Morgunblaðið - 13.10.1978, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 13. OKTÓBER 1978 1 7
í einu af síðustu ljóðunum
sem Steinn Steinarr orti,
Formáli á jörðu kallast það,
yrkir hann um orðið:
Út í veröld heimskunnar
út í veröld oíbeldisins.
út í veröld dauðans
sendi ég hugsun mína
íklædda dularfullum
óskiljanlegum
orðum.
Mér virðist eins og þetta
ljóð hafi verið upphaf nýs
tímabils í skáldskap Steins.
Það sem m.a. er merkilegt
við það eru tengslin við
Tímann og vatnið. Það er líkt
og skáldið sé að lýsa Tíman-
um og vatninu þegar það
talar um hugsun sína
„íklædda dularfullum óskilj-
anlegum orðum“.
En Formáli á jörðu sem
Steinn birti í Nýju Helgafelli
ásamt tveimur öðrum á
árunum 1956—57 er opin-
skátt ljóð. I því eru engar
duldar merkingar. Við skilj-
um hvert skáldið er að fara
þegar það lýsir sorg sinni,
von og trú. Og ljóðið endar
sem stefnuyfirlýsing:
Svo að ljóðið megi lifa
svo að andinn megi lifa,
svo að guð megi lifa.
Kristján Karlsson hefur
skrifað: „Steinn orti sig í þá
aðstöðu, að guðstrú virtist
Jóhann Hjálmarsson:
LJÓÐIÐ
LIFIR
Sjötíu ár frá fœðingu Steins
sinni gengizt við nazismanum opin-
berlega „hálfu öðru ári síðar þegar
hann mótmælti því að friðarverð-
laun Nóbels væru veitt þýzka
rithöfundinum Ossietzky, sem Hitler
hafði sent í fangabúðir. í báðum
tilvikum er tónninn blandaður
beizkju og hörku".
Ustvedt varð að taka aftur fullyrð-
ingu sína um að Ossietzky væri ekki
nefndur á nafn, en hann áréttaði að
árásir Hamsuns á hann hefði vakið
gífurlega athygli og deilur í Noregi,
og sú staðreynd að þær komu fyrir
aftur og aftur hefði öðru fremur
orðið til að vekja athygli almennings
á þeirri staðreynd að Hamsun hefði
verið nazisti. Með tilliti til þessa
væri óafsakanlegt að Hansen hefði
ekki ljáð máli Ossietzkys meira rúm
í bókinni en raun bæri vitni.
Þá hélt Ustvedt því fram að
frásögnin um aftöku Quislings, hins
norska „fuhrer" í stríðinu, sé ekki
annað en hugarburðar Hansens
sjálfs. Hansen hefur viðurkennt að
það sé rangt með farið að Quisling
hafi verið bundinn við staur þegar
hann var skotinn. I öðru upplagi
norsku útgáfunnar verða einnig
leiðréttar rangar fullyrðingar um að
lík Quislings hafi verið haft til sýnis
fyrir almenning og að ýmsir hafi við
það tækifæri potað í líkið. Um þetta
segir Torkild Hansen að það sé vel til
í dæminu að einstök atriði af þeim
aragrúa upplýsinga, sem fram komi,
séu ekki fullkomlega rétt, en hins
vegar sé þess að gæta að hefði hann
farið þá leið að sannreyna hvert
smáatriði þá hefði honum aldrei
unnizt tími til að ljúka verkinu.
Daginn eftir þetta uppgjör Han-
sens og Ustvedts var komið að hinum
þekkta bókmenntagagnrýnanda,
Björn Carling, að tjá sig um málið.
