Morgunblaðið - 02.07.1978, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 2. JÚLÍ 1978
__ÁUTAMhl
„Aöalástæðan til ósigurs Sjálfstæðisflokksins er óánægja kjósenda vegna
veröbólgunnar.“
Sigurvegarar kosninganna.
cftir IIANNES HÖLMSTEIN
GISSURARSON
Tvær sögulegar
kosningar
Tveimur sögulegum kosningum er
lokið. Kjósendur felldu í rauninni í þeim
ríkisstjórn Geirs Hallgrímssonar, sem
tók við völdum 1974. Stjórnarflokkarnir
misstu 10 sæti á Alþingi í þingkosningun-
um, þeir fengu 49,6% atkvæða, en höfðu
fengið 67,6% árið 1974. Fylgi Sjálfstæðis-
flokksins hefur aldrei verið minna. í
byggðakosningunum 28. maí missti flokk-
urinn meiri hluta sinn í borgarstjórn
Reykjavíkur. I þingkosningunum 25. júní
fékk flokkurinn 32,7% atkvæða, en hafði
fengið 42,7% árið 1974 og þingmönnum
hans fækkaði úr 25 í 20.Alþýðuflokkurinn
sigraði í þingkosningunum, fékk 22,0%
atkvæða, þingmönnum hans fjölgaði úr 5
í 14. Alþýðubandalagið fékk 22,9%
atkvæða, þingmönnum hans fjölgaði úr
11 í 14. Framsóknarflokkurinn fékk
16,9% atkvæða, þingmönnum hans fækk-
aði úr 17 í 12. Samtök frjálslyndra og'
vinstri manna fengu ekki nægilegt
atkvæðamagn til að koma mönnum á
þing. Sveiflurnar, breytingarnar á fylgi
flokkanna í þessum kosningum eru
óvenjulega miklar — reyndar meiri en í
öllum fyrri kosningum við núverandi
flokkakerfi. Að þeim loknum ber því að
spyrja nókkurra spurninga: Hvað veldur
þessum breytingum? Er íslenzka flokka-
kerfið að breytast? Hvað tekur við í
íslenzkum stjórnmálum? Þeim ætla ég að
reyna að svara í þessari grein.
Hvað veldur þessum
breytingum?
Aðalástæðan til ósigurs Sjálfstæðis-
flokksins er óánægja kjósenda vegna
verðbólgunnar, en til ósigurs Framsókn-
arflokksins, að hann getur ekki gegnt
skilja það, að innlánsfjármagn takmark-
ar útlánsfjármagn, fyrr en launþegar
skilja það, að hækkun þjóðartekna (eða
lækkun þeirra) takmarkar launahækkan-
ir, fyrr en kjósendur skilja það, að
fjármagn til opinberra framkvæmda er
tekið af þeim sjálfum, en fellur ekki af
himnum ofan, og fyrr en
stjórnmálamenn skilja það, að þeir missa
eins fylgi með því að sinna kröfum
umfram efni (en það orsakar verðbólgu)
og með því að sinna þeim ekki. Og
verðbólguvandinn leysist ekki, fyrr en
flestir kjósendur skilja það, að verðbólga
er þeim í óhag, hún hægir á hagvexti (að
mati hagfræðinga um 1% á ári síðasta
aldarfjórðunginn), veldur óhagkvæmum
rekstri og getur að lokum steypt
lýðræðisskipulaginu. Þessi skilningur er
enn ekki almennur, almenningur er á
valdi peningablekkingarinnar, samsvarar
nafnvirði launa og raunvirði þeirra.
varp, Morgunblaðið og síðdegisblöðin tvö.
