Morgunblaðið - 16.09.1978, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 16. SEPTEMBER 1978
SkemmtUeg
skólasaga
Frá Volvo-verksmiöjunum. Nordli viröist, ólíkt sænska starfsbróður sínum, óragur viö að fjárfesta í
áhættusömum framleiöslufyrirtækjum.
\rr’ '
í FYRSTU voru hvorir tveggja Norðmenn og Svíar fjöðrum fengnir. „Við
höfum dregið góðan feng að landi,“ sagði forstjóri Volvo-verksmiðjanna,
Pehr G. Gyllenhammer, og forsætisráðherra Noregs, Odvar Nordli, fagnaði
brautryðjandi samningi. Nýverið virðist þó vera komið annað hljóð í
strokkinn og er að heyra sem norskum iðjuhöldum og bankamönnum
finnist norska ríkið hafa verið haft að féþúfu.
SAGA REYKJAVÍKURSKÓLA
I.—II.
293+236 bls. Ritstj. Heimir Þor-
leifsson.
Útg. Sögusjóður MR. Rvík.
1975—‘78.
SAGA Reykjavíkurskóla er fyrir
margra hluta sakir merkileg. í
fyrsta lagi er skólinn langelsta
menntastofnun landsins. Má með
nokkrum rétti rekja uppruna hans
til elsta skólahalds á íslandi. í
öðru lagi var skólinn framan af
eina menntastofnun landsins sem
verulegu máli skipti í þjóðlífinu.
Og í þriðja lagi var þetta skóli
verðandi embættismanna og
landsfeðra; um hann lá þroskaleið
þeirra sem síðar urðu þjóðkunnir.
Margur unglingurinn mændi til
»Lærða skólans« og felldi tár
kæmist hann ekki að þeim fyrir-
heitna menntabrunni. Sannanlegt
dæmi: Stephan G. Vissulega gerði
skólinn fleira fyrir pilta sína en
útskrifa þá með stúdentsprófi svo
þeir mættu setjast í háskóla og
gerast að því búnu konunglegir
embættismenn. Hann var (og er)
úrvalsmenntastofnun sem setti
markið hátt þrátt fyrir fátækt og
allsleysi þjóðarinnar. Skólinn naut
virðingar jafnlengi og skólahald
var yfirhöfuð virt með þjóðinni.
Piltar sóttu þangað sjálfsvirðing
og sjálfstraust. Eigi að síður hefur
skólinn ávallt verið næmur fyrir
menntastefnum samtíðarinnar og
almennum hræringum í þjóðlífinu.
Til dæmis var hann ekki nema
fárra ára þegar byltingaröldur frá
meginlandi Evrópu brutu á honum
og piltar hrópuðu pereat gegn
rektor sínum, Sveinbirni Egils-
syni. Heimir Þorleifsson, sem á
drýgsta hlutann í ritinu og skrifar
Bókmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON_______________
meðal annars sögu skólans — eða
skólalífsins réttara sagt — ver
ærnu rúmi til að rekja og útlista
þann minnisstæða atburð. Er það
að vonum því skuggi þessa ein-
stæða uppþots lá yfir stofnuninni
lengi síðan. Voru forráðamenn
skólans minnugir hans hvenær
sem galsi hljóp í pilta því slíkt og
þvílíkt gat auðvitað endurtekið sig!
En pereatið endurtók sig ekki.
Saga þess er því kafli út af fyrir
sig. Þar töldu piltar að þeir væru
að gera frelsishugsjónir nítjándu
aldar að sínum. Á hinn bóginn
mun pereatshróp ekki hafa verið
uppfinning skólapilta í Reykjavík-
ur lærða skóla heldur höfðu þeir
það eftir nemendum í samsvarandi
skólum erlendis. í fyrstunni voru
þeir raunverulega að verja frelsi
það sem öldin hafði boðað þeim,
félagafrelsi, fundafrelsi, mál-
frelsi, ritfrelsi. En jafnskjótt sem
þeir héldu að þeir stæðu með
pálmann í h'öndunum kunnu þeir
sér ekki læti. Samstaðan var efld
með því að hrella þann sem skorist
hafði úr leik. Tíminn leið og þar
kom að piltar vöknuðu upp við
þann vonda draum að þeir höfðu
ekki sigrað, öðru nær. Þá gilti
lögmálið að hver sæi um sig. Mörg
næstu ár var félagslíf skólans sem
Heimir Þorieiísson.