„Innkallið bókina úr bókaverzlun-
um“ sagði hann, og skýrði síðan mál
sitt á þessa leið: „Ef Torkild Hansen
ætlast til þess að vera tekinn
alvarlega sem sagnfræðingur og vill
að litið verði á verk hans sem
undirstöðurit getur hann ekki látið
sér nægja að leiðrétta rangfærslur
jafnóðum og á þær er bent. Það eru
Knut Hamsun — myndina tók
Tore Ilamsun. sonur skáldsins,
árið 1941. Tore heldur því fram
aö faðir hans hafi verið alheill á
geði þegar hann fór í geðsjúkra-
hús eftir stríðið. og bendir í því
sambandi á að hann hafi verið
kominn vel á veg með að skrifa
„Grónar giitur“ þegar hælisvistin
hófst. en að henni lokinni hafi
hann hins vegar verið svo miöur
si'n að hann hafi ekki getað hafizt
handa að nýju fyrr en seint og
síðar meir.
forsendurnar sjálfar, sem eru rang-
ar. Hann verður að fara fram á að
upplagið verði innkallað og skrifa
síðan bókina algjörlega upp á nýtt“.
Carling vísar til hneykslanlegrar
umfjöllunar Hansens á réttarhöld-
unum i Noregi þar sem hann ber þau
saman við það sem átti sér stað í
Frakklandi eftir stríðið. Hansen
heldur því fram að Norðmenn hafi
allt að því slegið heimsmet í fjölda
dómsmála vegna landráða og enn-
fremur gagnrýnir hann það sem
hann telur vera fávísleg skrif
Hansens um það hver hafi sökkt
þýzka herskipinu Blucher.
Brigt Jensen, forstjóri norska
Gyldendals, sem gefur út bók
Hansens í Noregi, hefur vísað
þessari uppástungu Carlings á bug
með þjósti miklum.
í umræðuþætti norska sjónvarps-
ins 5. október hitti Hansen svo fyrir
einn af þeim mörgu, sem deilt hafa á
verk hans, Hárald Ofstad prófessor.
Ofstad lagði mjög að Hansen að
svara þeirri beinskeyttu og einföldu
spurningu hvort Hamsun hefði verið
nazisti. Hansen fékkst ekki til að
svara þessu annað hvort játandi eða
neitandi, en hélt því í staðinn fram
að svar við spurningunni hlyti að
vera hægt að finna á þeim rúmu 800
síðum, sem í bókinni væru.
— Þú ert skræfa, Hansen, var
svarið frá Ofstad.
Það sem vakti þó mesta reiði
almennings og gerði það að verkum
að símalínur sjónvarpsins og dag-
blaða urðu rauðglóandi þegar reiðir
sjónvarpsáhorfendur fóru að láta til
sín heyra, var að stjórnandi þáttar-
ins þótti níðast um of á Hansen og
draga taum Ofstads. — Tveir á móti
einum, var sagt. Þátturinn var
tekinn upp í Danmörku, og þvi var
haldið fram í norskum blöðum að
Hansen hefði sett ýmis skilyrði fyrir
því að koma fram í honum, meðal
annars að hann þyrfti ekki að koma
til Noregs og ennfremur að Yngvar
Ustvedt yrði ekki meðal þátttakenda
í umræðunum.
Nýja bókin
Enn héldu Hamsun-deilurnar
áfram og daginn eftir að fyrrnefndur
sjónvarpsþáttur var á dagskrá
skýrði Aftenposten frá því að
væntanleg væri ný bók um skáldið,
og væri hún sennilega ekki síður
bitastæð en bók Hansens. Sigrid
Stray hæstaréttarlögmaður var um
eina útgönguleiðin, og sú leið
er opin, af því að afneitun
hans er lifandi tilfinning en
ekki tómlæti. Ef kvæði hans
sanna nokkuð, er það gildi
trúar fyrir manninn". Þessi
orð Kristjáns virðist mér að
unnt sé að samþykkja þótt
torvelt sé að hugsa sér Stein
Steinarr trúarskáld nema þá
„með neikvæðu forteikni“
eins og Kristján bendir
raunar á. Háspekileg tóm-
hyggja Steins-sem Magnús
Asgeirsson nefnir svo og
efahyggja sem var honum í
blóð borin setti svip á allt
sem hann orti og ekki síst
það sem hann sagði. Þess
vegna gat hann fullyrt að hið
hefðbundna ljóðform væri
loksins dautt af því að
honum var ljóst að ný
heimsmynd krafðist nýs
forms, nýrra aðferða í skáld-
skap.
