Morgunblaðið - 25.08.1978, Blaðsíða 10

] 0 MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 25. ÁGÚST 1978,
Meö lygum náði Indíra
óskoruðum völdum
Fögnuðurinn, sem greip um sig þegar
Indiru Gandhi var steypt af stóli í
kosningunum 1977 og vonirnar sem
fylgdu Desai sem forsætisráðherra og
leiðtoga Janata samsteypustjórnarinnar,
voru alltof miklar til að leiða ekki til
vonbrigða, bæði á Indlandi og meðal
velunnara annars staðar, þegar nakinn
raunveruleikinn kom í ljós í fullri
dagsbirtu eftir þoku vímunnar. Merki
sjást um — þó ekki séu þau að vísu
afgerandi — að margir Indverjar séu
þegar búnir að gleyma þeim góðu
ástæðum, sem þeir höfðu til að varpa
Indiru Gandhi og fylgifiskum hennar á
dyr, þegar síðasta tækifærið til þess
bauðst — að því er virðist, í síðustu
kosningunum sem hún hefði leyft. Henni
hefur nú gengið allvel í fylkiskosningun-
um. Um skeið leit út fyrir að henni hefði
tekizt að snúa gangi mála innan
Kongressflokksins sér í hag. Alger
skortur á merkjum um að hún sæi hið
minnsta eftir því sem hún hafði gert,
varð stundum til þess að andstæðingar
hennar, ekki hún sjálf, virtust vera í
varnarstöðu, eins og hún hefði átt að
vera.
I Bretlandi hafa áköfustu fylgifiskar
hennar sýnt þá skynsemi að hafa hægt
um sig síðan henni var velt af stóli, svo
að ekki hefur verið sérstök ástæða til að
minna brezka lesendur á gerðir hennar.
En þegar ég var í Indlandi fyrr á þessu
ári, sat að störfum Shah-nefndin, sem
nýja stjórnin skipaði undir forustu J.C.
Shahs, fyrrverandi hæstaréttardómara.
Skýrslurnar um atburði, sem gerðust
meðan neyðarlög Indiru Gandhi voru í
gildi og fram komu í vitnaleiðslum, voru
skelfilegar. Ég hafði að vísu fylgzt með
þessum atburðum á sínum tíma, en hafði
þó litla hugmynd um hvað var raunveru-
lega að gerast.
Þrátt fyrir það virtist engin ástæða til
þess að ég færi að fjalla um þetta, fyrir
utan það að óskynsamlegt væri að ræða
um það sem óhjákvæmilega hlaut að vera
lítill og valinn hluti af sönnunargögnun-
um, sem Shah-nefndin var að afla. Auk
þess átti nefndin eftir að meta sönnunar-
gögnin, leggja á þau dóm og komast að
niðurstöðu.
Nú er hún búin að því. Frammi fyrir
mér liggur útgefin skýrsla í tveimur
bindum, sem ég er búinn að fara vandlega
í gegn um. Og mér virðist kominn tími
til að ég eyði blaðarými mínu þessa
vikuna í að skýra frá því hvað Indira
Gandhi, og þeir sem næstir henni stóðu
(einkum sonur hennar), voru í rauninni
að bauka þegar hún hrifsaði alfarið
völdin. Ég geri þetta að nokkru leyti af
því að varla getur liðið á löngu áður en
fylgifiskar hennar í Bretlandi byrja,
uppveðraðir af stjórnmálalegri endur-
reisn hennar og vaxandi velgengni, að
halda því enn einu sinni að okkur hve trú
hún hafi verið og sé enn lýðræðislegum
hugmyndum, hve mildar og í raun
óhjákvæmilegar aðgerðirnar gegn erfið-
ustu andstæðingum hennar voru, hversu
ósanngjarnar séu sögurnar um óréttlæti,
ritskoðun og hörku, og vitanlega, að hún
hafi ekki haft neina hugmynd um hversu
langt embættismenn og aðrir gengu, því
annars hefði hún stöðvað þá — meira að
segja á sömu stundu sem hún fékk
vitneskju um það. En mér gengur annað
til þess að skoða gerðir hennar hér og nú.
