Morgunblaðið - 01.10.1978, Page 12
12
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 1. OKTÓBER 1978
„Ég er Þess ekki veröur að hafa hátt um Adolf Hitler. Líf hans og starf gefa
ekki tilefni til neinnar tilfinningasemi. Hann var baráttumaður, barðist fyrir
mannúð og var boðberi fagnaðarerindisins um réttlæti til handa öllum
Þjóðum. Hann var í fremstu röð umbótamanna en söguleg örlög hans urðu
bau að hann lifði á tímum hins ýtrasta siðleysis, sem að lokum varð honum
að falli. Þannig leyfir hinn almenni Vestur-Evrópubúi sér aö líta á Adolf
Hitler, og við, nánir stuðningsmenn hans, hneigjum nú höfuð okkar að
honum látnum.“
Svo mörg voru pau orð, en bað voru fleiri en Knut Hamsun sem hneigöu
höfuðið pegar pessi eftirmæli birtust á prenti í maí 1945. betta urðu um leiö
eftirmæli Knut Hamsuns um sjálfan sig. Hann var elskaður og dáður um
allan hinn menntaða heim, Nóbels-verðlaunahafi, annálaður fyrir stílsnilld,
„við getum ekki varizt brosi elskunnar við að heyra nafn hans nefnt,“ og
hann hafði gert hiö eilífa Ijós Noröurlandssumarsins ódauðlegt. Þeir, sem
mikið elska komast heldur ekki hjá pví að missa mikið, og petta gilti um
aðdáendur Knut Hamsuns. Hann var stimplaður og dæmdur sem nasisti og
föðurlandssvikari, — settur á sakamannabekk par sem skugga tveggja
manna bar hæst, Hamsuns og Quislings.
Quisling fékk sín réttarhöld, hlaut sinn dóm og var skotinn. Þar var
gengið hreint til verks. Hamsun hlaut pyngri refsingu, hatur, fyrirlitningu,
ofsóknir og smán, og hjarði par til hann var 96 ára gamall, rúinn æru og
vinum, löngu orðinn blindur og heyrnarlaus.
Torkild Hansen.
inni laug hann aö þessu fólki, því
að síðustu fyrirmælin sem hann
gaf voru á þá leið að í útvarpstil-
kynningu skyldi sagt, að hann
hefði fallið i bardaga. Svo stakk
hann upp í sig byssuhlaupinu og
hleypti af. Hamsun á hinn bóginn
— segir Torkild Hansen — var
aflögufær, jafnvel á yztu nöf, og
hann brást ekki einu sinni Adolf
Hitler á örlagasfundu. „Hann
skoraðist ekki undan ábyrgðinni.
Hann meðgekk að hann var náinn
stuðningsmaður Hitlers, og það
gerði hann af frjálsum vilja. Það
hefði hann vel getað látið ógert."
Annað atriði í flókinni skýringu
Torkild Hansens á framkomu
þessa flókna manns sækir hann
meðal annars til eiginkonu skálds-
ins, Marie Hamsun. Hún segir það
hafa verið í andstöðu við eðli hans
að vera á sama máli og meirihlut-
inn. „Ég verð að vera á móti,“
skrifar Hamsun sjálfur, þá aðeins
17 ára að aldri, og þessi afstaða
breyttist ekki með aldri og þroska.
Tore Hamsun segir að uppreisnar-
girni föður hans hafi meðal annars
komið fram í því að hann hafi
sótzt eftir félagsskap þeirra sem
börðust fyrir málstað, sem var í
Eftir að réttarhöldunum yfir
Hamsun lauk sagði hann: „Gögnin
eru til. Kannski verða þau ein-
hverntíma skoðuð.“ Nú hafa þau
loks verið skoðuð niður í kjölinn,
meira en aldarfjórðungi eftir að
Hamsun lézt. Grónar götur hafa
verið grafnar upp. Það hefur verið
rótað í því, sem átti að vera búið
og gert, og það þurfti danskan
mann til að skrifa bókina, sem
en7r inn Norðmaður hefði þorað að
skrifa, eins og haft hefur verið á
orði eftir að verk Torkild Hansens,
„Réttarhöldin yfir Knut Hamsun",
kom út fyrir nokkrum dögum.
Bókmenntagagnrýnendur ljúka
flestir upp einum munni um ágæti
verksins, og eiga yfirleitt ekki
nógu sterk orð til að lýsa hrifningu
sinni. „Snilld, merkilegt, stórkost-
legt, óskiljanleg innlifun, ná-
kvæmni, dirfska", allt eru þetta
orð, sem fyrir koma í bókmennta-
gagnrýni norrænna blaða þessa
dagana.
Torkild Hansen reynir ekki að
hvítþvo Hamsun. Hann segist ekki
ganga þeirra erinda að reyna að
sýkna hann, heldur hafi hann
leitazt við að skilja og útskýra.
„í fremstu röð umbótamanna
. .. hneigjum höfuð okkar.“
Þessi orð Hamsuns um Hitler
kölluðu á viðbjóð, reiði og fyrir-
litningu. Menn fengu klígju. Ein-
ræðisherrann, sem hafði vaðið yfir
ríki álfunnar á skítugum skónum,
ofboðið flestu því sem hægt var að
ofbjóða, og voru þó ekki nándar
nærri öll kurl komin til grafar.