Þótt við skiljum ekki Tím-
ann og vatnið til fullnustu,
getum ekki ráðið öll tákn
ljóðsins, aðeins skynjað þau,
er okkur ljóst að ljóðið er
mikill skáldskapur, í senn
algildur og einkalegur. Eitt
af því sem augljóst er í
ljóðinu er söknuður þess.
Skáldið dreymir um konu
sem stödd er í fjarska,
fjarlægð og nálægð renna
saman í eitt, minningin
verður raunveruleg:
Og fjarlægð þín sefur
í faðmi mínum
í fyrsta sinn
I fyrstu bókum Steins eru
ljóð sem eru líkt og vísbend-
ingar um Tímann og vatnið.
tveggja áratuga skeið lögfræðingur
Hamsuns, en hún lézt í júní s.l. 85
ára að aldri. Skömmu fyrir andlátið
lauk hún við handrit sitt að bókinni
„Skjólstæðingur minn, Knut Ham-
sun“. Bókin á að koma út í janúar á
næsta ári, en frásögnin spannar
árabiiið 1939 til 1951, eða frá því að
Sigrid Stray tók að sér mál Hamsuns
ogþar til hann lézt.
Ýmislegt kemur þar fram sem
áður hefur ekki verið á almannavit-
orði, til dæmis eru birt 73 bréf
rithöfundarins til lögfræðingsins.
Auk þess eru birt bréf annarra
hlutaðeigandi, til dæmis Marie
Hamsun, barna þeirra og Hermans
Wildenvey. Sigrid Stray flutti mörg
mál fyrir Hamsun og var ekki aðeins
verjandi hans í réttarhöldunum eftir
stríðið. Bókin verður um 300 síður,
og þar af fjallar um þriðjungur um
atburði, sem áttu sér stað á árunum
1945—1952, þannig að ætla má að
réttarhöldunum og bók hans, „Grón-
ar götur“, séu þar gerð ýtarleg skil,
Ótalið er framlag mannsins, sem
annaðist geðrannsóknina á Hamsun
áður en réttarhöldin hófust, til
umræðna um bók Torkild Hansens.
Það var Gabriel Langfeldt prófessor,
sem stjórnaði geðrannsókninni, og
Hansen gagnrýnir hann svo harðlega
að Langfeldt hefur ekki talið fært að
láta ósvarað því sem hann telur þar
rangt og ósatt sagt.
Langfeldt kveðst aldrei hafa rofið
þagnarheit sitt í sambandi við
rannsóknina, sízt hvað viðkemur
þeim hluta hennar þar sem kynlíf
Hamsuns var til umræðu. Því er þær
upplýsingar að finna í bókinni að
sonur Hamsuns, Tore, veitti sam-
þykki sitt fyrir því. Langfeldt vísar
því jafnframt á bug að hann hafi
sýnt þessum þætti í lífi skáldsins
hlutfallslega meiri áhuga í geðrann-
sókninni en öðrum, en kveðst hafa
spurt Marie Hamsun „hvernig þeim
hefði samið í hjónabandinu“. Hafi
frú Hamsun þá af frjálsum og fúsum
vilja gefið langa og ýtarlega skýrslu
þar um. Læknirinn hafnar þeirri
fullyrðingu Hansens að Hamsun hafi
verið heill á sönsum þegar hann kom
Og Formáli á jörðu minnir
einnig á Tímann og vatnið
eins og fyrr segir. Ber þá að
líta á Tímann og vatnið sem
hátindinn í sKaldskap
Steins? Það held ég að fari
ekki á milli mála. Aftur á
móti er margt í Tímanum og
vatninu sem bendir til þess
að skáldlegur þroski Steins
hafi átt eftir að öðlast meiri
dýpt, sumt hafi verið honum
sjálfum líkt og ómeðvitað og
hann hafi ekki gert sér ljóst
hvert stefndi. Þess vegna tel
ég að Formáli á jörðu hafi.
verið það framhald skáld-
skapar Steins sem var í
samræmi við óvenjulegar
gáfur hans. En hann var
orðinn sjúkur maður og lést
fyrir aldur fram 49 ára að
aldri.