Metnaðargirnin og aðrir eiginleikar, sem
leiddu Indiru Gandhi og félaga hennar á
þá braut sem hún fór, eru engan veginn
óþekktir hér í Bretlandi. Satt að segja
koma sum viðhorfin, hræðilega kunnug-
lega fyrir sjónir. Ég skrifa þetta því í
þeirri von, að þeir lesendur mínir sem enn
þarf að minna á að slíkt geti allt eins
gerzt hér, eða hvar sem er, hafi brezku
augun sín opin fyrir fordæmunum
indversku.
Hér ætla ég að byrja á bréfinu, sem
Indira Gandhi sendi forseta Indlands til
að biðja hann um að lýsa yfir neyðar-
ástandi, sem hann hafði vald til sam-
kvæmt indversku stjórnar3kránni að
beiðni forsætisráðherrans. I stjórnar-
skránni eru sett fram viss undirstöðuskil-
yrði um ástandið í landinu, sem verða að
vera fyrir hendi, til að slíkri beiðni sé
sinnt. Þessum skilyrðum eru gerð skil í
bréfi Indiru. Tvö þau mikilvægustu eru
þannig:
„Eins og yður hefur verið skýrt frá
fyrir skammri stundu, hefur okkur borizt
vitneskja, sem bendir til þess að yfir
öryggi Indlands vofi bráð hætta af
innanlandsóeirðum. Málið ber mjög brátt
að. Ég hefði viljað leggja það fyrir
stjórnina, en því miður er.það ógerlegt
þegar í kvöld. Því vík ég frá, eða leyfi
frávik frá, lögum um stjórn Indlands frá
1961, með áorðnum breytingum, svo sem
mér er heimilt samkvæmt 12. lið þar um.“
I þessurn kafla í bréfi sínu leggur
Indira Gandhi fram tvenn rök. I fyrsta
lagi heldur hún því fram, að hún hafi
upplýsingar um að öryggi Indlands sé í
bráðri hættu vegna innanlandsóeirða, og
að málið sé því mjög aðkallandi. Og í öðru
lagi, að óframkvæmanlegt hafi verið að
bera það undir stjórnina (eða jafnvel gera
henni aðvart).
Undir þeim kringumstæðum átti forset-
inn ekki um annað að velja en að lýsa yfir
neyðarástandi, eins og hann gerði. Því
miður voru báðar þessar fullyrðingar
Indiru rangar. Shah-nefndin rannsakaði
í smáatriðum ástæðurnar, sem leiddu til
neyðarástandsins. Um innanlandsóeirð-
irnar, sem áttu að vera svo alvarlegar að
þær ógnuðu öryggi Indlands, segir svo í
slwrslunni:
„I efnahagsmálum var ekkert sem valdið
gat ótta. Þvert á móti, heildsöluverð hafði
lækkað um 7,4% frá 3. desember 1974
fram til seinustu vikunnar í mars 1975.
Hvað snertir lög og reglu bentu hálfs-
mánaðarlegar skýrslur fylkisstjóranna til
forseta Indlands og skýrslur helztu
ráðherra til innanríkisráðherrans til
þess, að fullkomlega væri haldið uppi
lögum og reglu um allt land.“
Innanríkisráðuneytið hafði ekki fengið
neinar skýrslur frá fylkisstjórnum, sem
bentu til minnkandi valds yfir lögum og
reglum á aðfarartíma yfirlýsingarinnar
um neyðarástand Öryggisþjónustan
hafði ekki skilað neinni skýrslu til
innanríkisráðuneytisins frá 12. júní til 25.
júní 1975, sem varaði við því að
innanlandsástandið krefðist yfirlýsingar
um neyðarástand. Innanríkisráðuneytið
hafði ekki lagt fyrir forsætisráðherra
neina skýrslu, þar sem lýst væri
áhyggjum vegna ástandsins í innanríkis-
málum.
