Morgunblaðið - 15.10.1978, Síða 14

MORGUNBLAÐIÐ. SUNNUDAGUR 15. OKTÓBER 1978
„Þegar við heyrum hann nefndan
tjetum við ekki varist brosi elskunn-
ar,“ ritaði Tom Kristensen eitt sinn.
Hefur það verið betur sagt? Annað
hefur verið sagt. Mörgum árum
síðar skrifaði norski rithöfundurinn
Sigurd Evensmo um þessa tíma:
— Hamsun var hataður meira en
flestir Norðmenn, og við vorum nú
ekki beysnari þegar þetta var en að
meistaraverkin hans hefðu lent á
bókabrennu, ef slíkt hefði verið
mögulegt...
Annað hljóð í strokkinn. Líka frá
Danmörku. Sagan um læknisvitjun-
ina á Norholm hlýtur að hafa síazt
út. Marie telur, að síminn kunni að
hafa verið hleraður, að minnsta kosti
hringdi danskur blaðamaður rétt á
eftir og spurði „fremur ókurteislega"
hvernig Knut Hamsun liði.
— Eg vissi samstundis að það var
ekki umhyggja fyrir Knut sem
hljómaði í gegnum þessa rödd í
símanum, svo ég anzaði þessu ekki,
segir Marie.
Þetta hefur verið Bonde Henrik-
sen fra „Berlingske Tidende". Marie
segist hafa lesið í blaði hans daginn
eftir og síðan í öllum mögulegum
blöðum, að Knut Hamsun væri
niðurbrotinn maður. Hún skildi ekki
hvers vegna þessi fregn var ekki
borin til baka. Hamsun sat úti í
garði eins og vant var, strætisvagnar
og bifreiðar óku framhjá eftir
þjóðveginum, hundruð sáu honum
bregða fyrir á hverjum einasta degi,
en það hvarflaði ekki að einum
einasta þeirra að ómerkja þessa
blaðafregn. Marie sagði við hann að
sér þætti þetta skrýtið en Hamsun
lét sér nægja að glotta.
— Knut virtist ekki kippa sér upp
við fréttina, en það gerðu börnin,
sem ekki voru hjá okkur, segir hún.
Hér getur Marie aðeins átt við
Ceciliu í Kaupmannahöfn, þar sem
Tore og Arild voru nú þannig í sveit
settir að þeir fengu engin blöð með
morgunkaffinu. Fréttin birtist í
„Berlingske Tidende" 12. maí, daginn
hefur reynt að fremja sjálfsmorð.
Fullyrðing Marie Hamsun stenzt.
Frásagnir blaðanna um sjálfsmorðs-
tilraun Hamsuns eru tilhæfulausar.
En kannski endurspeglast hér
dálítil óskhyggja. Bara að hann geri
það sjálfur. Svo við hin verðum laus
við þetta. Þá getum við tekið undir
það, sem stóð í „Aftenposten", að
þetta hafi verið ömurleg endalok á
stórbrotnum skáldaferli. „Ömurlegt"
er orð sem getur komið hverjum
einasta blaðamanni í gott skap og
þegar það stendur við hliðina á
... „stórbrotnu" er komin þversögn,
sem við getum öll skilið. Slík
eftirmæli munu skrifa sig sjálf.
En forsenda eftirmæla hlýtur að
vera dauðsfall, og nú hafði borizt út
að Hamsun væri ekki dauður, hann
hafði sem sé ekki rétt sjáifum sér
líknandi hönd. Þess vegna urðum við
hin að koma til skjalanna. Það yrði
ekki um annað að ræða en að sækja
þennan mann, sjálft þjóðarstoltið í
hálfa öld, taka hann höndum, draga
hann fyrir rétt og koma honum '
líklegast fyrir kattarnef — sem
landráðamanni.
Vandamálið var okkur hugleikið
þessa dagana, og 24. maí gerði Niels
Christian Brogger það að umræðu-
efni í tveggja dálka leiðara í
„Morgenbladet" undir titlinum
„Hvað með Knut Hamsun?" Niels
Chr. Brogger var 31 árs, bókmennta-
gagnrýnandi og leikhúsmaður, sem
hafði skrifað nokkrar bækur, þar á
meðal voru „Nýja siðfræðin“ sem út
kom árið 1934, „Nútímamaðurinn"
1937 og glæpareyfarinn „Neðan-
jarðarmorðið" 1942. Eftir að
Noregur varð frjáls á ný hafði hann
orðið sérstakur talsmaður þess að
nasistar væru ekki mennskir. Þeir
væru lítilmótlegri en nokkurt dýr og
því bæri að „útrýma þeim eins og
rottum", eins og hann skrifaði.
