Morgunblaðið - 01.10.1978, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 1. OKTÓBER 1978
21
X-bær — 40 búsund
manna bæjarfélag
á 21. öld
Meyer, Helveg Petersen og Sorensen
gefa hugmyndafluginu lausan tauminn og
bregöa upp mynd af dönskum bæ, þar
sem búa um 40 þúsund manns. Meö
skipulagðri iðnþróun er svo komið að
framleiðslan takmarkast við fáeinar
vörutegundir, en auk þess aö hafa atvinnu
af iðnaði og þjónustu, stunda bæjarbúar
vefnaö, garöyrkju og búskap, eins og
tíðkazt hefur þar um slóðir um langan
aldur. X-búar eru sérfræðingar í fram-
leiðslu á einingum til húsbygginga, og
hefur bærinn orðið nokkurs konar
miöstöð slíkrar framleiðslu í landinu. Þá
stendur rafeindaiðnaður og smíði á
margskonar sjálfstýriútbúnaði í vélar með
miklum blóma í bænum, og þessar
sérgreinar eru sameinaöar í byggingar-
einingum, sem eru með innbyggðu
hitunarkerfi, sem stjórnað er með sjálf-
virkum rafeindahitastillum, sem gera það
aö verkum að hitunarorka gernýtjst.
Þessar merkilegu byggingareiningar eru
búnar til í verksmiðju, sem heitir Bygisol.
Þetta er rótgróið fyrirtæki, sem á sínum
tíma var stofnað af nokkrum ungum
iönaðarmönnum, og fé til að standa
straum af stofnkostnaði var að mestu
fengið að láni úr opinberum stofnlána-
sjóöi, sem hefur það markmið að efla
atvinnulífsþróun í landinu. Bygisol er eins
og flest önnur fyrirtæki þjóðareign og er
skipulagt sem samvinnufyrirtæki þar sem
starfsfólkið hefur helming fulltrúa í
stjórninni. Ríkið er með 25% atkvæða í
stjórninni og bæjarfélagið sömuleiðis. Hjá
Bygisol starfa um 300 manns. Allir eru
með sama tímakaup og allir hafa sömu
möguleika til að hafa áhrif á daglegan
rekstur. Stjórn fyrirtækisins gætir hags-
muna þess gagnvart valdastofnunum
þjóðfélagsins, annast fjármál þess og
tekur ákvarðanir um fjárfestingu, aöbún-
aö og endurbætur á vinnustaö, svo dæmi
séu nefnd. Stjórnin leggur tillögur sínar
fyrir starfsmenn fyrirtækisins og eru allar
ákvarðanir í fyrstu umferð háðar sam-
þykki meirihluta þeirra. Ef ekki næst
samstaða á starfsmannafundi er
ákvöröunarvaldið í höndum stjórnarinnar,
en starfsmenn geta þó áfrýjað málinu til
ríkisstjórnarinnar, sem þá skipar gerðar-
dóm í málið. Innan Bygisol hafa ekki
komið upp vandamál, sem ekki hefur
verið unnt að leysa innan fyrirtækisins.
Ýmis fyrirtæki hafa staðið í ströngu með
að leysa ágreiningsmál, sem í flestum
tilvikum hafa risiö út af því að stjórn
fyrirtækis — þar sem fulltrúar ríkis og
sveitarfélags hafa verið með helming
atkvæöa — hefur krafizt þess að
framleiðsiuháttum yröi breytt með tilíiti til
hagsmuna heildarinnar, enda þótt meiri-
hluti starfsmanna fyrirtækisins lýsti sig
fylgjandi óbreyttu fyrirkomulagi. Bygisol
átti í upphafi viö ýmis vandamál að stríða,
aðallega vegna þess að starfsmennirnir
áttu erfitt með að venjast þeirri tilhugsun
að velgengni fyrirtækisins heföi það ekki í
för með sér að afrakstur þeirra sjálfra yrði
meiri en lögbundnar relgur segja fyrir um
varðandi tekjuskiptingu í þjóðfélaginu. Á
hverju ári ákveður þjóðþingiö hver
vinnulaunin skuli vera og tekjuafgangur
einstakra framleiðslufyrirtækja þetta áriö
kemur hvorki þeim sjálfum né starfs-
mönnum þeirra til góða sérstaklega. Þaö
tók upphaflega nokkurn tíma aö ná
samstöðu um þetta atriði, en nú orðið er
það almenn skoðun að þessar nýju
leikreglur þjóöfélagsins séu eðlilegar og
sanngjarnar.
