt hefur verið með
nákvæmni, reyndist 12.7 metrar
og fjöldi birkitrjáa er nú milli 11
og 12 metrar. Til er mæling af
nærri 14 m. háu birki, en hætt
er við að um mælingarskekkju
sé að ræða svo að hér þarf að
mæla á ný. En þvermálið er
hinsvegar rétt, og það er 26
sentimetrar mæla á ný. En
þvermálið er hinsvegar rétt, og
það er 26 sentimetrar í 1.3 m
hæð. Þetta tré er um 70 ára
gamalt.
Þegar fram líða stundir og
skógateigarnir verða nógu víð-
lendir má búast við því að birkið
geti orðið nokkru hærra en
hæstu tré eru nú, ef til vill allt
að 18—20 metrar. Gæti þá
þvermálið orðið um 40 sm, en
þetta er þó alls óvíst, aðeins
framtíðarspá eða draumur.
Mælingar þær, sem gerðar
hafa verið á viðarvexti birkisins,
sýna að það vex hægar en
margar hinna innfluttu trjáteg-
unda. í góðum jarðvegi hefur
vöxtur mælst rösklega 1.5
teningsmetrar viðar á ári á
hektara lands. Yfirleitt er hann
þó ekki meiri en um 1 tenings-
meter á ári í þokkalegum skógi,
og þar sem skilyrði eru erfiðari
er vöxturinn auðvitað sýna
minni.
í samanburði við vöxt ann-
arra trjátegunda, t.d. alaskaasp-
ar, sitkagrenis, lerkis eða
stafafuru stendur íslenska birk-
ið langt að baki. En það vex líka
hægar en birki í Troms í
Norður-Noregi, sem er þó talið
sömu tegundar, hver svo sem
ástæðan kann að vera.
Eðliskostir birkis
Birki er gætt mörgum góðum
ýmsa lund. Sumpart er það
vegna þess, að hér hefur ekki
verið um „hreinræktuð" tré að
ræða, en sumpart af því, að trén
hafa ekki fengið þá meðferð,
sem nauðsynleg er til að þau
geti orðið falleg.
Þrátt fyrir það, að reynt hafi
verið að vanda fræval með því
að nota að mestu fræ úr
fallegum skógum, svo sem
Bæjarstaðaskógi, geta alltaf
komið fram einstaklingar með
lélegt vaxtarlag. En þess er
heldur ekki nógu vel gætt að
gæla nóg við garðtrén og láta
þeim líða vel. Birkið er mjög
ljóselskt og þolir illa skugga.
Það vex heldur ekki vel, nema að
jarðvegur sé laus í sér frjór og
myldinn. Að auki setur það
miklar hliðargreinar eða verður
margstofna þegar vindar
gnauða á því.
Af þessum sökum er nauðsyn-
legt að fylgjast með vexti þess
meðan tréð er ungt. í Norð-
ur-Noregi og Norður-Svíþjóð hef
ég hvergi séð birki ræktað í
görðum án þess að því hafi verið
gefinn áburður á unga aldri og
trén klippt og löguð til eftir
þörfum. Allar hliðargreinar
neðst á stofni eru stýfðar til að
trén fái góða lögun og þessu er
haldið áfram eins lengi og þess
er þörf. Þetta er gert á hverju
ári þannig að aldrei þurfi að
skerða tréð mikið í hvert skipti.
Þetta verða garðeigendur að
læra því að öðrum kosti verður
oft lítil garðprýði að íslensku
björkinni.
Hér skal staðar numið að
sinni, en næst verður rætt um
útbreiðslu skóga hér áður fyrr
og þau not, sem þjóðin hafði af
þeim.