Svo langt var þó ekki jafnað í
þessu tilviki. Niels Chr. Brogger áleit
ekki að Knut Hamsun væri rotta.
Hann hefði að sönnu verið stílisti
með afbrigðum, snillingur í meðferð
ritaðs máls og bókmenntalegt dekur-
barn allrar þjóðarinnar. En hitt
hafði hverjum viti bornum manni
verið Ijóst frá því að ferill hans
hófst, að skýr hugsun væri honum
fyrirmunuð, skrifaði Brogger. Eink-
um var hann gersneyddur því að
vera umbótasinnaður og frjálslynd-
ur, auk þess sem honum var
ómögulegt að hugsa rökrétt, en allt
þetta virðist hafa verið einn og sami
hluturinn í augum Braggers. Hann
ályktar að af þessu stafi „hin mikla
minnimáttarkennd“ Hamsuns, sem
aftur hafi leitt af sér „takmarka-
lausa hégómagirnd". Þjóðverjar
dýrkuðu hann sem skáld, það kitlaði
hégómagirnd hans, og þess vegna
varð hann hallur undir Þjóðverja.
Englendingar höfðu yfirleitt ekki
Brogger á ámiðshöggið með því að
segja að við værum hreinlega búin
að gleyma því að hann væri dauður.
Eftir voru eignirnar. Þeim höfðum
við ekki gleymt. Stóreignirnar.
Auðæfi hans. Eitthvað annað en
geldar bækur. Hamsun-málið mundi
líka gefa af sér. Það var gróðavæn-
legt mál. Niels Chr. Bregger stakk
engu undir stól. Það var engu líkara
en grein hans væri liður í skipulagðri
herferð, því að þetta sama kvöld átti
ættingi hans, Kristian Frederik
Bregger, 67 ára gamall hæstaréttar-
lögmaður, ekki síður harðorða grein
í Aftenposten, þar sem hann mót-
mælti því að Hamsun héldist enn
uppi að að sitja í makindum á
sveitasetri sínu:
Eigum við að líða það, að þessum
föðurlandssvikara sé látið órefsað,
og honum haldist uppi að hallmæla
opinberlega hraustu hugsjóna-
mönnunum okkar, sem eiga aðdáun
alls heimsins?
Hörð orð úr munni hæstaréttar-
lögmanns. Það, sem um morguninn
hafði verið ósk um eignaupptöku, var
nú orðið að kröfu um refsiofsóknir.
Þessar tvær greinar veittu ásamt
öðru, sem lagt var til málanna í
blöðum, yfirvöldunum efni til um-
hugsunar, og tveimur dögum síðar,
hinn 24. maí ók Onsrud, nýi
lögreglustjórinn í Arendal, í Nor-
holm, ásamt aðstoðarmanni sínum,
Wilhelm Tvedt Gundersen, þeirra
erinda að setja (Átthagablaðið)
Hamsun og konu hans í stofufang-
elsi. Atthagablaðið Agderposten
hafði frá því að segja í sambandi við
þennan atburð, að lögreglumennirnir
hefðu ekki orðið varir yið skáldið
sjálft, heldur hefðu þeir aðeins hitt
að máli frú Hamsun sem hefði verið
„all drýldin". Hvort tveggja getur
komið heim og saman við frásögn
Marie af þessum atburði. Það var
hún, sem opnaði dyrnar og stóð þá
andspænis lögregluþjónunum.
Onsrud lögreglustjóri vildi ná tali af
Hamsun.
— Það stendur dálítið illa á. Getið
þér ekki talað við mig í staðinn?
— Gott og vel. þið eigið að vera í
stofufangelsi, gerið svo vel að skýra
manninum yðar frá þessu? Ráðs-
maðurinn á að hafa eftirlit með
ykkur. Það er alvara á ferðum.
— Megum við ekki fara út fyrir
girðinguna á kvöldin, eins og við
erum vön, maðurinn minn og ég, til
að kalla á endurnar af tjörninni?
Annars gæti refurinn náð þeim ...
