Morgunblaðið - 01.10.1978, Síða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 1. OKTÓBER 1978
Eftir langt sumar af Þófi um Þaö hverjir eigi aö ráöa yfir fólkinu í landinu, fisknum í sjónum í kring og
krf"U'etr'nU’ sky,ur a,,t 1 einu UPP 1 Vatnsmýrinni erlendum manni, sem boðar nýjar kenningar um Það hvernig'
Þjóðfelagið og mannlifið eigi að vera og hvernig ekki. Hann krefst nýtni og sparsemi, ætlar að útstrika
peningamælikvarðann, sem notaður er á allt mögulegt og ómögulegt, vill að allir pegnar Þjóðfélagsins fái
hnifjofn og skattfrjáls lágmarkslaun, að Þjóðir heims skipti bróðurlega á milli sín auölindum á láði og í legi
virðist að sumu leyti kreddufastari en Marx og Adam Smith, vill vera góður við fólk og hlífa Því til dæmis við
skottum. Kannski er hann með Messíasar-komplex — að minnsta kosti langar hann til að frelsa heiminn.
, °9 hvernig viðtökur fær svo slíkur trúboði á íslandi? Miðað við algenga fundarsókn í Norræna húsinu fer ekki
a milli mala að hann trekkir. Þegar fyrirlesturinn er að hefjast á mánudagskvöldi er bekkurinn péttskipaður í
samkomusalnum, allar dyr eru rifnar upp á gátt, margir eru í bókasafninu og á ganginum og búiö er að leita
uppi hvern kjaftastól í húsinu. Samkomugestir eru á Þriðja hundraö og Það er sundurleitur hópur. Kallar og
kellingar, annaluð fyrir stífar pólitískar meiningar til hægri og vinstri, kvenréttindahetjur, menningarvitar,
bohemar, uppdubbaðar borgarafrúr, meðvitaðar listakonur, sveipaðar skikkjum og með slegið hár, aldraðir,
heimsborgarar, skeggjuð eftirvæntingarfull ungmenni á sandölum og „venjulegt“ fólk.
Þegar Niels I. Meyer hefur lokið máli sínu hefjast umræður og fyrirspurnir. Sumír hafa bara pörf fyrir pað að
vekja athygli á sjálfum sér, eins og gengur, og nota tækifærið til að tala yfir hausamótunum á samkundunni,
aðrir vilja fa nanari útskýringar, og enn aðrir purfa að vara við Því, sem Þeir telja vera villutrú. Einn teiur
bersynilegt að Meyer og félagar hans ætli sér að gera borgarana aö „Þrælum kommúnismans“, en fæstir eru
reiðubúmr til að taka afstöðu til málsins á stundinni, - hjala heldur góðlátlega um að Þetta sé „intressant
ideologia. m _
Uppreisn frá miðju
mannúðlegt
jafnvægisþjóðfélag
í bók þeirri, sem hér er fjallaö um,
„Opror fra midten" er því slegið föstu, að
hin víðtæku vandamál, sem hvarvetna
blasa við í iðnríkjum nútímans, veröi ekki
leyst með aðferðum, sem hingað til hafi
tiðkazt. Bókarhöfundar telja að þróunin
hafi í för með sér sívaxandi ágreining milli
hagsmunahópa í þjóðfélaginu, og þegar
víðar er skyggnzt, á milli ríkja þjóða og
fátækra. Leitazt er við að svara spurning-
um um hvernig brugðizt skuli við breyttum
aðstæðum,. þannig að koma megi á
„mannúðlegu jafnvægisþjóðfélagi", og er
þá ekki síður átt við mannfélagið í heild en
fólkið, sem byggir afmörkuö ríki.
Höfundarnir eru þrír Danir, Niels I.
Meyer, eðlisfræðingur, K. Helveg Peter-
sen, leiðtogi Róttæka vinstri-flokksins,
sem er eins konar Framsóknarflokkur
þeirra í Danmörku, og Villy Sorensen,
rithöfundur og heimspekingur. Bókin kom
út í Danmörku í febrúar, á fimm alda
afmæli Thomas More, en „Opror fra
midten" fjallar ekki síður um Útópíu en rit
Mores.
Viðtökur bókarinnar hafa eins og að
líkum lætur verið misjafnar. Ýmist vekja
kenningar höfundanna hrifningu eða
andúð, en óhætt er að segja að
viöbrögðin hafi borið vitni um allt annað
en tómlæti. Allar götur síðan bókin kom út
hefur um fátt verið meira rætt og ritaö í
Danmörku. Höfundarnir hafa verið á ferö
og flugi til að ræða um bókina og
sérstökum starfshópum hefur víða verið
komið á fót án þess að höfundarnir hafi
haft þar frumkvæði. Bókin hefur þegar
verið þýdd á nokkur tungumál og er veriö
aö undirbúa útgáfu hennar í ýmsum
löndum, meðal annars á íslandi, en
útgáfufyrirtækið Örn og Örlygur stefnir að
því að hún komi út innan skamms.