(Flokksblöðin, Tíminn, Þjóðviljinn og
Alþýðublaðið, skipta minna máli.) For-
ingjar og fulltrúar stjórnarflokkanna
hafa ekki skilið, að fjölmiðlarnir hafa
breytzt. Þeir kunna ekki lagið á síðdegis-
blöðunum, og ríkisútvarpið, sem á að
lögum að vera hlutlaust, hefur dregið
fram hlut Alþýðuflokksins og Alþýðu-
bandalagsins. Enn er það, að reynt er að
temja mönnum hugsunarhátt sósíalista í
skólum landsins. Aróðurinn í fjölmiðlum
og skólum er sjaldan beinn, hann felst
fremur í vali orða og viðfangsefna. „Ég
tek tvö dæmi af eigin reynslu: Fréttamað-
ur sjónvarpsins (róttæklingurinn Guðjón
Einarsson í fréttatíma sl. mánudag)
kallar Alþýðuflokkinn og Alþýðubanda-
lagið „verkalýðsflokkana". En er Sjálf-
stæðisfLokkurinn, sem flestir launþegar
kjósa, ekki verkalýðsflokkur? Kennari í
Háskólanum (róttæklingurinn Gunnar
við alþýðu skap sem kallað er. (Eg spái
því þó, að þessi uppljóstrunarmaður
Dagblaðsins eigi eftir að ljóstra því upp
um sjálfan sig, að hann hafi hvorki
vitsmuni né þekkingu til að gegna því
hlutverki, sem almenningur hefur kosið
honum.) Óánægjufylgi er ótryggt. Al-
þýðuflokkurinn heldur ekki öllu þessu
fylgi, þótt hann hafi sennilega náð aftur
stöðu sinni í íslenzkum stjórnmálum. En
sigur Alþýðubandalagsins var minni en
ég bjóst við. Sigur þess var svo lítill, að
hann var í rauninni ósigur, ef miðað er
við byggðakosningarnar 28. maí. Margar
ástæður eru til þessa ósigurs. Alþýðu-
bandalagsins. I fyrsta lagi átti það fulla
aðild að Kröflumálinu. I öðru lagi efndi
það ekki orð sín um „samningana í gildi"
í borgarstjórn Reykjavíkur (en í henni
eru 5 af 8 fulltrúum meiri hlutans
Alþýðubandalagsmenn, og þeir bera
aðalábyrgðina á stjórn borgarinnar). í
þriðja lagi er því kennt um hin mörgu
mistök, sem verkalýðsforingjar þess
gerðu síðustu mánuðina fyrir kosning-
arnar. í fjórða lagi — og sú ástæða
skiptir mestu til langs tíma — efast
n argir borgarar íslenzka lýðræðisríkis-
ins um fullan stuðning þess við það og
taka stefnu þess í varnarmálum til
dæmis. Alþýðubandalagsmenn fylgja
ekki landvarnarstefnunni. Hvers vegna
vilja þeir ekki lýðræðisríkið? Vegna þess
að þeir styðja það ekki, segja borgararnir.
Alþýðubandalagið hagnast ekki nema að
vissu marki á hinni almennu óánægju, því
að óánægjan er vegna of mikilla
ríkisafskipta, ofsköttunar eða verðbólgu.
Hvað tekur við?
Það var misskilningur margra, að
sveiflan væri til „vinstri“ í kosningunum,
hún var í rauninni til „hægri“, því að
samanlagt fylgi Alþýðuflokksins og
Sjálfstæðisflokksins jókst mjög, en þessir
flokkar eru báðir borgaralegir, og fylgja
báðir landvarnarstefnunni þótt Sjálf-
AÐ LOKNUM KOSNINGUM
hlutverki stórs miðflokks, við nútímað-
stæður, hann er og verður lítill bænda-
flokkur. Ég hef litlu að bæta við þá
skýringu, sem ég gaf á ósigri Sjálfstæðis-
flokksins í byggðakosningunum: „íslend-
ingar gerðu (óafvitandi) sömu uppreisn-
ina gegn verðbólgunni, hinni dulbúnu
skattheimtu ríkisins, og Danir gerðu gegn
hinni ódulbúnu skattheimtu vöggustofu-
ríkisins, þegar þeir kusu flokk Mogens
Glistrups á sínum tíma. Ólafur Grímsson,
Vilmundur Gylfason og aðrir fjöl-
miðlungar eru glistrupar íslendinga.
Þessir lýðskrumarar eru holdtekjur
óánægjunnar. Uppreisnin er gerð með
öðrum hætti á íslandi en í Danmörku, en
rætur óánægjunnar eru hinar sömu.“
Ríkisstjórn Geirs Hallgrímssonar tryggði
varnir íslendinga og færði fiskveiðilög-
söguna út í 200 mílur, en henni mistókst
að leysa verðbólguvandann. Hún gerði
fleiri og skynsamlegri tilraunir til þess en
vinstri stjórnin 1971—1974, en verðbólgu-
vandinn er óleysanlegur, á meðan
hagkerfið er eins og það er. Allar
ríkisstjórnir hljóta að hrekjast frá
völdum hans vegna. Hagkerfinu verður
að breyta, ef leysa á þennan vanda og
tryggja festu í stjórnarfari.
