Morgunblaðið - 09.08.1978, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 9. ÁGÚST
Jón Björnsson, rithöfundur:
Sænsk kynning á
Menzkum bókmenntum
I
Það hlýtur að gleðja þá sem
áhuga hafa á bókmenntum þegar
útlendingar fórna tíma sínum til
að kynna þær meðal nágranna-
þjóðanna. Maður verður fyrirfram
að ætla að þeir líti óhlutdrægt á
málin, þar sem þeir að öllu
eðlilegu hafa engra persónulegra
hagsmuna að gæta, öfugt við
marga af þeim „gagnrýnendum"
hér heima sem með miklum
hávaða reyna að slá upp bók-
menntum eins og t.d. „Lablaða
hérgúla" og reyndu að koma
heldur slakri byrjandabók ungs
höfundar inn í skólana, sem að
vísu enn hefur ekki tekizt. Valið í
skáldsagnakeppni Norðurlanda-
ráðs er af svipuðum toga spunnið,
nema hvað þar mun vera beitt
meiri klókindum, eins og t.d. að
leggja fram ómögulegar bækur
sem yfirleitt er engin von um að
verði verðlaunaðar. Er kannski
verið með því að undirbúa jarðveg-
inn fyrir einhverja snillinga sem
telja sig sjálfsagða? Spyr sá sem
ekki veit.
Nú hefur um skeið verið mikið
rætt um sænsk áhrif hér á landi og
misjafnlega. Nýlega var grein í
blaði þar sem Svíar eru áfelldir
fyrir pólitík sína á stríðsárunum,
en þar gætir mikils misskilnings.
Hlutleysispólitík er auðvitað
aldrei „hetjuleg" á yfirborðinu,
enda höfðu forystumenn Svía eins
og t.d. Per Albin Hansson for-
sætisráðherra aldrei látið sig
dreyma um slíkt. En það er
söguleg staðreynd, sem á eftir að
koma enn betur í ljós, að einmitt
þessi pólitík hefur bjargað sjálf-
stæði Finnlands, svo að ekki sé
talað um hina stórkostlegu
hjálparstarfsemi við nauðstaddar
nágrannaþjóðir á stríðsárunum.
II
Eins og hægt er að blekkja
útlendinga svo er og hægt að
blekkja íslendinga sjálfa. Lítil
hávaðasöm klíka í Svíþjóð virðist
hafa haft umtalsverð áhrif hér á
landi. Þetta eru einskonar
„vinstri" menn. Af sumum skrif-
um þeirra verður ekki betur séð en
að þeir kjósi föðurlandi sínu sömu
örlög og Eystrasaltsríkjunum, þar
sem allt frelsi er afnumið. Þeir
sem staddir voru á Norðurlöndum
og kynntust ástandinu á stríðsár-
unum hljóta að viðurkenna af-
stöðu Svía. En fyrrnefnd háværa
klíka, sem nokkrir „bók-
mennta“gagnrýnendur hér eru svo
iðnir við að herma eftir í mati
sínu, er sem betur fer algerlega
áhrifalaus í Svíþjóð.
Nú um skeið hafa heyrzt ýlfran-
ir miklar frá litlum hópum gegn
fyrirhuguðum sjónvarpsgervi-
hnetti. Samþykktir hafa verið
gerðar af stjórnum rithöfundafél-
aga gegn þessari „óhæfu“ og
formaður Rithöfundasambands Is-
lands hefur hafið herferð gegn
hnettinum í Þjóðviljanum, en sú
starfsemi er a.m.k. ekki á vegum
sambands okkar. Heyrzt hefur að
vissir aðilar séu uggandi um óholl
erlend áhrif, sennilega engil-
saxnesk, rétt eins og sjónvarpið sé
ekki fullt af enskum og amerískum
kvikmyndum allt að einu. Manni
ber auðvitað að dást að þessari
ógurlegu umhyggju fyrir íslenzku
þjóðinni og hefur varla leyfi til að
efast um að hún komi frá hjart-
anu. Og þó er ekki grunlaust um að
efi um einlægnina og óeigingirnina
n í þessum skrifum læðist að manni.
Það skyldi þó aldrei vera að Óli
Tynes hitti naglann á höfuðið er
hann skrifar í gríndálk sinn í Vísi
þ. 29. júlí s.l.:
„... Eitt af því sem þessir
heiðursmenn óttast er, að eftir að
norrænt sjónvarpskerfi er komið í
gagnið, nái þeir ekki til jafn-
margra og áður og hafi ekki
jafnmikil áhrif og áður“.
Við þessi orð er engu að bæta.