Onsrud lögreglustjóri anzaði
henni ekki. Hann skikkaði ráðs-
manninn til að vera fulltrúi hins
opinbera á NOrholm þar til annað
yrði ákveðið. Ef Hamsun eða kona
hans þyrftu af bráðnauðsynlegum
ástæðum að koma skilaboðum áleiðis
um síma eða ef þau ætluðu út fyrir
hliðið þá yrði það að vera með hans
verið höfðu í eigu hans frá þvi að
Olympíuleikar voru haldnir í París.
Hann skrifaði síðan lögreglustjóran-
um að líklega væri bezt að þeir
sæktu þær líka, og rétt á eftir kom
maður frá lénsmanninum á Eiði og
tók þær í sína vörzlu. Það mun hafa
verið ungi maðurinn, sem Marie
fylgdist með út um gluggan á
aðalbyggingunni.
En án gamans — Það vantaði ekki
að málið væri nógu alvarlegt. Netið
var farið að herpast utan um þessar
tvær manneskjur á Norholm. Stofu-
fangelsið var auðvitað aðeins ætlað
sem bráðabirgðaráðstöfun, sem ekki
var komizt hjá, vegna mikill
þrengsla í fangelsum og fanga-
geymslum þessa dagana. Hafi yfir-
völdin gert sér vonir um að blöðin
yrðu til þess að stuðla að nokkurs
konar múgsefjun þá rættist það ekki.
Arbeiderbladet sagði í tilefni
fregnarinnar um stofufangelsi
Hamsuns og konu hans:
— Hamsun-fjölskyldan hefur í
svo miklum mæli flækzt inn í þau
landráð, sem quislingarnir gerðu sig
seka um, að yfirvöld hefðu betur
látið til skarar skríða gagnvart þeim
öllum þegar í stað. Líka gamla
manninum, hinum elliæra og
hégómagjarna Knut Hamsun. Það
var enginn, sem hefði farið að
brenna bækurnar hans eða leika
hann grátt á annan hátt. En það
hefði átt að handtaka bæði hann og
frú Hamsun strax og láta 7fara
fram gagngera húsrannsókn á
Norholm. Nú gætu mikilvæg
sönnunargögn hafa farið til spillis.
Allir ættu að vera jafnir fyrir
lögunum, og því engin ástæða til
þess að Hamsun og frú hefðu
einhverja sérstöðu eða nytu forrétt-
inda umfram aðra föðurlandssvik-
ara. Þvert á móti — í krafti stöðu
sinnar hlyti ábyrgð að vera meiri en
ella.
Afdráttarlaust frá öllum hliðum.
Hægri og vinstri. Morgenbladet,
Aftenposten og Arbeiderbladet voru
sama sinnis. Handtaka Hamsuns og
konu hans. En það varð sem litla
blaðið, sem út kom í átthögum
Hamsuns, Agderposten, sem bætti í
bikarinn dropanum, sem gerði það
að verkum, að hann flóði yfir
barmana. 5. júní birtist forsíðufrétt
undir fyrissögninni „Hamsun-fjöl-
skyldan flækt í þjófnaðarmál NS“.
Tildrögin voru þau þau að maður að
nafni Grotnes hafði flúið undan
Gestapo haustið 1943, og hafði
komizt á smábát til Svíþjóðar. Nú
var hann kominn heim og orðinn
háttsettur í lögreglunni, en aðkoman
heima hjá honum hafði verið sú, að
þar var búið að stela öllu steini
léttara. Nasisti í Grimstad, sem í
daglegu tali var kallaður „Veltu-Ol-
sen“, hafði gert innbúið og annað
lausafé mannsins „upptækt" og selt
segja frú Hamsun við sér. Hún
gengur enn í Hitlers-vímunni og það
hefur ekki runnið upp fyrir henni
enn að NS er að eilífu búinn að vera.
Hún sagði nú afar mæðulega:
„Börnin mín fara að gifta sig og þau
þurfa nauðsynlega á þessu að halda.“
I þeim töluðum orðum kom Grötnes
á vettvang og gaf skýr og skorinorð
fyrirmæli: „Safnið saman eigum
mínum! Ég gef yður klukkutíma
frest. Bíll frá Heimavarnarliðinu
bíður fyrir utan.“ Þessari skipun var
hlýtt umsvifaiaust.