Ef til vill má segja að ummæli Mogens
Glistrups séu nokkurs konar ýktur
samnefnari fyrir þá gagnrýni, sem fram
hefur komiö á kenningar höfunda „Opror
fra midten“. Þremur dögum eftir að bókin
kom út lýsti Glistrup því yfir að höfundarn-
ir ætluðu sér bersýnilega að gera
Danmörku að „nýrri Kambódíu“, hvorki
meira né minna. Þótt fæstir hafi tekið svo
djúpt í árinni eru ýmsir sem óttast að
„uppreisn frá miðju“ og mannúðlegt
jafnvægisþjóðfélag“ í framhaldi af henni
mundi stuöla að einræöi, en ekki
valddreifingu á flestum sviðum, eins og
bókarhöfundar boða.
Með ráðdeild
og nægjusemi
í innganginum hér að framan er ef til vill
tekið nokkuð djúpt í árinni, en í
megindráttum er boðskapur bókarinnar
sá, að hagvöxtur vestrænna iðnríkja sé
kominn í hámark og að ekki verði lengur
haldið áfram á sömu braut og undanfarna
áratugi. Þrátt fyrir þetta vanti mikið á að
jafnrétti sé ríkjandi í þessum löndum, þar
sem ástandið sé þó langtum betra en
annars staðar. Höfundarnir benda á að
þaö geti ekki staðizt til lengdar að
fjórðungur mannkyns gíni yfir þremur
fjóröu hlutum afrakstursins af auðlindum
heimsins og aö fyrr en seinna megi búast
við því að í odda skerist vegna þess
reginmunar, sem sé á kjörum fólks í ríku
löndunum og hinum snauðu. Þrátt fyrir
þetta eru þeir ekki svartsýnir. Þeir telja
unnt að skipa málum svo aö bilið mjókki,
því að með ráðdeild og góðum vilja geti
allar þjóðir heíms haft nóg að bíta og
brenna og þar að auki átt afgang, sem
nota megi til að bæta og fegra mannlífiö.
Þeir telja jafnrétti ekki markmið í sjálfu
sér, heldur álíta þeir að jafnrétti sé
óhjákvæmilegt, ef takast eigi að koma á
þjóðfélagi þar sem jafnvægi, friður, frelsi
og mannúð megi ríkja. Þetta séu
nauðsynlegar aðstæður eigi einstaklingur-
inn aö fá næði til að rækta sjálfan sig og
umhverfið, en það hljóti að vera hiö æðsta
takmark.
Hægfara Þróun en ekki
bylting — breytingin
byrji innan frá
Titill bókarinnar gefur til kynna meiri
sviptingar en efnið gefur tilefni til. Niels I.
Meyer viðurkennir fúslega að bókarheit-
inu hafi veriö ætlað að vekja athygli og
víst bendir oröið „opror" til þess að hér sé
á feröinni enn ein byltingarkenningin, meö
tilheyrandi valdboði og blóðsúthellingum.
Því fer þó fjarri. Þetta á ekki að verða nein
hraðferð, heldur hægfara breyting, sem
ekki gengur eftir neinni allsherjarformúlu.
Höfundarnir hugsa sér að framtíðarþjóð-
félagið verði í stórum dráttum ekki komið
á fyrr en í fyrsta lagi eftir tvo mannsaldra.
Breytingin á aö hefjast neöst í valdapýra-
mídanum, hjá einstaklingunum sjálfum. í
hinni nýju þjóðfélagsgerð situr einstakl-
ingurinn í fyrirrúmi, og um leiö og áherzla
er lögö á að skapa honum sem mest
svigrúm eru einkaframtakinu skorður
settar þannig að einn getur ekki hagnazt á
kostnað annars. Framboð og eftirspurn
eru ekki ráöandi öfl í efnahagslífinu eins
og áður var, því að forsendur markaðs-
kapphlaupsins eru brostnar. Enginn hefur
lengur hag af því að auka neyzluþörfina,
þar sem gróðamöguleikarnir hafa verið
afskrifaöir. Af þeirri ástæðu er það
sjálfgert að auglýsingaskrumið er horfiö,
en í staðinn er komin upplýsingastarfsemi
um vöruna og notagildi hennar.