Hagnaöarsjónarmið
ekki alisráöandi
Að sjálfsögðu er þess ekki að vænta að
öll fyrirtæki í landinu séu ævinlega rekin
með hagnaði, enda er hagnaðarsjónar-
miðið ekki það eina, sem til greina kemur.
Byggðastefna og síbreytilegar aðstæður í
þjóðfélaginu eru þættir, sem nauðsynlegt
er að taka tillit til, og hagsmunir
þjóðarheildarinnar eöa byggðarlagsins
geta gert þaö að verkum að hallarekstur
sé réttlætanlegur um tíma. Sýni árs-
uppgjör að tap hafi verið á rekstri
fyrirtækis taka ríki og sveitarfélag það á
sig fyrsta áriö. Stjórn fyrirtækisins lætur
gera úttekt á rekstrinum og á grundvelli
niöurstöðunnar er gerð fjárliagsáætlun,
sem hæglega getur gert ráð fyrir aö
næstu árin verði fyrirtækið rekið á
kostnað hins opinbera sé þjóðhagsleg
nauðsyn talin vera á því.
Bygisol, er sem fyrr segir, eins og flest
önnur fyrirtæki í eigu hins opinbera, en
smáfyrirtæki þar sem fáir vinna eru oft í
eigu þeirra sem reka þau. Slíkt eignarfyrir-
komulag takmarkast af þeirri meginreglu
að einstaklingar séu ekki atvinnurekendur
annarra einstaklinga, heldur starfi þar
ekki aðrir en eigendurnir sjálfir. Algengt er
aö þessi litlu sjálfseignarfyrirtæki annist
ýmiss konar þjónustu, og að þar vinni
fjölskylda saman.
X-bær hefur mikla og góða samvinnu
við Y-bæ, sem er næsta sveitarfélag, en
þar búa 60 þúsund manns. Meðal annars
er þessi samvinna á sviði læknisþjónustu
og fræðslu, en einnig í efnahagsmálum og
atvinnumálum. Y-búar framleiða hitunar-
tæki, sem nýta sólarorku, og samvinna
þessara tveggja bæjarfélaga, sem leggja
stund á skylda framleiðslu hefur stuðlað
að verulegri þróun hitunartækni þar sem
nýtt er óþrjótandi orka, eins og geislar
sólar og vindar himinsins.
Þjóðfélagsupp-
bygging og eignarréttur
Eins og fyrr segir er ráðgert að
þjóðfélagsuppbyggingin verði í mun ríkari
mæli en nú er í samræmi við fulltrúalýð-
ræði. Starfsmenn fyrirtækja og stofnana
kjósa sér sjáffir leiðtoga, þar sem þeir
hljóta að þekkja bezt til þarfa og manna á
staðnum. Þannig verður það fyrirkomulag
til að mynda úr sögunni að ráðherrar skipi
í embætti, en ekkert mælir þó á móti því
að í ábyrgðarstöður séu kosnir menn utan
viökomandi stofnunar, og æskileg og
eölileg endurnýjun eigi sér stað með þeim
hætti, ekki síður en að starfsmenn hennar
eigi þess kost að takast á hendur aukna
ábyrgö. Þannig mun þjóðfélagið grund-
vallast á litlum einingum, og fyrirtæki á
borð við Bygisol verður tryggð hlutdeild í
stjórn sveitarfélagsins í gegnum svonefnd
staðarfélög, sem sveitarfélög skiptast í, en
sveitarfélögin senda síðan fulltrúa á
þjóðþing. Þannig ætlast bókarhöfundar til
að valdakerfið verði keðjuverkandi og
byrji raunverulega í hinum minnstu
einingum þjóðfélagsins, þeim, sem eru
næst einstaklingum.
Allar fasteignir, landeignir og fram-
leiðslutæki verða í eigu hins opinbera.
