Morgunblaðið - 19.08.1978, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 19. ÁGÚST 1978
15
Solzhenitsyn ásamt íorseta Ilarvard-háskóla. Derek Curtis Bok t.h. og fyrrverandi forseta ísraels. Ephraim Katehalski-Katzire
t.v.. er hann var útnefndur heiðursdoktor við háskólann þann áttunda júní sl.
skyni að hefta hagnýtingu hennar.
Matvælaframleiðandinn er friðhelgur
þótt hann eitri vöru sína til að auka
geumsluþol hennar; þegar á allt er litið
er enginn neyddur til að kaupa hana._
Lífi mínu hef ég að mestu varið undir
kommúnísku þjóðskipulagi og get því
vitnað um að þjóðfélag, sem ekki býr við
hlutlægt lagakerfi er vissulega ógnvæn-
legt. Það þjóðfélag sem tekur á hinn
bóginn ekki mið af öðrum mælikvarða en
lögum er ekki manninum samboðin
heldur. Samfélag, sem byggir á lagabók-
stafnum og fetar aldrei skör framar,
nemur hagskarpt land í hinu auðuga ríki
mannlegrar hæfni. Til að hafa örvandi
áhrif á þjóðfélagið er lagakrókurinn of
stjarfur og lífvana. Hvarvetna, sem vegur
mannlífsins er ofinn lagaþráðum, hefst
meðalmennskan til vegs og drepur í
dróma göfugustu eiginleika mannsand-
ans. Það mun einfaldlega reynast óger-
legt að standast þrekraunir okkar
viðsjálu aldar með lagabákn eitt að vopni.
Stefna frelsis
I Vesturlandaþjóðfélagi okkar daga er
auðsýnt orðið ójafnræði frelsis til
góðverka og frelsis til ódæða. Stjórnskör-
ungurinn, sem elur þann draum í brjósti
að fá afar veigamiklu stórmáli fram
gengt fyrir þjóð sína verður að fara með
varfærni og jafnvel einurðarleysi. Allt í
kring eru þúsundir skjótráðra og
óábyrgra gagnrýnenda, og þing jafnt sem
fjölmiðlar hafa hann sífellt á hornum sér.
I vafstri sínu, þarf hann að sanna að
hvert einstakt þrep sé rökrétt og
hnökralaust. ú raun er það svo að
afburðamaður gæddur sérstökum gáfum,
er hafa vill óvænt og óvenjulegt frum-
kvæði, fær varla eitt tækifæri til að sýna
hvað í honum býr. Frá upphafi er séð til
þess að ótal gildrur verða á vegi hans. Á
þennan hátt hefur meðalmennska enn
sigur í skálkaskjóli lýðræðislegra leik-
reglna.
Alls staðar er hægðarleikur að grafa
undan áhrifum stjórnvalda og hefur það
í raun verið gert í stórum stíl á
Vesturlöndum. Svo djarflega hafa menn
gengið fram fyrir skjöldu í vörnum
einstaklingsfrelsis að þjóðfélagið má
heita varnarlaust gagnvart ákveðnum
einstaklingum. Það er því ekki að ósynju
að Vesturlandabúar fari að kappkosta
mannlegar skyldur frekar en mannrétt-
indi.
Eyðileggjandi og óábyrgt frelsi hefur
fengið ótakmarkað svigrúm. Svo er að sjá
sem þjóðfélagið sé vanmátta andspænis
hyldýpi siðspillingar og má í þessu efni
benda á misbeitingu frelsis til að glepja
siðferðilega fyrir ungdómi með kvik-
myndum bermifullum af óþvera, klámi og
glæpum. Litið er svo á að þetta sé partur
frelsis og er það fræðilega stutt þeim
rökum að ungu fólki sé í sjálfs vald sett
að velja og hafna. Það líf, sem skipulagt
er í anda laga, hefur þannig opinberað
vanmátt sinn til að verjast ásókn hins
illa.
Hvað skal þá segja um glæpamyrkviðið
sem slíkt? Lagaumgjörðin er víðast
(einkum í Bandaríkjunum) nógu rúm til
að ekki aðeins frelsi einstaklingsins fái
dafnað heldur einnig viss einstaklings-
bundin afbrot. Með tilstuðlan þúsunda
málsvara er sökudólgnum sýnd óverð-
skulduð eftirgjöf og fær hann að ganga
óáreittur. Hyggist ríkisstjórnin láta til
skarar skríða gegn ofbeldisstefnu kveður
við ramakvein almenningsálits þar sem
borgaraleg réttindi hryðjuverkamanna
þykja fyrir borð borin og eru þessa mörg
dæmi.
Slík frelsisstefna í átt til hins illa hefur
vaxið úr grasi stig af stigi en er þó
einkum sprottin af þeirri mannúðlegu og
góðgjörnu hugmynd að ekkert illt sé
mannlegu eðli eiginlegt. Veröldin liggi að
fótum mannsins og allir annmarkar
hennar eigi rætur sínar að rekja til
rangrar þjóðfélagsskipunar, sem aðeins
þurfi að leiðrétta. En hversu ósennilegt
sem það kann að virðast, er glæpatíðni
töluvert meiri á Vesturlöndum en í hinum
fátæku og lagalausu Ráðstjórnarríkjum,
þrátt fyrir að tekizt hafi að rækta beztu
félagslegu skilyrði á Vesturlöndum. (í
fangabúðum okkar er ótölulegur fjöldi
fanga, sem kallaðir eru afbrotamenn.