„I Tímanum og vatninu er
bent á leið sem farin verður
um ófyrirsjáanlega framtíð í
íslenskri ljóðlist" segir
Matthías Johannessen í bók
sinni Hugleiðingar og viðtöl,
en lokakafli þeirrar bókar er
helgaður persónulegum
minningum um Stein. Margt
hefur breyst síðan. Leið
Steins Steinarrs í Tímanum
og vatninu hefur að vísu
verið farin og verður á-
reiðanlega farin þótt árin
líði. En ung skáld leita nýrra
leiða eða réttara sagt finna
nýjar leiðir. Skáldskapur
ungu kynslóðarinnar á ís-
landi er jafn ólíkur Tíman-
um og vatninu og Tíminn og
vatnið var ólíkur nítjándu
aldar skáldskap eins og hann
birtist í verkum Steingríms
Thorsteinssonar og Matthí-
asar Jochumssonar til dæm-
is.
í geðsjúkrahúsið, enda hafi niður-
staða sérfræðinga hlotið að verða á
þá lund að heilablóðfall í tvígang
hefði óhjákvæmilega í för með sér
varanlega skerðingu á sálrænu
atgervi. I sambandi við þetta vekur
Langfeldt sérstaka athygli á því að
hér þýði „varanlegt" á sérfræðinga-
máli „langvarandi".
Langfeldt segir:
— Lokaniðurstaða mín varðandi
ummæli, sem Torkild Hansen lætur
fjalla í bókinni „Réttarhöldin yfir
Knut Hamsun" um persónu mína og
geðrannsóknina getur ekki orðið á
annan veg en þann að þau séu
meiðandi, ósönn og illgjörn. Hansen
hélt því fram í sjónvarpsviðtali hinn
4. október að hann væri listamaður
og að bók hans væri heimildarit. Hið
síðara sténzt engan veginn. „Heim-
ildarit“ þýðir að lögð séu fram
sönnunargögn um áreiðanleika
gkjala, sem fjalla um hið tiltekna
mál. Bók Hansens er morandi í
ósannindum og atriðum, þar sem
sannleikanum er hagrætt, og því er
hún óravegu frá því að geta kallazt
heimildarit.
Torkild Hansen svarar þessu á þá
lund, að leiðréttinga á grundvelli
þess sem Langfeldt segir, sé ekki að
vænta frá hans hendi. — Eg átti von
á því að Langfeldt mundi svara
þessu, en bjóst ekki við að tilfinn-
ingasemi yrði svo áberandi.
Enn er ekki búið að segja síðasta
orðið í þessum tilfinningamálum í
Noregi. Ohætt er þó að slá því föstu
að bók Hansens hafi vakið gífurleg-
an áhuga á öllum verkuni Hamsuns.
Eftirspurn eftir „Grónum götum“
hefur aukizt gífurlega, bæði í
bókasöfnum og bókaverzlunum, auk
þess sem langir biðlistar eru í
bókasöfnum af fólki, sem vill fá léða
þessa umtöluðu bók Hansens. Rit-
höfundurinn hefur sagt aö bókin um
Hamsun gæti komið af stað borgara-
styrjöld í Noregi. Þaö er víst ekki
ekki fjarri sanni, enda er næstu tíu
þúsund eintakanna af hinum „bók-
menntalega hornsteini“, eins og
verkið hefur verið kallað, beðið með
mikilli óþreyju.