lamað. Það var lognið á eftir
storminum. Þegar líða tók á
nítjándu öldina urðu nýjar stefnur
ríkjandi í skólamálum í nágranna-
löndunum. Lærðu skólarnir voru
að renna skeið sitt á enda. Upp af
þeim spruttu menntaskólarnir
sem gegndu sams konar hlutverki
en voru meira í takt við tímann.
Er ekki ófyrirsynju að rit þetta
hefst á samantekt eftir Kristin
Ármannsson er nefnist Þróun
lærðu skólanna og menntaskól-
anna á Norðurlöndum
1846—1946. Hinn lærði skóli í
Reykjavík og síðar Menntaskólinn
í Reykjavík var lengst af samstiga
skólunum þar. Ég rek ekki efni
þessa rits lið fyrir lið en læt þó
ekki undir höfuð leggjast að geta
um langan og einkar greinagóðan
kafla sem heitir Einstakar náms-
greinar, ritaðan af rektor og
kennurum skólans. Jón S. Guð-
mundsson ritar um íslensku. Er
þáttur hans einkar fróðlegur, ekki
aðeins vegna þess sem þar er sagt
um íslenskuna sem námsgrein í
MR heldur minnir Jón hógværlega
á hvar skórinn kreppir í íslenskum
skólamálum. Hann upplýsir meðal
annars að það hafi ekki verið »fyrr
en á síðari árum, að íslenzkan
hefur komizt í þann öndvegissess,
sem hún skipar nú.« En hver er
svo sess þessarar menntastofnun-
ar, hinnar elstu á landinu, eftir að
hafa þraukað erfiðustu aldir ís-
landssögunnar og komið kyn-
slóðunum til þroska og að lokum
gert móðurmálið og íslenskar
bókmenntir að forgangsnáms-
grein? Með fræðslulögunum frá
1946 var skólinn stórlega skertur,
gagnfræðadeild hans lögð niður.
»Með brotthvarfi gagnfræðadeild-
ar« segir Jón S. Guðmundsson,
»beið skólinn tjón, sem seint
verður bætt.« Og enn er að
menntaskólunum vegið jafnframt
því sem haldið er áfram að
forklúðra íslenskum skólamálum.
Ég hygg að menntaskólarnir gjaldi
þess mest nú að þeir eru orðnir
hluti af skólakerfi sem er í sjálfu
sér lágkúrulegt, vanhugsað og
gallað.
Guðni Guðmundsson rektor rifj-
ar upp í kaflanum um enskuna að
það var ekki fyrr en 1877 að nýju
málin, enska og franska, urðu
skyldunámsgreinar. »Þangað til
voru þau kjörgreinar, kenndar
þeim einum, er þess óskuðu, utan
eiginlegs kennslutíma.«
Árið 1919 var stofnuð stærð-
fræðideild við hliðina á máladeild.
Stóð svo lengi að um fleiri leiðir
var ekki að velja í íslenskum
menntaskólum. Á seinni árum
hefur verið boðið upp á ýmsar
valgreinar meðal annars spænsku
og rússnesku. Um' spænskuna er
sagt að hún hafi þegar reynst
»vinsæl valgrein og náði strax
þeirri festu, að hún hefur verið
kennd síðan sem valgrein.« En
rússneska freistaði fárra og var
aðeins kennd í tvö ár.