Flestir þeirra hafa þó aldrei framið glæp.
Þeir reyndu aðeins að verja sig gegn
lagalausu ríki með aðferðum sem stungu
í stúf við ákveðna lagaumgjörð).
Stefna
fjölmiðla
Fjölmiðlar njóta auðvitað einnig óskor-
aðs frelsis. En á hvern hátt nota þeir sér
það?
í þessu tilviki sem endranær varðar
mestu að brjóta ekki í bága við
lagabókstafinn. En engin siðferðileg
ábyrgð varnar þeim að afflytja og
rangfæra.
Hvers kyns ábyrgð hvílir á blaðamönn-
um gagnvart lesendum eða mannkynssög-
unni? Hafi þeir leitt almenningsálit eða
stjórnvöld afvega með ónákvæmum
upplýsingum eða röngum niðurstöðum,
hafa þeir þá nokkru sinni viðurkennt eða
fært slík mistök til betri vegar? Engan
veginn, því slíkt myndi bitna á sölu. Þjóð
kann að verða fyrir barðinu á slíkum
mistökum, en blaðamaðurinn þarf aldrei
að standa reikningsskil gerða sinna. Má
næsta öruggt telja að hann skrifi hið
gagnstæða jafnskjótt og hann hefur
endurheimt sjálfstraust sitt.
Harvard-ræða
Solzhenitsyns
Fyrri hluti
Sökum þess að veita þarf skjótar og
trúverðugar upplýsingar er nauðsynlegt
að fylla í eyðurnar með getgátu, lausa-
fregn og átyllu. Aldrei kemur til þess að
þetta sé leiðrétt, þvert á móti greypir það
sig í minningu lesandans. Hversu oft eru
ekki gerræðislegar, ótímabærar, yfir-
borðslegar og villandi fullyrðingar settar
fram hvern einstakan dag, sem rugla
lesendur í ríminu án þess að nokkurn
tíma sé bætt um? Fjölmiðlum er í sjálfs
vald sett hvort tveggja að mennta
almenningsálitið eða fífla það. Þannig
kunna hryðjuverkamenn að vera hafnir
til skýja sem hetjur, trúnaðarmál, sem
varða öryggi þjóðar, afhjúpuð á opinber-
úm vettvangi, eða við verðum vitni að því
hvernig ruðst er inn í einkalíf þjóðkunnra
manna á ósvífinn hátt undir yfirskyni
slagorðsins: „Allir hafa rétt á að vita
allt.“ En slagorðið er óraunhæft og tákn
óraunsannra tíma. Fólk hefur nefnilega
einnig rétt til að vita ekki og varðar hann
e.t.v. öllu meiru. Það er rétturinn til að
biðjast undan því að guðdólegar sálir
manna séu notaðar sem skarnfötur
slúðurs, þvættings og hégóma. Sá, er
starfar og nýtur lífsfyllingar, þarf ekki á
þessum öfgafulla upplýsingaflaumi að
halda.
Flan og yfirborðsmennska eru geðræn-
ir kvillar tuttugustu aldar og speglast
þeir betur i fjölmiðlum en nokkurs staðar
annars staðar. Gjörhugul skýrgreining
vandamála eru eitur í æðum fjölmiðla,
sem láta sér nægja spennandi framsetn-
ingu.
I þeim búningi, sem þeir eru nú, eru
fjölmiðlar engu síður orðnir æðsta vald
á Vesturlöndum, öflugri en löggjafarsam-
kundan, framkvæmdavald eða dómsvald.
Því er eðlilegt að varpa fram spurn-
ingunni: Samkvæmt hvaða lögum hafa
þeir verið kosnir og gagnvart hverjum
eru þeir ábyrgir? í kommúnistaríkjunum
er blaðamaður skipaður eins og hver
annar embættismaður. Hver hefur lagt
vestrænum blaðamönnum vald þeirra í
hendur, hve lengi og hvaða undirbúnings
er vænzt af þeim?
Það er fleira, sem gestur úr austri
hnýtur um. I heimalandi hans eru allir
fjölmiðlar vendilega sambræddir. Innan
tíðar mun hann þó komast að raun um
að vestrænir fjölmiðlar í heild velja og
hafna eftir ákveðinni fyrirmynd. í þessu
efni er það tízka, sem hefur síðasta orðið.
Til staðar eru viðtekin skoðanamunstur
og einnig kann að gæta sameiginlegra
hagsmuna. Útkoman verður því ekki
samkeppni heldur samhæfing. Fjölmiðlar
njóta feykilegs frelsis, en lesendur ekki,
þar sem hinir fyrrnefndu leggja oftast
aðaláherzlu á skoðanir, sem brjóta ekki
of í bága við þeirra eigin og meginstefn-
una.