Þetta læt ég nægja um rökin fyrir því
að innanlandsóeirðir væru svo alvarlegar,
að nauðsyn bæri til þess að víkja frá
lýðræðislegum aðferðum. Snúum okkur
þá að rökunum fyrir því að hættuna bæri
svo brátt að, að enginn tími væri til þess
að ráðgast við ríkisstjórnina, eins og
ætlazt er til. Bréf Indíru Gandhi var
afhent forsetanum að kvöldi 25. júní 1975,
og yfsingin birt sama kvöld. En
Shah-nefndin komst að eftirfarandi:
„Akvörðunin um einhverjar bráðar
aðgerðir og þá jafnvel yfirlýsingu um
neyðarástand, var sýnilega í athugun
þegar 22. júní.
Samkvæmt upplýsingum frá fylkis-
stjóranum í Delhi, var búið að ákveða
þegar að kvöldi 23. júní að fangelsa
forustumenn stjórnarandstöðunnar fljót-
lega eftir áformaðan útifund 24. júní.
Listar með nöfnum forustumanna stjórn-
arandstöðunnar voru þegar í undirbún-
ingi. Samkvæmt upplýsingum Shri.Krist-
hnan Chand var öll tilhögun í sambandi
við yfirvofandi handtökur rædd á fundi
síðdegis 25. júní í skrifstofu Shri R.K.
Dhawan, að viðstöddum Shri Om Mehta,
þáverandi innanríkisráðherra.
Ráðstafanir voru einnig gerðar til að
tryggja það að sum stærstu blöðin yrðu
hindruð í að koma út að morgni 26. júní
1975. Shri B.N. Mehrotra, fyrrverandi
aðalframkvæmdastjóri Rafmagnsveitn-
anna í Delhi, hefur skýrt frá því að
fylkisstjórinn hafi kallað hann til Raj
Niwas klukkan 10 um kvöldið og sagt
honum að loka ætti fyrir rafmagn frá kl.
2 um nóttina. Sagði Shri Krishnan Chand
að þetta væri skipun frá forsætisráðherr-
anum, sem yrði að hlýða. Það liggur því
ljóst fyrir að helztu ráðherrum í ýmsum
fylkjum var í mismunandi mæli trúað
fyrir þessu þegar að morgni 25. júní. Og
þeim hafði verið falið að framkvæma
vissar aðgerðir um leið og orð bærist frá
skrifstofu forsætisráðherra þá um kvöld-
ið. Þeir sem voru í vitorði, voru
forsætisráðherrar Andhra Pradesh,
Karnataka, Madhya, Pradesh, Rajasthan,
Haryana, Punjab, Bihar og Vestur
Bengal. Landstjórinn í Delhi var með í
myndinni, jafnvel fyrir 25. júní.“
Nefndin dregur þetta saman í eftirfar-
andi kafla, sem tekur af öll tvímæli:
Nefndin dregur þetta saman í eftirfar-
andi kafla, sem tek’ur af öll tvímæli:
„Indira Gandhi ráðfærði sig ekki við
ríkisstjórnina, þótt hún hefði nægan tíma
til þess. Þau rök sem hún lagði fram við
forsetann um að hún hefði viljað taka
málið upp á ríkisstjórnarfundi en því
miður ekki getað það þetta sama kvöld,
virðast mjög ósannfærandi. Úr því að
hægt var að kveða saman ríkisstjórnar-
fund með 90 mínútna fyrirvara að morgni
26. júní eins og í rauninni var gert, eru
engin rök fyrir því að ekki hefði verið'
hægt að halda hann hvenær sem var frá
fyrstu heimsókninni til forsetans um kl.