Umrædd fröken Hamsun mun
hafa verið Ellinor. Hún var þekkt að
því að vera nokkuð orðhvöt. Hins
vegar getur ekki verið að Marie
Hamsun hafi sagt. það sem hér er
eftir henni haft. I fyrsta lagi var hún
allt annað en hjárænuleg, þar að
auki hefur hún áreiðanlega gert sér
grein fyrir því að ekkert barna
hennar ætlaði að fara að gifta sig,
þvi að þrjú voru í hjónabandi þegar
þetta var og fjórða barnið Ellinor,
var í þann veginn að skilja. Tónfallið
í frásögninni var óþægilegt, en það
hefur sagan, sem lá til grundvallar,
augljóslega verið lika. 11. júní komst
sagan á síður Arbeiderbladets og
daginn eftir hætti blaðið að skafa
utan af hlutunum. Þá birtist forystu-
grein undir fyrirsögninni „Nor-
holmen".
Nú var mánuður liðinn frá þv að
Noregur hafði orðið frjáls á ný, og
yfirvöldin höfðu, eins og blaðið hafði
áður vakið athygli á, tekið á þessu
máli af alltof mikilli undanlátsemi.
Það hefði þegar í stað átt að láta til
skarar skríða gegn Knut Hamsun og
konu hans og það hefði átt að gera
ærlega húsrannsókn á Norholm
strax. Synirnir tveir höfðu verið
handteknir — þakka skyldi— og nú
var kominn tími til að gera ráð-
stafanir vegna foreldranna — og þó
fyrr hefði verið.
— Enginn hefur áhuga á því að
horfa upp á þennan elliæra og
afkáralega Norholm-bónda í
fangelsi, en það þarf að loka hann
inni. Eftir það sem frú Marie
Hamsun er búin að afreka ætti hún
nú að sitja á sama bekk og aðrir
sakborningar. Til dæmis var hún
stöðugt í förum til Þýzkalands.
Hvaða greiða var hún eiginlega að
gera þýzku nasistunum? Greiða, sem
maður hennar hefur ekki komizt hjá
að, vita um. Það er ekkert smáræðis
hneyksli, að tekið sé á svona fólki
með silkihönzkum. Hvað sem öðru
líður þá er Norholm ekki lengur rétti
staðurinn fyrir þau. Það verður að
vera öruggari staður.
Orð eru til alls fyrst og nú
nálgaðist fylling tímans. Þennan
sama dag, 12. júní 1945, eftir hádegi,
lagði lögreglan leið sína til Nerholm
á ný, með handtökuskipun vegna
Anne Marie Hamsun.
Svarti bíllinn kom
Knut Hamsun. Myndin er frá réttarhöldunum.
áður en Cecilia átti afmæli. Fjöl-
skyldan á Norholm hlýtur að hafa
haft spurnir af því hvað stóð á
forsiðu þessa danska blaðs mjög
fljótlega, því að til er pappírsmiði,
dagsettur daginn eftir, og hann
hefur greinilega verið sendur til að
friða Ceciliu. Af ótía við ritskóðun er
hvorki minnzt á Hamsun né Ner-
holm, og bréfið er ekki sent Ceciliu
sjálfri, heldur til tengdamóður
hennar sem bjó í nágrenni við hana,
frú Soelberg, Halmtorvet 4. Það er
kona Arilds, Brit Haffner-Jensen,
sem sendir kveðjuna í sínu upphaf-
lega nafni og sendir hana um hendur
frú Soelberg: „Segðu C. að hér heima
liði öllum vel. Ég er komin hingað
með Esben“. Undirritað Brit. í ljósi
síðari setningarinnar hefur Cecilia
hlotið að gizka á hvað orðið var um
Arild. Undir þessum stuttu skilaboð-
um eru tvenn til viðbótar. Fyrst
stendur með rithönd Marie Hamsun:
„Kveðja, Mama! Þú átt afmæli í
dag!“ Síðan skrifar Knut Hamsun
með sinni sérkennilegu rithönd,
ofurlítið skjálfhentur og eins og
venjulega gerir hann málinu skil í
stærri dráttum með fáeinum hnit-
miðuðum orðum:
— Kæra Cecilia, vona að þér líði
eins vel og okkur!
Frekari sönnunar er ekki þörf.
Þessi orð geta ekki verið skrifuð af
manni sem nokkrum dögum áður
veitt því eftirtekt að hann væri til,
og „það vakti brennandi hatur þessa
makalaust sjálfumglaða manns".