Án þess að ritskoðun tíðkist á Vestur-
löndum eru skýr mörk dregin milli
vinsælla strauma og hugmynda og hinna
sem síður eiga upp á pallborðið. Ekkert
er bannað, en það, sem ekki fellur í
kramið, mun þó sjaldan finna sér leið inn
í tímarit, bækur eða háskólafyrirlestra.
Frá lagalegum sjónarhóli eru fræðimenn
frjálsir en engu síður háðir ráðandi
siðvenju. Ofbeldi er fáheyrt í líkingu við
það, sem tíðkast fyrir austan járntjald.
Val fer þó engu síður fram í krafti tízku
og þörfin til að semja sig að háttum
fjöldans varnar frjálsþenkjandi fólki
iðulega að leggja sitt af mörkum á
almannavettvangi.
Þeirra skæðu áráttu gætir að hlaupa í
þyrping til að arpiast við árangursríka
framvindu. Mér hefur borizt fjöldi bréfa
í Bandaríkjunum frá stórgáfuðu fólki, t.d.
kennara, í litlum háskóla einhvers staðar
í fjarska, sem hjálpað gæti til að
endurnýja og reisa við land sitt, en rödd
hans nær ekki til þjóðarinnar af því hann
fær ekki hljómgrunn hjá fjölmiðlum. Af
þessum sökum verða til sterkir múgfor-
dómar og blindni, sem er einkar hættuleg
okkar umbrotatímabili. Þannig er til
dæmis í góðu gengi sjálfblekkjandi
túlkun á veröld samtímans. Bregður
henni fyrir eins og steingerðri víggirð-
ingu um huga fólks. Mannlegur radd-
hljómur frá 17 löndum Austur-Evrópu og
Austur-Asíu fær ekki rofið hana. Til þess
mun nákaldur járnkarl viðburðanna einn
duga.
Eg hef drepið á nokkra svipdrætti
vest,rænna lífshátta, sem fanga og fipa
gestkomandi. Markmið og skorður þessa
ávarps leyfa ekki að ég geri þeimt frekari
skil, t.d. að ég víki að áhrifum þessara
vestrænu þátta á mikilvægar hliðar
þjóðlífs, eins og uppeldi, menntun,
mannlífsgreinar og listir.
Séra Kolbeinn Þorleifsson:
Séra Artur Erikson-
velkominn til íslands
Ég hefi að undanförnu lesið í
blöðunum, að séra Artur Erikson
væri væntanlegur tí íslands nú um
helgina. Hann á að syngja í Skálholti
á laugardag, og síðan í Reykjavík og
á Akureyri. Sú frétt gladdi mig
mjög. Mér er í fersku minni, er ég
vorið 1974 hlustaði á hann í
konsertsalnum í skemmtigarðinum
Tivoli í Kaupmannahöfn, þar sem
hann heillaði alla þá samkomugesti,
sem fylltu þennan stóra sal, með
göfugum söng sínum.
Artur Erikson er áreiðanlega besti
túlkandi kristins vísnasöngs á
Norðurlöndum, síðan Einar Ekberg
leið. Hinn kristni vísnasöngur á sér
langa hefð að baki í heimalandi
hans, Svíþjóð. Hér heima höfum við
kynnst vísum Linu Sandell í þýðing-
um séra Friðriks Friðrikssonar og
annarra, en hún var uppi fyrir eitt
hundrað árum, og lagði þeirra tíma
vísnasöngvurum orð í munn, þeirra
á meðal sjálfri Jenny Lind.
Artur Erikson er bæði prestur og
kirkjusöngvari, og hann hefur ein-
stakt lag á því að koma þeirri
hugsun inn hjá áheyrandanum, að
hann sé að syngja fyrir hann einan.
Slíkir töfrar eru aðeins fáum gefnir.
Hann syngur alþekkt lög, þjóðlög úr
heimalandi sínu ellegar engilsax-
neska vakningasöngva með óviðjafn-
anlegri túlkun og fagurri tenórrödd.
Jafnaðarlegast leikur hann sjálfur
undir á slaghörpuna. íslendingar
hafa stundum heyrt rödd hans í
morgunútvarpinu, einkum þegar
Pétur Pétursson hefur ráðið valinu.
Það var Islendingurinn séra Felix
Ólafsson sem leiddi Artur Erikson í
sína fyrstu Danmerkurför árið 1974,
en þá var séra Erikson búinn að gera
víðreist um heiminn, og fyrir löngu
orðinn alþekktur af plötum sínum.
Nú leiðir séra Felix þennan mikla
listamann til síns ættlands til þess
að einnig við gætum glaðst með
þessum trúbadúr Drottins, er hann
syngur Herra sínum lof og dýrð.
Ég þakka Artur Erikson persónu-
lega, hvernig hann hefur glatt mig
með söng sínum, og á þá ósk
heitasta, að aðrir sem kunna að
njóta fagurs vísnasöngs hlusti á
þennan mikla túlkanda hinnar
kristilegu vísu.
EFÞAÐERFRETT-
NÆMTÞÁERÞAÐÍ
MORGUNBLAÐINU

AIGLYSINGA-
SÍ.MINN ER:
22480