5 síðdegis 25. júní og þar til yfirlýsingin
var undirrituð kl. 11—11.30 það sama
kvöld. Nefndin hefur hvort eð er nægar
sannanir fyrir því, að Indira Gandhi var
að ráðgera yfirlýsinguna um neyðar-
ástand allt frá 22. júní. Hún hafði líka
rætt þá hugmynd við nokkra pólitíska
trúnaðarmenn sína strax að morgni 25.
júní.
Hér virðist því liggja til grundvallar
eina ástæðan fyrir því að bera fram þessa
furðulegu beiðni til forseta landsins um
að lýsa yfir „neyðarástandi í landinu" og
hún er úrskurður hæstaréttar Allahabad,
þar sem því er lýst yfir að kosningar
forsætisráðherrans væru ólöglegar vegna
ólögmætra kosningaaðferða. Hindrunum
var beitt við þúsundir manna og þessu
fylgdu ótal gjörsamlega ólöglegar og áður
óþekktar aðgerðir, sem höfðu í för með
sér mannlega eymd og vesöld, sem engar,
sögur fara af. Meðan engin skýring liggur
fyrir, hlýtur óhjákvæmilega að verða1
dregin sú ályktun að forsætisráðherra
hafi hagsmuna sinna vegna tekið póli-
tíska ákvörðun, í örvæntingarfullri
tilraun til að bjarga sér undan löglegum
úrskurði dómstóls gegn sjálfri sér.“
I þetta sinn verð ég að bæta við áður
en ég lýk þessum skrifum, að Indira
Gandhi og flokksmenn hennar höfðu hvað
eftir annað brotið lög áður en neyðar-
ástandinu var lýst yfir á fölskum
forsendum, með því að efna til herferðar
gegn úrskurði hæstaréttar um að hún
hefði ekki hlotið sæti á þingi og ætti ekki
rétt á því. Strætisvagnar og flutningabíl-
ar voru teknir ólöglega til að flytja
stuðningsmenn hennar á „óvænta“ mót-
mælafundi í Delhi. Opinberir starfsmenn
voru á sama hátt dregnir inn í flokksað-
gerðir, andstætt því sem lög gera ráð
fyrir. Jafnvel voru notaðar flugvélar
indverska flugflotans. Og bann við
fundum og mótmælagöngum var látið
afskiptalaust, þegar flokkur Indíru
Gandhi skipulagði þess háttar aðgerðir.
Myndin er alveg skýr. Eftir að
dómstólar höfðu lýst því yfir að Indíra
Gandhi væri ekki lögum samkvæmt rétt
kjörinn forsætisráðherra, þar sem hún
hefði beitt ólöglegum aðferðum, þá gerði
hún sig fyrst seka um lagabrot með því
að skipuleggja sýndaraðgerðir til að sýna
víðtæka og almenna andstöðu við dóms-
úrskurðinn. Og þegar hún hafði gert sér
ljóst að lýðræðið yrði að afnema ef hún
ætti að halda áfram að gegna embættinu,
þótt ólöglegt væri, þá lagði hún á ráðin
um að framkvæma það. Þar næst laug
hún að forsetanum um ástandið í landinu
og laug því einnig að nauðsynlegar
aðstæður til neyðaraðgerða, sem hún
sjálf hafði ráðgert, hefði borið að svo
brátt að ekki væri svigrúm til að leggja
málið fyrir ríkisstjórnina.
Höfundur greinarinnar, Bernard
Levin, sem skrifar reglulega í The
Times, boðar í lokin frekari umfjöllun
um það sem gerðist eftir að Indira
Gandhi náði algerum völdum, eftir að
hann hefur hér að ofan gert grein fyrir
því hvernig hún fór að því.
Indíra Gandhi á orðaskipti við nokkra ritstjóra um það leyti sem hún tók sér alræðis
vald á árinu 1975.