Borgaralaun fyrir alla
— sama tímakaup að
auki fyrir vinnuframlag
í þessu merkisþjóðfélagi fá allir sömu
laun. Frá fimmtán ára aldri og fram á
grafarbakkann fær hver einstaklingur
svokölluð borgaralaun, sem nægja vel til
að sjá fyrir grundvallarþörfum. Höfund-
arnir hugsa sér að þau gætu veriö
sambærileg viö þaö, sem í þessari fornöld
eru meðaleftirlaun í Danmörku, um það bil
25 þúsund krónur á ári. Þótt ekki sé
raunhæft aö umreikna það í íslenzkar
krónur sakir mismunar á framfærslu-
kostnaði og almennu kaupgjaldi, má geta
þess að þetta veröa um 1.4 milljónir
íslenskra króna. Börn innan fimmtán ára
aldurs fengju ívið minna til framfærslu þar
sem þau eru talin ódýrari í rekstri en
fullorðnir. Borgaralaunin mundu meðal
annars gera fólki kleift að leggja niður
launaöa vinnu um stundarsakir, til dæmis
til að setjast á skólabekk, sinna hvítvoð-
ungum eða bara sjálfu sér. Með þvt aö
unglingar tækju sömu borgaralaun og
aðrir væri sú röksemd endanlega brostin
að langskólagengnir veröskulduöu hærri
laun en aðrir. Allir fengju sömu tímalaun
fyrir unnar vinnustundir, enda er á það
bent að störf, sem talin eru sérlega
áhugaverð og hvetjandi, séu í sjálfum sér
forréttindi fyrir þá, sem þeim sinna, —
forréttindi, sem ekki sé á bætandi með því
að greiða fleiri krónur fyrir en þá vinnu,
sem sé síður eftirsóknarverð, miðað við
almennt gildismat.
Höfundarnir gera ráð fyrir því aö menn
geti drýgt tekjur sínar með því að leggja
fram vinnu, og að meö því móti megi allt
aö því þrefalda borgaralaunin. Þaö sé
hverjum og einum síöan í sjálfsvald sett
hvaö hann vill á sig leggja til þess aö hafa
rýmri fjárráö en borgaralaunin veita
honum, enda sé þaö liður í sjálfsögöum
mannréttindum aö fólk geti látiö eitt og
annaö eftir sér. Sumir vilji sanka aö sér
munum af ýmsu tagi, bókum, listaverkum,
bílum eða glerkúm, svo dæmi séu nefnd.
Aðrir gangist upp í því aö drekka höfug
vín, eta ostrur eöa ferðast, og allt hljóti
þetta að fara eftir geöþótta hvers og eins
og komi ekki öðrum viö, sízt þjóöfélaginu.
Verkaskipting og
jafnrétti á
vinnumarkaði
Atvinnuleysi er eitt alvarlegasta vanda-
mál, sem við er að etja í hinum vestrænu
iðnríkjum, og er það þekktara en svo að
útmála þurfi með mörgum orðum, enda
þótt hér á íslandi hafi tekizt að bægja því
frá, meðal annars með launajöfnunar-
stefnu. í framtíöarþjóðfélagi Meyers og
félaga hans er ekkert atvinnuleysi. Þar er í
fyrsta lagi skipulagt með tilliti til þarfa
þjóöfélagsins til hvaða starfa menn
mennta sig, og innan starfsgreinar er
þeirri vinnu, sem völ er á, einfaldlega skipt
á milli þeirra, sem bjóða sig fram. í þessu
sambandi bendir Meyer á að um þessar
mundir sé um það bil þriðjungur allra
tungumálakennara í Danmörku iðjulaus
og þiggi atvinnuleysisstyrk. Þeir, sem séu
við kennslu, fái á hinn bóginn rífleg laun,
en kvarti almennt undan alltof miklu
vinnuálagi. Nær væri og þjóöhagslega
margfalt betra að allir þessir kennarar
væru starfandi og skiptu með sér bæði
launum og vinnustundum.