Þetta þýðir þó ekki allsherjar eignaupp-
töku, heldur er ráð fyrir því gert að hið
opinbera kaupi smám saman upp eignir af
einstaklingum, sem síðan hafi til umráöa
þaö fé sem fyrir fæst þar til þeir deyja
drottni sínum. Að þeim látnum renna
deildar, fari forgörðum og afleiðingin verði
stöðnun og sinnuleysi um æskilegar
framfarir. Slíku vísar Meyer á bug með
því, aö í staðinn komi önnur verömæti,
sem hljóti að fullnægja þörfum mannsins í
ríkari mæli en peningar geti nokkurn tíma
megnað — manngildi, auknir þroska-
möguleikar, jafnræöi og jafnrétti, sem
stuöli að friði og jafnvægi, bæði innan
afmarkaðra þjóðfélaga og í samskiptum
þjóða í milli.
Vinstri menn andmæla „Opror fra
midten" aöallega á þeirri forsendu að
þessu útópíuþjóðfélagi sé ekki unnt að
koma á nema með byltingu. Það þýði
ekkert að vera að þæfa fram og til baka
um þjóöfélagsbreytingar áratugum og
jafnvel öldum saman, slíkt leiöi aðeins til
glundroða og sóunar á verömætum og
kröftum. Meyer segir að vinstri menn
bregði þeim félögum um barnaskap og
óraunhæfa bjartsýni, en þeir hafi á móti
beöiö um skilgreiningu á hugtakinu
„stéttarbarátta." Hyer eigi að berjast við
hvern og um hvað? Ábyrgir menn geti
ekki gert ráð fyrir blóðugri byltingu og
ofbeldisaðgerðum til að ná æskilegum
markmiöum, sízt þeim, sem stuöla eigi að
friöi og jafnvægi. Þeim sé aðeins hægt aö
ná meö friösamlegri þróun og samkomu-
lagi.
Meyer segist að gamni sínu hafa rætt
hugmyndir sínar við forstjóra dansks
stórfyrirtækis í iðnaði, en hann gæti heitið
Jensen. Jensen féllst á hagræöi þeirrar
valddreifingar og atvinnulýðræðis, sem
Meyer talaði um, og taldi lítil tormerki á að
unnt væri að koma því við innan
fyrirtækisins, en sagði síðan: „Það er bara
ekki nóg að ég sé hlynntur því og telji að
hægt sé að taka þetta hugmyndakerfi upp
í mínu fyrirtæki. Líttu bara á mann eins og
hann Olsen. Þú fengir hann aldrei til að
fallast á þessar hugmyndir, hann er svo
íhaldssamur, eins og reyndar fjölmargir
aðrir stjórnendur fyrirtækja, sem ég
þekki. Þaö er ekki aöallega launajöfnuö-
urinn, sem hann mundi hafa áhyggjur af,
heldur minnkandi áhrif og völd hans
sjálfs." Þetta sagöi Jensen. Næst fór
Meyer til Olsens, en báðir reka mennirnir
framleiöslufyrirtæki á sama sviði og
þekkjast vel persónulega. Það kom í Ijós
aö Olsen var í stórum dráttum á sömu
Höfundar „Opror fra midten“: Villy Serensen, K. Helveg Petersen og Niels I. Meyer.
eignir þeirra, að frátöldum persónulegum
munum til ríkisins, og er það í samræmi
við þá stefnu að forréttindum hvers konar,
til dæmis efnahagslegum forréttindum
vegna arfs, skuli útrýmt. Þetta mun verða
til þess að völd og áhrif í þjóðfélaginu
vegna eigna og aðstöðumunar valda ekki
togstreitu og spennu eins og verið hefur.
Jörðin og auölindir hennar verða allra
eign, og svo nefnt sé dæmi, þá verða
olíuauölindir í sjó sameiginlegt orkuforða-
búr allra þjóða, sem Sameinuðu þjóðirnar
eða hliðstæð alþjóðastofnun sér um
réttláta skiptingu á.
Gagnrýni frá
vinstri og hægri
Gagnrýni á þær hugmyndir, sem hér
hefur verið leitazt við að gera grein fyrir,
hefur komið jafnt frá hægri og vinstri.