Mestu mistök ríkis-
stjórnarinnar
Mestu mistök ríksistjórnar Geirs
Hallgrímssonar voru að stefna ekki
fremur að lausn verðbólguvandans en
þenslu á vinnumarkaðnum með opinberri
offjárfestingu eins og hún gerði í reynd.
Ég held, að fylgismissir hennar hefði
orðið miklu minni, ef það hefði verið gert,
þótt kostað hefði samdrátt á vinnu-
markaðnum. Auðvitað var ríkisstjórninni
ekki einni að kenna um mistökin.
Ríkisstjórnir með lýðræðisþjóðum eru
ekki alráðar. Orsakir verðbólgu eru
kröfur umfram efni, sem er þó sinnt af
stjórnarmönnum ríkisins: Kröfur at-
vinnurekenda um lánsfjármagn, kröfur
launþega um launahækkanir og kröfu
flestra kjósenda um fjármagn til opin-
berra framkvæmda. Verðbólguvandinn
leysist ekki, fyrr en atvinnurekendur
Aróðurinn
og almenn-
ingsálitið
Fleiri ástæður eru til þessa mikla
ósigurs stjórnarflokkanna. Sjálfstæðis-
flokkurinn komst reyndar ekki hjá því að
missa eitthvert fylgi og 2—3 þingmenn
vegna stjórnaraðildarinnar, því að hann
hlaut þetta fylgi til að leysa vanda, sem
er — eins og er — óleysanlegur. Og
Framsóknarflokkurinn komst ekki hjá
því að missa fylgi vegna almennrar
stjórnmálaþróunar í landinu. En fylgis-
missirinn varð meiri en ella vegna þess,
að ríkisstjórnin hélt klaufalega á mörg-
um málum, einkum síðasta árið, og hún
gerði mörg mistök. Eða hvað er Kröflu-
málið annað en fullkomið hneyksli?
Ríkisstjórnin missti einnig samband við
almenning — einkum unga fólkið — á
kjörtímabilinu, hafði lítil sem engin áhrif
á almenningsálitið. Áróður Sjálfstæðis-
flokksins var ekki eins hressilegur og
Alþýðuflokksins, og frambjóðendur hans
voru ekki eins álitlegir fyrir margt ungt
fólk og „kratakrakkarnir". Á það hefur
verið bent, að síðustu fjögur árin hafa
engar kosningar verið í landinu, hvorki
þingkosningar, byggðakosningar né for-
setakosningar, þess vegna kom sveiflan
frá Sjálfstæðisflokknum til Alþýðu-
flokksins — en um hana valda nýju og
óreyndu kjósendurnir sennilega miklu —
á óvart, og þess vegna var ekki við henni
brugðizt. Ekki bætti það um, að almenn-
ingsálitið er gegn atvinnurekendum.
Almenningur er skilningslítill á lögmál
atvinnulífsins, hugsunarháttur sósíalista
— að hægt sé að leysa öll vandamál með
afskiptum ríkisins og bæta fremur kjörin
með verkföllum en verkum — er almenn-
ur.
Fjölmiðlarnir
og skólakerfið
Hvað hefur áhrif á almenningsálitið til
langs tíma? Fjölmiðlarnir og skólakerfið.
Þeir fjölmiðlar, sem skipta máli, eru
ríkisútvarpið, bæði sjónvarp og hljóð-
Karlsson á rannsóknaræfingu) kallar
fylgismenn landvarnarstefnunnar „her-
stöðvasinna". En varnarstöðin er að mati
fylgismanna landvarnarstefnunnar i 11
nauðsyn. Reynt er og að læða að
unglingum ótrú á vestrænu lýðræðis-
skipulagi, einungis er fengizt við galla
þess, marga og mikla, en samanburður
við austrænt alræðisskipulag ekki gerður.
í þennan jarðveg reyndu Sjálfstæðis-
menn að sá. En honum hafa sósíalistar
breytt í grýtta jörð.
Er íslenzka
flokkakerfið
að breytast?