Hégómagirndin meitlaðist sífellt
fastar og fastar inn í hugskot hans,
þar til hann varð á endanum geldur,
eins og Brogger taldi sögurnar um
landshornaflakkarann Ágúst bera
Ijósast vitni.
En hvað var hægt að gera við
svona geldan mann? Bregger var
ekki í vandræðum með afdráttar-
laust svar við þeirri spurningu.
Hann hafði tillögu fram að færa. Það
átti að gera stóreignir Hamsuns
upptækar og leggja andvirði þeirra í
sjóð, sem um þessar mundir var
verið að stofna til styrktar föngum,
sem sleppt hafði verið úr haldi.
Auðæfi Hamsuns yrðu þar dágóð
búbót. Útgáfufyrirtæki hans gæti
sem bezt séð um að hann fengi
árlega hæfilega upphæð, svo að hann
þyrfti ekki að svelta í hel. Síðan væri
bezt að hann félli í gleymskunnar dá
og lyki þannig ævi sinni. Andlát
Hamsuns nú eða síðar var ekkert og
yrði ekkert, sem máli skipti, því að í
rauninni var hann dauður fyrir
mörgum árum, — dauðari ogdauðari
með hverju árinu sem leið. Dauði
Hamsuns mundi fyrnast, já var
þegar fyrndur, því að hann var um
garð genginn. Én fyrst það nægði
ekki einu sinni, því að ennþá var
þarna eitthvert lífsmark þá rak
leyfi. Ráðsmaðurinn var Paul Gilje,
ungur maður, sem Hamsun hafði
ráðið til reynslu fyrr um vorið, þar
sem honum hafði ekki tekizt að fá
kunnáttumann til starfans.
— Enginn hafði víst nokkurn
tíma beðið hann um leyfi til eins eða
neins, skrifaði Marie síðan beiskju-
blandið.
Sjálfur segir Hamsun, að stofu-
fangelsið hafi átt aö gilda í 30 daga.
Hann minnist á að þetta hafi verið
án fyrirvara, og að Marie hafði orðið
við þeirri kröfu að afhenda lögreglu-
stjóranum skotvopn hans, en hafði
þó gleymt tveimur rásbyssum, sem
góssið öðrum NS-flokksmönnum.
Grotnes náði „Veltu-01sen“ úr varð-
haldi til að láta hann vísa sér á
munina þar sem þeir voru niður-
komnir á hinum ýmsu heimilum í
Grimstad. Á einum stað voru
eldhúsáhöldin og matarstellið, á
öðrum stað sófasettið. Síðan stóð í
Agderposten:
— Næst var farið til Nerholm, þar
sem Hamsun-fjölskyldan var búin að
bæta dúkum og sængurlini ofan á
ofhlæðið, sem fyrir var. Ein af
frökenunum Hamsun sagði snúðugt:
„Viö höfum svo sannarlega ekki
notað það.“ En þá rankaði meira að
I setustofunni á hressingarhælinu
í litla stöðvarþorpinu á Jótlandi
situr Ellinor. Hún er að drekka kaffi
og gæða sér á rjómatertu um leið og
hún talar um liðna tíð. Hún er löngu
búin að jafna sig eftir tvær skurðað-
gerðir, sem hún gekkst undir á sjötta
áratugnum. Hún keðjureykir, en
frásögnin er í senn skipuleg og
fjörleg. Þetta er „fín dama“, á að
gizka sextug, og með árunum er hún
að verða lifandi eftirmynd móður
sinnar. Hún hefur þetta skýra og
rannsakandi augnatillit. Augun, sem
ýmist verða hvöss eða endurspegla
kátínu, eru með daufgrænni slikju.
Hún lítur undan þegar hún ætlar að
fara að segja frá handtöku móður-
innar. Þrjátíu árum síðar minnist
hún þessara atburða ekki án þess að
komast í geðshræringu.
— Það var svo yndislegt veður,
segir Ellinor, ég man vel að ég lá í
sólbaði uppi í brekku þegar Brit,
konan hans Arilds, kom hlaupandi
og hrópaði: „Ellinor, þú verður að
koma strax. Mamma þín er að fara.“
Þær fylgdust að heim að húsinu.
Brit minnist þess að Ellinor kannað-
ist við unga lögregluþjóninn, sem
stóð vörð á hlaðinu. Þau höfðu hitzt
á balli um veturinn.
— Þarna ert þú, sem ekki vildir
dansa við mig í vetur! kallaði hann á
eftir henni.