Þess skal þó getið að umrædd
sænsk bókmenntaklíka, sem virð-
ist hafa ítök í vissum fjölmiðlum
hér er, sem áður er drepið á,
algerlega áhrifalaus í heimalandi
sínu. Áhangendur hennar eru í
fáeinum klúbbum í Stokkhólmi og
Málmey og grennd, en sænska
þjóðin veit varla af þeim. Sönnun
fyrir því er öllum auðsæ sem til
Svíþjóðar koma. Hversvegna
skyldu klassískir sænskir rithöf-
undar æ ofan í æ vera gefnir út í
aðgengilegum útgáfum, nema af
því að fólkið sjálft hefur áhuga á
því bezta í bókmenntunum? Sama
á við um Danmörku. Þegar ég var í
Khöfn í nóv. s.l. í tilefni af útkomu
kverkorns eftir mig á dönsku hafði
ég mikið samband við danska
rithöfunda. Allir voru á einu máli
um að öfgastefna sú í bókmennt-
um sem nú glymur hæst í hér, sé
að fjara út á Norðurlöndum. Þaö
væri slæmt fyrir vissa aðila ef þeir
framgjörnustu á þessu sviði um-
hverfðust í afturhaldsseggi, sem
allar líkur benda til, enda þótt því
bæri að öðru leyti að fanga.
III
Tilefni framanskráðra hugleið-
inga er kver sem mér hefur borizt:
„Gardar. Ársbok för Samfundet
Sverige—Island, Lund 1977“. Efni
árbókarinnar er eingöngu helgað
Islandi. I henni eru ýmsar
athyglisverðar ritgerðir, en sú
veigamesta er upphafsgreinin um
fyrstu ár Gunnars Gunnarssonar í
Danmörku eftir Svein Skorra
Höskuldsson prófessor, og það er
sú ritgerð sem heldur árbókinni
uppi. Þetta er ítarleg lýsing á dvöl
Gunnars í Árósum og fyrstu
skrefum hans á rithöfundarbraut-
inni og mjög verðmætt innlegg í
íslenzka bókmenntasögu. Öllum
vinum þessa mesta sagnaskálds
Islendinga er það fagnaðarefni að
jafn vandvirkur og samvizkusam-
ur bókmenptamaður og Sveinn
Skorri er, taki að sér þetta verk og
þjóðin bíður með eftirvæntingu
eftir bók hans um Gunnar. Hann
er manna færastur til að semja
hana, eins og hið mikla verk hans
um Gest Pálsson sannar. Ritgerð
Sveins er ómetanleg fyrir erlenda
lesendur og verður merkt heim-
ildarrit.
Næsta greinin í árbókinni er
eftir Ivar Orgland og fjallar um
Þórberg Þórðarson. Mér virðist
hún nokkuð mærðarkennd og
eintóm lofgerð. I henni er ekkert
sem bætir við lýsingu þessa
höfundar, enda ætluð sænskum
lesendum sem eru Þórbergi ókunn-
ir.
IV
Sú ritgerð sem mest orkar
tvímælis í árbókinni er eftir
ritstjórann, Inge Knutsson, og
fjallar um íslenzkar bókmenntir.
Nefnist hún „Modern islándsk
littaratur", og er að stofni til
fyrirlestur er hann hélt í Lundi á
vegum Sænsk-íslenzka félagsins.
Er hér lauslegt yfirlit yfir ’ ís-
lenzkar bókmenntir, einkum þó
þær nýjustu.
Ekki veit sá er þetta ritar hvort
Inge Knutsson hefur tileinkað sér
þau sjálfsögðu vinnubrögð allra,
sem í alvöru taka sér fyrir hendur
að kynna bókmenntir á hlutlausan
hátt, en hafi svo verið, hefur
honum mistekizt hrapallega. Rit-
gerðin er mestmegnis ógrímubú-
inn áróður fyrir vissum höfundum
og „ismum" (pólitísk?), en aðrir
sem ekki eru síðri eru ekki nefndir
á nafn. Svo mikill er ákafi
höfundar í þessum áróðri, að hann
skirrist ekki við að fara með hrein
ósannindi málstað sínum til stuðn-
ings.
Þetta er þungur dómur, en ég
mun nú finna honum stað með
tilvitnunum í ritgerðina sjálfa.
Samkvæmt fyrirsögninni er
rætt um „moderne" bókmenntir,
a.m.k. öðrum þræði. En hinsvegar
dylst lesandanum ekki að rímlaus
ljóð (atómskáldskapur) á samúð
hans óskipta, og er út af fyrir sig
ekkert við því að segja, ef þar
gætti ekki þeirrar hlutdrægni sem
virðist einkenna flesta bók-
menntafræðinga og gagnrýnendur.