Niels Meyer segir að markmiðið sjálft X
— mannúðlegt jafnvægisþjóðfétag —
valdi ekki teljandi ágreiningi, enda þótt
margir eigi erfitt með að gera sér í
hugarlund að hægt sé að koma á algjöru
jafnrétti og sú hugsun sé flestum framandi
að ekki verði lengur hægt að græða
peninga. Þess sé hins vegar að gæta, að
eitt meginmarkmiðið sé að draga úr gildi
peninga, sem mælikvarða á lífsgæði.
Hægri menn, segir Meyer, virðast einkum
hafa af því áhyggjur að sá hvati, sem felst
í einkaframtakinu og voninni um fjárhags-
lega umbun vegna dugnaðar eða ráð-
skoðun og Jensen og taldi þetta allt
saman koma mjög vel til greina frá sínu
sjónarmiði, en sagði svo: „Það er bara
ekki nóg að ég vilji þaö.
Meyer bendir á aö margir stjórnendur
fyrirtækja láti ekki stjórnast af gróðasjón-
armiðum í þeim skilningi að þeir sækist
stöðugt eftir því að komast yfir meiri
fjármuni, heldur sé það spennan, fjár-
hættuspiliö sjálft, sem hvetji þá til dáða.
Þessi hvati hafi raunar komið miklu til
leiðar í framfaraátt, og kannski verði leitt
að svipta slíka menn þessari ánægju, en
við því sé lítiö aö gera. Aðrir hagsmunir
verði þyngri á metunum.
„Það getur verið að ýmsir óttist að með
þessum hugmyndum sé verið að reyna að
koma á sósíalísku þjóðfélagi á borð við
þau austur-evrópsku þjóðfélög, sem
reynslan sýnir að eru gjörsamlega
misheppnuð," segir Meyer. „í því sam-
bandi er nauðsynlegt að hafa í huga að
kenningar Marx, Lenins og fleiri slíkra
spámanna, voru settar fram við allt aörar
aðstæður en nú ríkja, og trúarkenning af
því tagi eru gjörsamléga óraunhæfar nú
og í fyrirsjáanlegri framtíð, á sama hátt og
kenningar Adams Smith og Johns Stuart
Mills í heild sinni eiga ekki lengur við.
Ýmislegt úr öllum þessum hugmyndakerf-
um á við á öllum tímum, en kerfin sem slík
eru hvorki svo fullkomin aö þau nægi
nútímaþjóðfélagi né heldur eiga þau við
nema að litlu leyti við gjörbreyttar
aðstæður.
Við gerum ekki ráö fyrir alræði eins eða
neins. Við viljum virka stjórnun, valddreif-
ingu og kerfisbundna þátttöku í ákvörðun-
um á öllum sviðum þjóölífsins. Auðvitað er
þetta Útópía, sem viö erum að boða, og
það er ekki alger tilviljun aö bók okkar
kom út á fimmalda afmæli Thomas More.
Viö teljum unnt að koma á þessari Útópíu,
en að það muni taka langan tíma.
Auðvitað þarf ekki að láta sér detta í hug
að dæmi, sem við setjum fram til
skýringar í þessari bók okkar, muni
rætast á nákvæmlega sama hátt og okkur
virðist nú líklegast að verða muni, heldur
munu á þróunarbrautinni koma í Ijós
óteljandi atriði, sem við getum ekki látið
okkur óra fyrir. Þegar að ákvörðunum
kemur verða þær að sjálfsögðu í
samræmi við skynsemisrök í hverju tilviki
en ekki einhverjar kreddukenningar
okkar. Önnur niöurstaða en sú að stefna
beri að mannúðlegu jafnvægisþjóðfélagi
er ekki gefin — við setjum aðeins fram
hugmyndir um hvernig hið eftirsóknar-
verða þjóðfélag lítur út og bendum á leiðir
til að koma því á. í þessu sambandi má
benda á að efnahagslegt jafnrétti eða
jöfnuður er ekki takmark í sjálfu sér,
heldur leið, sem að öllum líkindum er
óhjákvæmileg til að ná takmarkinu, sem
er mannúðlegt jafnvægisþjóðfélag. í slíku
þjóðfélagi verður fyrst og fremst að taka
tillit til þarfa einstaklingsins og búa honum
umhverfi, sem hann er fær um aö lifa og
hrærast í, — rólegt umhverfi þar sem
hraöi, kapphlaup, harka og hávaði ráða
ekki ríkjum. Einstaklingurinn þarf að hafa
eins mikið svigrúm og hægt er til að hafa
áhrif á eigin velferð og annarra, og þetta
svigrúm teljum við að unnt sé að skapa
honum með því aö girða fyrir stjórnleysi
og sveiflukennda röskun í þjóðarbúskapn-
um, eins og nú er við lýði. Maðurinn er nú
ekki burðugri en svo að hann veldur ekki
þessu æðisgengna lífsgæðakapphlaupi,
sem er þar aö auki tilgangslaust, þar sem
þaö er í beinni andstööu við lögmál
náttúrunnar," segir Meyer.