Valddreifing
á öllum sviðum
Höfundar bókarinnar gera ráð fyrir því
að dreifa valdinu í þjóðfélaginu verulega
frá því sem nú er. Þannig eiga allir að hafa
jafnan rétt til ákvarðana í sínu nánasta
umhverfi, á vinnustað og í þjóölífinu
yfirleitt. Þeir vilja færa fulltrúalýöræöiö í
æðra veldi en draga jafnframt úr þeirri
samþjöppun valdsins, sem til dæmis felst í
því stjórnarskrárbundna atriöi aö þing-
menn séu „eingöngu bundnir við sannfær-
ingu sína og eigi viö neinar reglur frá
kjósendum sínum" en það er að finna
bæöi í dönsku stjórnarskránni og hinni
íslenzku. Þeir benda á aö í stjórnarskránni
standi ekkert um það að þingmenn séu
ekki bundnir af flokkum sínum, en það
séu þeir reyndar í ríkum mæli. Flokkarnir
láti svo aftur stjórnast mjög af vilja
kjósenda, einkum þeirra, sem ekki séu
flokksbundnir. Þetta geri það að verkum
aö í stað þess að fara eftir stefnu, sem
samþykkt sé á lýöræöislegan hátt á
flokksþingum, láti stjórnmálaflokkar vonir
um að krækja í lausafylgi í kosningum
hafa alltof mikil áhrif á pólitískar
ákvaröanir. Lausafylgiö sé fyrst og fremst
þaö sem barizt sé um í kosningum og
alltof miklir kraftar fari í aö spá í það.
Skammtímasjónarmið og bráðabirgða-
ráðstafanir telja þeir síðan verða af-
leiðingarnar í svo ríkum mæli aö til óheilla
horfi.
Þessu vilja bókarhöfundar breyta,
meðal annars með því að gera kjör
fulltrúa — á þingi, í sveitastjórnum og
innan minni stjórnunareininga í þjóðfélag-
inu — persónubundnara en nú er. Ekki
þannig að veldi „topp- og popp-pólitík-
usa“ veröi aukið, heldur þvert á móti. Þeir
telja að krefjast verði persónulegs
sambands umbjóðenda og fulltrúa, þann-
ig að fulltrúarnir þekki raunverulegan vilja
kjósendanna, og gegni fremur því hlut-
verki að flytja mál þeirra á vettvangi
ákvarðana en að taka miö af einhverjum
persónulegum hæöarmæli sjálfra sín, sem
eðli málsins samkvæmt hljóti að vera
brigðull og takmarkaður.
Ein endurkosning
Til að tryggja dreifingu valdsins vilja
Meyer, Helveg Petersen og Serensen, að
þingmenn og aðrir, sem kjörnir eru til að
vera málsvarar í opinberum kosningum,
sitji í mesta lagi tvö kjörtímabil samfleytt,
það er að segja verði aðeins endurkjörnir
einu sinni. Þeir telja fyrirsjáanlegt að
núverandi flokkakerfi, sem að mestu
byggist á hagsmunaágreiningi og tog-
streitu um tekjuskiptingu líði undir lok, en
þess í stað komi tiltölulega skammlífir
flokkar um einstök mál eöa málaflokka,
sem ofarlega veröa á baugi hverju sinni.
Núverandi samþjöppun valds og áhrifa er
þeim mikill þyrnir í augum og þeir telja
dæmigert fyrir þetta kerfi, að tiltölulega
fáir einstaklingar, í langflestum tilfellum
karlmenn, móti stjórnmálaflokk og ráði
þar lögum og lofum. Minni spámenn í
flokknum eigi trauðla aögang að hinni
lokuöu valdaklíku og stjórnmálaferill
einstaklings sé háöur hlýðni og trú-
mennsku við þessa flokksforystu. Oft
veröi þetta til þess að hagsmunir flokksins
séu látnir ganga fyrir hagsmunum þjóðar-
heildarinnar, og þegar komið sé að því að
taka ákvaröanir vegi umhyggja fyrir
flokkshagsmunum iðulega þyngra á
metunum en upplýsingar og staöreyndir,
sem raunverulega ættu að ráða úrslitum.
Aðaláhugamál flokksins sé aö auka veldi
sitl og safna atkvæðum, og í stað þess að
velta fyrir sér frambúðarlausn vandamála
fari orkan að mestu í það aö eltast viö
atkvæði og ýta til hliöar því sem til
algerrra vandræða horfi á stundinni.
Bókarhöfundar fullyrða að ákvarðanir
séu ekki teknar í þingsölum, heldur í
lokuöum flokksherbergjum og ráöherra-
skrifstofum. Það séu leiðtogar stjórnmála-
flokkanna, sem komi sér saman um
málamiölun, en einstakir þingmenn hafi
næsta lítil áhrif. Þingsalir þjóni aðallega
þeim tilgangi að vera nokkurs konar
leiksviö, — vettvangur þar sem stjórn-
málamenn viöri skoðanir sínar opinber-
lega, í þeim tilgangi aö hafa áhrif á
kjósendur. Þetta viti kjósendur mæta vel,
og í lýðræðisþjóðfélögum sé þetta ein af
ástæðunum fyrir þverrandi trausti
almennings á stjórnmálamönnum.