íslenzka flokkakerfið var kerfi fjögurra
flokka og samsteypustjórna þeirra,
þangað til Hannibal Valdimarsson stofn-
aði Samtök frjálslyndra og vinstri manna
og bauð fram í þingkosningunum 1971.
Þau unnu mikinn kosningasigur, og
Viðreisnarstjórnin féll. Sigur þeirra var
einkum Hannibal Valdimarssyni að
þakka, en margir kjósendur voru þreyttir
á stjórnmálum og vonuðu, að þessi nýi
flokkur hefði nýja stefnu og nýja
starfshætti. Þessar vonir brustu, tilraun-
in mistókst, og Sjálfstæðisflokkurinn
vann sigur 1974. í kosningunum 25. júní
dóu Samtökin, en Alþýðuflokkurinn
lifnaði við og vann sigur vegna svipaðra
vona og Samtökin 1971. íslenzka flokka-
kerfið er eftir hina tímabundu truflun
Hannibals og verður að mínu mati áfram
kerfi fjögurra flokka og samsteypustjórn
þeirra:, þótt stærð og gerð flokkanna hafi
breytzt. Sjálfstæðisflokksins sem stórs
frjálshyggjuflokks, Framsóknarflokksins
sem lítils bændaflokks, Alþýðuflokksins
sem lýðflokks (flokks pópúlista og
demógóga) og Alþýðubandalagsins sem
stórs róttæklingaflokks. En sigur Alþýðu-
flokksins var þó miklu meiri en ég bjóst
við. Þessi mikli sigur er einkum Vilmundi
Gylfasyni að þakka, þó að mikil fylgis-
aukning væri óhjákvæmileg eftir stjórn-
arandstöðu síðustu sjö ára, Vilmundur er
stæðisflokkurinn sé borgaralegri en
Alþýðuflokkurinn og foringjar hans
ábyrgari. Og það skýrir ekki allt að vísa
til einstaklinga eins og Hannibals 1971 og
Vilmundar 1978. Hvers vegna hefur
óánægða lausafylgið aukizt? Sú lausung,
sem orðið hefur á Vesturlöndum eftir
1968, fylgi Glistrups í Danmörku, fall
Viðreisnarstjórnarinnar á íslandi og
sósíalistastjórnarinnar í Svíþjóð, er
vegna þess, að eftirtekjan af ríkisafskipt-
unum er minni en eftirvæntingin.
Blandan er of sterk í blandaða hagkerf-
inu. Blandaða hagkerfið er að verða
óstarfhæft við þær aðstæður, að einstakl-
ingarnir séu sæmilega frjálsir. Annað
hvort verður að veikja blönduna — auka
frelsi einstaklinganna — eða styrkja
hana — auka vald ríkisins. Verðbólga (en
þó miklu minni en á íslandi) og
atvinnuleysi fara saman í flestum
nágrannalöndum íslendinga. Á slíkum
lausungartímum er eftirspurn eftir
sannfærandi töfralæknum. Þeir hafa
fengið mörg atkvæði í þessum kosning-
um, og eðlilegt er að felldum dómi
kjósenda, að þeir fái að reyna töfralyfin.
Viðbragð Ólafs Jóhannessonar við sigri
stjórnarandstæðinga er snjallt: Hann
býður minnihlutastjórn þeirra hlutleysi.
Næstu mánuðina verður tefld refskák um
valdið og ábyrgðina, og lítið sem ekkert
er hægt að segja um það, hvað tekur við
í íslenzkum stjórnmálum. En koma ber
almenningi í skilning um það, að engin
töfralyf eru til við verðbólgunni, þótt
Sjálfstæðismenn gæta þess vonandi, að
reynslan af töfralæknunum verði ekki of
dýrkeypt. En Sjálfstæðismenn mega ekki
missa sjónar á því, að lausn þeirra á
efnahagsvanda Islendinga er að veikja
blönduna í hagkerfinu, auka frelsi
einstaklinganna, og hinu, að langtíma-
markmið þeirra er að fá meiri hluta
atkvæða til þess. Ég held, að verkefni
þeirra á næstu árum verði að semja
rækilegar tillögur til umbóta á skipan
efnahagsmála og á hinni óviðunandi
kjördæmaskipan, endurskoða stefnu sína
og endurskipuleggja flokkinn. Sjálfstæð-
isflokkurinn er þrátt fyrir allt eina von
frjálslyndra íslendinga.