Þetta þekkjum við allt of vel hér á
landi og menn eru víst hættir að
kippa sér upp við það. Sértrúar-
flokkar, hvort sem um er að ræða
útúrsnúning á heilagri ritningu
eða prédikanir í þágu einhverra
„bókmenntaisma" eiga auðvitað
rétt á sér, en varast skyldu menn
að taka slíkt alvarlega.
Sem bakgrunn nefnir Inge
Knutsson Jón Thoroddsen sem
frumkvöðul nútímaskáldsögunnar
með Pilti og stúlku, en bætir því
við að hann verði naumast talinn
„modernisti" af nútímalesendum
(dagens lásare)! Útkoma Pilts og
stúlku var þó svo mikill viðburður
á sinni tíð að nálgaðist byltingu,
og það eins þótt 19. aldar lesendur
hafi ekki tekið orðið „modernisti"
sér í munn, eins og bókmenntapáf-
um síðustu ára er tamast, og hefja
þá tíðum formið til skýjanna á
kostnað innihaldsins.
Síðan getur hann ekki um
íslenzkan skáldskap fyrr en hann
kemur að Bréfi til Láru sem hann
telur tímamótaverk, en sú þula er
svo margtuggin að ekki er ástæða
til að fjölyrða um það hér. Innan
sviga getur hann þess að hann
gangi fram hjá þeim höfundum
sem skrifað hafa á erlendum
málum, t.d. Gunnari Gunnarssyni.
Er jafnvel svo að skilja að
Knutsson telji hann ekki íslenzkan
höfund. Þetta hefur nú heyrzt
fyrr, en er fjarstæða fyrir það.
Þegar Gunnar hóf ritferil sinn
skrifaði hann bæði á íslenzku og
dönsku (þrjú fyrstu bindi Borgar-
ættarinnar þýddi hann á íslenzku),
og eftir að hann kom heim samdi
hann tvær stórar skáldsögur á
íslenzku, Heiðaharm og Sálumessu
auk Brimhendu. Á síðustu árum
sínum vann hann að endurþýðingu
skáldsagna sinna er hann frumrit-
aði á dönsku. Ég hygg að leita
megi lengi að rammíslenzkari
rithöfundi en Gunnari Gunnars-
syni.
Næst telur hann upp þá fimm
rithöfunda sem hann telur merk-
asta á áratugunum 1920—1960:
Þórbergur Þórðarson, Halldór
Laxness, Ólafur Jóhann Sigurðs-
son og takið eftir — Thor
Vilhjálmsson og Guðbergur Bergs-
son. Af þessum höfundum virðist
mér hann telja þá tvo síðastnefndu
fremsta. Að vísu bætir hann
hógværlega við að þetta sé nú hans
mat og hafi að sjálfsögðu ýmsir
aðrir orðið útundan, en telur það
ekki þjóna neinu markmiði að
nefna nöfn „som jag inte tánkar
presentera nármare". Þá höfum
við það!
En nú kemur allt í einu babb í
bátinn. Þegar hinir 5 höfundar eru
afgreiddir, hvað gerist þá? Jú, þá
man bókmenntafræðingurinn allt
í einu eftir Þorgeiri Þorgeirssyni,
sem hann telur fremstan, af
íslenzkum skáldsagnahöfundum
samtímans (fremri hinum fimm!)
og fullyrðir hiklaust að saga
Þorgeirs, „Yfirvaldið", sé hin
fyrsta dókumentariska skáldsaga
á íslenzku. Þetta er djarflega sagt
af bókmenntafræðingi og ekki
lyginni líkt heldur lygin sjálf. Það
vill nú svo meinlega til að fyrsta
íslenzka sögulega skáldsagan
(dókumentariska), Brynjólfur
Sveinsson biskup eftir Torfhildi
Holm, kom út árið 1882. Síðan
birtast margar dókumentariskar
skáldsögur byggðar á skjallegum
gögnum. eins og „Yfirvaldið".
Nægir að nefna Jón Trausta
(„Sögur frá Skaftáreldi" ofl.),
Gunnar Gunnarsson („Svartfugl“
ofl.) og Guðmund Kamban. „Skál-
holt“ Kambans er til í sænskri
þýðingu, svo að greinarhöfundi
hefði verið vorkunnarlaust að
þekkja hana. Allar þessar skáld-
sögur eru ekki síður dókumentar-
iskar en „Yfirvaldið“. Þetta er ekki
tekið fram Þorgeiri Þorgeirssyni
til hnjóðs, hann er saklaus af
þessum fjarstæðum, en Inge
Knutsson ætti að vita, að engum
rithöfundi er greiði gerður með því
að beita ósannindum honum til
ímyndaðs framdráttar og þá um
leið að gera lítið úr öðrum.
Það er af og frá að ritstjóri
„Gardars" hafi nokkurntíma kom-
ið nálægt heimspekideild Háskóla
Islands.