Torkild Hansen hefur ekki viljað
sætta sig við þá skýringu að
Hamsun hafi einfaldlega verið
æstur nasisti, að hann hafi verið í
hópi þeirra milljóna, sem létu
blekkjast og fengu glýju í augun
þegar Foringinn hreykti sér og
öskraði hvatningarorð, með svip-
una á lofti, lofandi þúsund ára
sæluríki að loknum þjáningum og
erfiði. Hansen spyr: „Hvað á þetta
eiginlega að þýða? Hvað iiggur að
baki þessari hrikaiegu kórvillu?
Og hvers vegna kemur hún fram
með þessum hætti á þessari,
stundu?"
Svar Hansens er engan veginn
einhlítt eða afdráttarlaust. Hann
reynir ekki að sýkna Hamsun, en
hann reynir að setja sig í spor
hans, reynir að skilja hann og
skýra síðan afstöðu hans. Hann
segir m.a.:
— segir Torkild
Hansen um
„Réttarhöldin
yfir Knut
Hamsun”
andstöðu við vilja meirihlutans, og
fullyrðir í því sambandi að sjálfur
málstaðurinn hafi þá oft orðið
aukaatriði.
handtaka Göring, svipti Speer
embætti og lét skjóta Fegelein,
mág sinn, og í erfðaskránni hafði
ann að háði og spotti hershöfðingj-
ana, sem höfðu barizt fyrir hann,
og hann laug að fólkinu, sem hafði
fórnað svo miklu í þjónustunni við
Foringjann. Á sjálfri banastund-
Ilamsun kemur aftur til Öslóar eftir heimsóknina til Hitlers í Arnarhreiðrið. Terboven, hæstráðandi
nasista í Noregi á hernámsárunum, fagnar honum ásamt heiðursverði.
„Við lítum til baka á þessa
atburði. Hamsun hafði þá fyrir
framan sig. Þegar hann Jét þessi
orð falla vissi hann ekki að Hitler
hafði framið sjálfsmorð. Þvert á
móti hélt hann eins og aðrir að
Hitler hefði „fallið í bardaga". Enn
sem komið var vissi hann ekki
frekar en flestir aðrir um útrým-
ingarbúðir. Honum var ekki kunn-
ugt um fjöldamorðin í Rússlandi.
Þeim ofbeldisaðgerðum nasista,
sem hann hafði sjálfur vitað um,
hafði hann mótmælt, og þau
mótmæli höfðu ekki reynzt með
öllu árangurslaus. En samt sem
áður . . . Árið 1945 var með engu
móti hægt að líta á Hitler sem
baráttumann fyrir mannúð eða
boðbera fagnaðarerindis af nokkru
tagi. Slikur var hann ekki einu
sinni í augum fólks, sem aðeins gat
horft á þessa atburði í ljósi líðandi
stundar."
Hansen bendir á að Hamsun
hafi orðið fyrir vonbrigðum með
Hitler þegar hann kynntist honum
persónuiega, og að þegar af þeirri
ástæðu hljóti að vera maðkur í
mysunni, sérstaklega þar sem ekki
verði séð að ytri aðstæður hafi
þröngvað honum til að láta slík
ummæli falla á þessari umræddu
stundu, einmitt þegar honum
mátti ljóst vera að þau mundu
hafa alvarlegar afleiðingar fyrir
hann sjálfan. Tore Hamsun, sonur
skáldsins, krafði föður sinn um
skýringu á þessum orðum, og hún
var á þá leið að þau hafi sprottið
af þörf til að sýna „föllnu stór-
menni drengskai". Þetta er orða-
lag, sem Hansen reynir í bókinni
að brjóta tii mergjar. Hann telur
þau að sumu leyti í samræmi við
þá mynd, sem Hitler hafi til hinztu
stundar tekizt að biekkja með
milljónir manna, en bendir jafn-
framt á að skilningur manna á
heiðri, sóma og drengskap hafi
mjög breytzt frá því sem var á
horfinni öld. Hér hafi sumpart
verið um að ræða viðbrögð manns,
sem taldi sér ekki samboðið að
hlaupast undan merkjum þegar
allt var komið í óefni. Hér er
engan veginn hægt að líta svo á að,
skýringin sé fengin, en Hansen
bendir auk þess á, að eftirmælin
sýni betur en flest annað þaö
hyldýpi sem í rauninni hafði verið
á milli Hamsuns og Hitlers. Aldrei
hafi Hitler brugðizt áhangendum
sínum og stuðningsmönnum herfi-
legar en á hinztu stundu. Hann lét
Af hverju aðhylltist Hamsun
nasismann?
En hvernig gat maðurinn, sem
skrifaði Pan, Sult, Viktoríu, Undir
ha'uststjörnu og slík meistaraverk,
orðið nasisti? Hvernig gat hann
fallizt á þau sjónarmið að einn
kynþáttur væri óalandi og óferj-
andi og að annar bæri höfuð og
herðar yfir alla hina. Hvaðan kom
þetta tærandi eitur í huga hans?
Torkild Hansen fullyrðir að Ham-
sun hafi ekki verið „nasisti í eðli
sínu“, heldur að í æsku hans hafi
verið sáð frækorni haturs á öllu
því sem enskt var. Enskir lávarðar
og fyrirmenni sóttu á þessum tíma
í laxveiðiár á norðurslóðum, og
heimildir eru til um kynni hans af
slíkum mönnum. Þeir virðast ekki
hafa sýnt honum ljúfmennsku og
alúð, heldur hroka og fyrirlitn-
Knut og Marie Hamsun árið 1950, tveimur árum fyrir andlát
skáldsins.
„... ekki til að sýna, heldur
til að skilja og skýra”