Öryggismál og
samskipti ríkja
Meyer telur hættuna á átökum milli
auðugra þjóða og snauðra meiri en
hættuna á átökum milli þjóða, sem búa
við slíkt hugmyndakerfi, eins og kommún-
isma og lýðræöi. Hann álítur hættu stafa
frá Sovétríkjunum, sem líkleg séu til að
neyta færis til að freista nýrra landvinn-
inga, geri lýöræðisríkin ekki ráðstafanir til
að verjast. Því muni Atlantshafsbandalag-
ið hafa hlutverki að gegna enn um sinn, en
æskilegur möguleiki og vel hugsanlegur
sé, að Evrópa veröi hlutlaus með tíð og
tíma. Því megi nokkurn veginn treysta að
stórveldið í vestri, Bandaríkin, muni ekki
líða Sovétríkjunum ásælni í Evrópu, á
sama hátt og Sovétríkin mundu ekki horfa
á það aðgerðalaus, að Bandaríkin gengju
á lagið og legðu undir sig þetta
landsvæöi. Með öðrum orðum, að hið
margumtalaða valdajafnvægi þurfi í
framtíðinni ekki að grundvallast á her-
væöingu Evrópuríkjanna, heldur geti
stórveldin tvö eftir sem áður sóað
fjármunum og kröftum í hernaðarbrölt, án
þess þó að draga meö sér í dansinn
fámennari ríki, sem hvort eö er eigi
smæðar sinnar vegna ekki hagsmuna aö
gæta í slíku valdatafli. Líkleg þróun verði
síðan í þá átt að hin herskáu stórveldi
dragist aftur úr og einangrist, og sjái að
lokum þann kost vænstan að slíðra
sverðin og snúa sér í staðinn að þarfari
málum.
Markmiö og leiöir
Hér hefur verið leitazt við að gera í
stórum dráttum grein fyrir stjórnmálahug-
myndum þar sem stefnt er að markmið-
um, sem engan veginn geta talizt frumleg
eöa óvenjuleg. Flest hugmyndakerfi gera
ráð fyrir því að komið verði á þjóðfélags-
legu frelsi, jafnrétti og bræðralagi, —
þjóöfélagi, þar sem allir hafa nóg aö bíta
og brenna, og þar sem hægt er að sjá svo
vel fyrir andlegum og líkamlegum þörfum,
að einstaklingurinn fái næði og tækifæri til
að láta sér líða vel og komast til nokkurs
þroska. Þetta eru almenn markmið. en um
leiðirnar hefur alltaf verið deilt og verður
sjálfsagt meðan maðurinn, sem í eðli sínu
er leitandi, byggir þessa jörð.
í „Oprer fra midten" er bent á þau
vandamál, sem við er að etja í heiminum
og í einstökum þjóðfélögum, og síðan er
bent á leiðir til að leysa þau með tilliti til
fenginnar reynslu. Hvort þessar leiðir
reynast færar eða æskilegar yfirleitt á eftir
að koma í Ijós, en orð eru til alls fyrst, og
óhætt er að segja að þessi bók sé þarft
framlag til umræðna um þjóðfélagið og
þróun þess.