V
Þá er komið að þætti þjóðlistar-
innar í þessu yfirliti. Þar gætir
sömu einsýni og í umfjöllun
greinarhöfundar um prósahöfund-
ana. Hann byrjar á Snorra Hjart-
arsyni, en er í dálitlum vafa um
Jón Björnsson
hvort hann skuli teljast til mód-
ernistanna. Auðvitað eru fremstu
ljóðskáldin af eldri kynslóðinni
ekki nefnd á nafn: Davíð Stefáns-
son og Tómas Guðmundsson eru
blátt áfram ekki til, fremur en
ýmis önnur af beztu skáldunum.
Nú mætti segja að þeir féllu ekki
inn í þann ramma sem höfundur
hefur búið sér til, en þá skýtur það
skökku við að hann skrifar all-ít-
arlega um prósahöfunda af- sömu
kynslóð. Allir vita hvern sess
Tómas skipar í bókmenntasögunni
og er óþarft að ræða um það.
Hannes Pétursson og Þorsteinn
frá Hamri fá nokkrar línur og svo
auðvitað Steinn Steinarr. Einar
Bragi er, auk þess að vera skáld,
sagður merkur menningarfrömuð-
ur; Jón úr Vör fær að sjálfsögðu
sinn skerf, og hann er ásamt
Einari Braga „en av banbrytarna
för den modernistiska poesien pá
Island". Ekki fær Jón Óskar sömu
viðurkenningu, en ég ætla að hann
heyri til „banbrytarna", ef hann er
þá ekki frumkvöðullinn! Síðan eru
nefndir þeir Hannes Sigfússon,
Sigfús Daðason og Stefán Hörður
Grímsson. Gert er mikið úr
áhrifum tímaritsins Birtings sál-
uga og skal það ekki lastað, því
einhversstaðar urðu skáldin að
tala við sjálf sig í einrúmi.
Mig rak í rogastans þegar ég las
þessa upptalningu. Annaðhvort
gerir Inge Knutsson sig sekan um
ótrúlega fáfræði eða vísvitandi
hlutdrægni, þegar hann gengur
alveg framhjá Matthíasi
Johannessen og Jóhanni Hjálm-
arssyni. Matthías hefur gefið út
margar ljóðabækur og er góður
fulltrúi módernismans, þótt hann
sé fjölhæfari í skáldskap sínum.
Dagur ei meir kom út í stóru
upplagi og seldist upp á örskömm-
um tíma. Hann og Tómas Guð-
mundsson — þótt þeir séu annars
ólíkir — hafa náð þeim vinsældum
hjá þjóðinni að það verður að leita
langt aftur í tímann til að finna
sambærileg dæmi. En kannski er
það þyrnir í augum Inge Knutsson
og samherja hans að skáldin nái
til þjóðar sinnar. Eða er hér um
auvirðilega pólitík að ræða?
Jóhann Hjálmarsson er módern-
isti í ljóðagerð sinni ef nokkur er
það. Hann hefur gefið út margar
ljóðabækur og er gagnrýnandi við
Morgunblaðið. Hefur hann manna
mest fengizt við að kynna sænska
nútímalýrik í eigin þýðingum.
Maður skyldi því ætla að hann
ætti heima í bókmenntakynningu
sem þessari. Að minnsta kosti er
undirritaður ekki í vafa um það.
En Inge Knutsson hefur sýnzt
annað. Jóhann getur að sjálfsögðu
látið sér það í léttu rúmi liggja,
eins og grein Knutssons er úr
garði gerð, en á þessum þagnar-
dómi um Jóhann sannast átakan-
lega máltækið danska að „utak er
verdens lön“.
Mér þykir miður að þurfa að
gera þessar athugasemdir við
grein Inge Knutsson, en það er
bjargföst sannfæring mín að sá er
tekur sér fyrir hendur að kynna
útlendingum íslenzkar bókmenntir
er skyldur til að gæta ítrustu
óhlutdrægni, ekki sízt í riti sem
gefið er út af „Samfundet
Sverige—Island". Vænti ég þess
fastlega að þess verði vandlega
gætt í næsta hefti ritsins.
Síðasta ritgerð bókarinnar er
eftir Peter Springborg lektor í
Stokkhólmi. Hún fjallar um ís-
lenzk handrit frá 17. öld. Virðist
þar vera mikill fróðleikur saman
kominn, sem aðeins er á færi
sérfræðinga að fjalla um og leiði
ég það því hjá mér.
Að endingu vil ég undirstrika,
að því aðeins getur „Samfundet
Sverige—Island“ gegnt því hlut-
verki sínu að fræða sænska
lesendur um íslenzka menningu og
bókmenntir, að séð sé til þess að
engin annarleg sjónarmið komi
þar við sögu.