Sægur mynda er í ritinu og má
líta þar andlit flestra, sem útskrif-
ast hafa frá »Reykjavíkurskóla«
allt frá upphafi skólans hér í
höfuðstaðnum til ársins 1975
þegar sagan endar. Undrum sætir
hvað unnt hefur reynst að grafa
upp af gömlum, dýrmætum og —
verulega góðum og skýrum mynd-
um frá fyrri tíð. Minna þykir mér
hins vegar koma til nýlegu
stúdentamyndanna. Hópmynd af
tvö hundruð manns sem prentuð
er yfir eina opnu sýnir hvern
einstakan harla smækkaðan svo
ekki sé meira sagt.
Ymiss konar smælki úr skólalíf-
inu er dreift innan um megintexta
bókarinnar og hefur ritstjóri verið
bæði fundvís og hugkvæmur í vali
þess. í rauninni er hægt að liggja
endalaust yfir þessu riti. Að lesa
sögu saman tekna með þessum
hætti er eins og blásið sé lífsanda í
horfna tíð. Erlcndur Júnsson.
Umræddur samningur, er
Norðurlandaþjóðirnar tvær gerðu
með sér í lok maímánaðar, kvað á
um að Norðmenn létu Volvo-verk-
smiðjunum í Gautaborg í té háar
fjárfúlgur gegnt því að Svíar legðu
sitt af mörkum til að auka atvinnu
í Noregi. Við fyrstu sýn var að sjá
sem jafnt væri á vogarskálunum:
Bílaframleiðendurnir í Gautaborg
buðust til að skenkja af tæknilegri
sérþekkingu svo hin olíusæla
nágrannaþjóð gæti hvatt sporum
innlendan iðnað. 1 staðinn ætluðu
Norðmenn að styrkja Svía fjár-
hagslega til að hanna og framleiða
nýja bifreiðartegund, sem nauðsyn
hefur verið á.
Samvkæmt samningnum á að
breyta Gautaborgarfyrirtækinu
AB Volvo í sænsk-norskt hluta-
félag með nafninu Sænsk-norska
Volvo AB og verða hinir 120.000
hluthafar hins sænska AB Volvo
eigendur að aðeins sextíu
hundraðshlutum nýja fyrirtækis-
ins. Þá fjörutíu af hundraði, sem
eftir eru, á að selja norska
hlutafélaginu Volvo A/S fyrir 750
milljónir sænskra króna eða um
51.7 milljarða íslenzkra. Er gert
ráð fyrir að hlutafé þess fyrirtæk-
is skiptist til helminga milli
einkaaðila og ríkis.
Með þessum skilmálum skuld-
bindur sænska Volvo-fyrirtækið
(starfsmenn 58.900 og ársvelta
1977 meir en ellefu þúsund
milljarðar ísl. kr.) til að bæta við
„ Oprör fra Midten ”
DANSKA bókin „Oprör fra Midt-
en“ eða Uppreisn miðjumanna,
sem út kom í Danmörku í febrúar
síðastliönum, hefur valdið mikl-
um umræðum og deilum í Dan-
mörku og er talið tímamótaverk.
Hún hefur nú komið út f 110.000
eintökum í Danmörku. Höfundar
hennar eru þrír, danski rithöf-
undurinn og heimspekingurinn
Villy Sörensen, K. Helveg Peter-
sen fyrrverandi menntamálaráð-
herra, en hann er sagður vera
einn fárra stjórnmálamanna
danskra, sem eigi sér hugsjónir
og Niels I. Meyer, sem er
prófessor í eðlisfræði. Hanrt er
einmitt staddur hér á landi þessa
dagana og mun á mánudag n.k.
fjalla um bók þeirra þremenn-
inga f Norræna húsinu kl. 20.30
og efna til umræðna um hana að
loknu framsöguerindi.
Á fundi, sem Niels I. Meyer hélt
með blaðamönnum í gær, sagði
hann meðal annars, er hann var
gpurður að því hvernig stæði á því,
að einmitt þessir þrír menn hefðu
skrifað bókina í félagi, að þeir
hefðu verið kunningjar um langt
skeið og að efni bókarinnar þ.e.
tilraun til að lýsa þjóðfélagsgérð,
sem tekur ekki mið af hefðbundn-
um stjórnmálaskoðunum, hefði
lengi verið þeim félögum hugleikið
efni. Hugmyndin að ritun þessar-
ar bókar fæddist um og upp úr
1970 og hún var endurskrifuð 3—4
sinnum áður en hún var gefin út.
Bókin hefur hrundið af stað
miklum umræðum í dönskum
fjölmiðlum um stefnur í stjórn-
málum og markmið samfélagsþró-
unar. Að meðaltali hefur meira en
ein grein á dag birzt um bókina í
blöðum eftir að hún kom út og
fram að þessu hafa höfundar tekið
þátt í um 180 fundum um hana.
Nú starfa víðs vegar í Danmörku
hundruð umræðuhópa um samfé-
lagsgreiningu og nýjar leiðir í
stjórnmálum með bókina að leið-
arljósi.
Danskt
tímamóta-
verk
kynnt hér
„Oprör fra Midten" er tilraun til
að lýsa þjóðfélagsgerð, sem full1
nægir mannlegum þörfum. And-
stætt því sem vanalegt er um
útópíur, hafa höfundar bókarinn-
ar reynt að gera fyrirmyndina
raunhæfa og þeir benda á leiðir til
að skapa þetta þjóðfélag. í upphafi
hafnar bókin bæði marxisma og
hömlulausu einkaframtaki. Sjón-
armið höfunda byggist á þjóðfé-
lagsgerð, sem hefur þungamiðju í
Nlels I. Meyer, prófessor í eðlis-
fræði og einn þriggja höfunda að
bókinni Oprör fra Midten, sem
vakið hefur gífurlegt umtal í
Danmörku að undanförnu. Hann
mun fjalla um bókina í erindi, sem
hann heldur í Norræna húsinu
næstkomandi mánudagskvöld kl.
20.30.
raunverulegum þörfum einstakl-
inga, en ekki á utanaðkomandi
hugmyndum. Höfundar reyna að
greina þarfir mannsins og skipta
þeim aðallega í tvennt; annars
vegar meðfæddar þarfir og hins
vegar þarfir, sem samfélagið
hefur þróað. Það eru þarfir, sem
gera ráð fyrir að sérhver einstakl-
ingur hafi svigrúm og þarfir, sem
aðeins samfélagið getur fullnægt.
Þá þjóðfélagsgerð, sem þeir telja
geti fullnægt þesum þörfum nefna
þeir mannlegt jafnvægisþjóðfélag.
Að mati höfunda á mannlegt
jafnvægisþjóðfélag að hafa þessi
einkenni: Það má ekki raska
eðlisjafnvægi náttúrunnar. Það
má ekki brjóta í bága við mann-
legar þarfir. Til þess að þetta sé
unnt, telja þeir, að jörð og
stórfyrirtæki verði að vera al-
menningseign. Þeir álíta æskilegt
og fullnægjandi, að allir þegnar
þjóðfélagsins hafi sama tímakaup
og þeir telja framkvæmanlegt, að
þjóðfélagsþegnar skipti sjálfir
með sér verkum, sem þarf að
vinna. Þetta á að framkvæma á
þann hátt, að lýðræðið færist nær
einstaklingunum og takmarkist
ekki við ríkis- og sveitarstjórn og
að stjórnsýsla og skriffinnska
verði sem minnst. Ennfremur eru
höfundar forsvarsmenn afvopnun-
arstefnu og vopnlausra landvarna
og telja að aðstoð við þriðja
heiminn, sem kæmi að gagni, geri
hernaðarstefnu óþarfa.
Eins og heiti bókarinnar „Oprör
fra Midten“'eða Uppreisn miðju-
manna ber með sér trúa höfundar
ekki á byltingu. Þjóðfélagsbreyt-
ingin á að vera samfelld þróun,
sem taki eina eða tvær kynslóðir,
en hún eigi auðvitað að vera
kerfisbundin. 1 síðasta kafla
bókarinnar lýsa þeir náið þeim
þrepum þróunarinnar, sem þeir
telja að geti orðið til þess, að hún
geti í senn gerzt markvisst og án
þess að henni fylgi valdboð eða
skerðing á frelsi einstaklingsins.