Morgunblaðið - 05.11.1978, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. NÓVEMBER 1978
49
vanmeta lesendur. Lesandinn er
skynsöm vera, sem þekkir lífið og
veit alveg eins og ég eða stundum
betur hvað ást er og glæpur.
— Einu sinni sögðuð þér
að heill her af Köfkum væri
að drepa bókmenntirnar.
Hvað áttuð þér við?
I. Singen Ó-já! Jæja þá, ég var
að tala um framúrstefnu rithöf-
unda eins og Kafka og Joyce, sem
kærðu sig kollótta um lesendur
sína, gagnrýnendur eða yfirleitt
nokkra manneskju! Þeim fannst
þeir vera algerlega frjálsir að því
að segja hvað sem þá langaði til.
Mér er sama hvort mönnum líkar
þetta betur eða ver. Eg heyrði þá
aldrei segja þetta, en ég er viss um
að þetta er það sem þeir hugsuðu.
Kafka var í mínum huga efni í
snilling. Samt sem áður gerði
hann hluti, sem rithöfundur er
skrifar fyrir almenning, gerir ekki.
Ef rithöfundur líkir eftir Tolstoi
— og ég hugsa að Solenitsyn reyni
það — þá getur hann ekki farið
villur vegar. Ef hann hefur gáfuna
og ef hann fylgir fordæminu,
jafnvel þó það takist ekki 100% þá
verður hann alltaf góður. En ef
maður reynir að líkja eftir Kafka
eða Joyce, og ef maður hefur ekki
hæfileika þeirra, þá verður árang-
urinn skelfilegur. Aðeins stórkost-
legur hæfileikamaður getur leyft
sér að segja: Ég skifa fyrir sjálfan
mig einan.
— Ef þér væruð að skriía
doktorsritgerð og ættuð að
gera grein fyrir Isaac
Singer. hver væri þá kjarn-
inn í henni!
I. Singeri Ég færi að á sama
hátt og allir nemendur. Ég mundi
lesa allar bækur rithöfundar og
reyna að finna það sem menn kalla
aðalkjarnann í verkum hans.
—Og hver er aðalkjarn-
inn í verkum Isaacs
Singers?
I. Singeri Að mínu mati er hann
íeilt víravirki hugmynda, þar sem
ekki mætti vanmeta nein geðhrif.
Spinoza skrifaði í Fagurfræði sína,
að allt sé fallvallt fyrir ástríðunni,
og það er satt. Ekki síst þegar
koma til skjalanna kyntöfrar eða
hið yfirskilvitlega. Hvað mig
snertir þá fara kyntöfrar og töfrar
hins yfirskilvitlega iðulega saman.
Þegar maður þráir einhverja
manneskju, þá er ekki einfaldlega
um líkamlega þrá að ræða, heldur
líka þrá sálarinnar. Þegar tvær
manneskjur — maður og kona,
tveir menn eða tvær konur — ná
saman, sverja hvort öðru eilífa ást
og gefa sig ástríðuþrungið hvor
annarri, þá er það ekki eingöngu
holdlegur verknaður, sem um er að
ræða, það nær langt út yfir það.
— Kjarninn í efni
doktorsritgerðarinnar yrði
þá í fáum orðum sagt,
tilfinningageðhrif og flæði
þeirra í verkum Isaacs
Bashevis Singers?
I. Singeri Einmitt. Og ef ég
hefði völdin í háskólanum, þá
mundi ég umsvifalaust veita yður
prófskírteini.
Örlaga-
Benjamín
Ilitlum bæjum eru viðurnefnin, sem fólk
gefur hvert öðru, tilgerðarlaus og kunnug-
leg: Nafla-Haiml, Köku-Yekel, Sarah á
Leiti, Anda-Gittel og þar fram eftir
götunum. En í litla pólska bænum, sem ég
kom til ungur maður sem kennari, hafði ég heyrt
talað um einhvern sem kallaður var Ör-
laga-Benjamín. Þetta hafði strax vakið forvitni
mína. Hvernig gat fólki dottið í hug að nota orðið
örlög í svona litlum bæ? Og hvaö hafði þessi
maður þá gert til að veröskulda svona viðurnefni?
Ritari Hreyfingar ungra síonísta, þar sem ég
kenndi hebresku, varð til þess að segja mér
söguna.
Þessi umræddi maður var ekki þarna upprunn-
inn. Hann var einhvers staðar úr Courlandi. Hann
hafði komið til þessa bæjar um 1916, og sett
víðsvegar um bæinn upp auglýsingu, þar sem
hann kvaðst kenna þýsku. Þetta var á árum
austurríska hernámsins og allir vildu læra þýsku. í
Courlandi er töluö þýska og Benjamín Schwarts
— en það hét hann fullu nafni — hafði fjölmarga
nemendur af báðum kynjum. Ritarinn geröi stutt
hlé á máli sínu, og hrópaði um leið og hann benti
út um gluggann. „Sjáðu þarna er hann!"
Ég leit út um giuggann og sá lágvaxinn, dökkan
mann með harökúluhatt á höfði og hökuskegg af
þeirri gerð, sem löngu var komið úr tízku. Hann
var meö skjalatösku í hendi. Eftir að Austurríkis-
mennirnir fóru, hélt ritarinn áfram, vildi enginn
lengur læra þýzku, og Pólverjar höföu látið
Benjamín hafa vinnu í skjalasafninu. Þangað kom
fólk til hans, þegar það þurfti á að halda, eins og
til dæmis til að fá skírnarvottorð. Rithönd hans
var íburðarmikil. Hann hafði lært pólsku og var
orðinn nokkurs konar réttindalaus lögfræðingur.
— Hann var okkur eins og af himnum sendur,
sagði ritarinn. Á þeim tíma var hann um tvítugt og
ókvæntur. Unga fólkið hafði með sér klúbb, þar
sem það kom saman, og þegar einhver
menntamaður kom í bæinn okkar, þá var það
reglulegt hátíðarefni. Honum var boðið í klúbbinn
okkar og við undirbjuggum sérstaka kvöldsam-
komu með „spurningar og svör“ honum til
heiðurs. Pappírsmiðar með spurningum voru
látnir í dós, og honum var ætlaö aö draga einn
eftir annan og svara spurningunum. Ein stúlkan
spurði hann hvort hann tryði á forlögin, og í stað
þess aö svara með fáum orðum, talaði hann í
heilan klukkutíma. Hann lýsti því yfir, að hann
tryði ekki á guð, en aö allt væri ákveöiö fyrirfram,
jafnvel mestu smámunir. Þegar maður legöi sér
lauk til munns í hádegismat, þá væri þaö af því að
manni væri skipað að borða lauk. Það væri
ákvarðað fyrir milljörðum ára. Ef maður hrasaði
um stein á göngu sinni, þá væri það vegna þess
aö skrifað stæöi aö manni væri ætlaö aö hrasa.
Hann kvaöst vera örlagatrúar. Skrifað stæöi að
fyrir honum ætti aö liggja aö koma í þorpið okkar,
þótt svo að litið gæti út sem það væri fyrir
tilvíljun.
Hann talaði of lengi. Samt vakti þetta umræður
á eftir. Er til tilviljun? spuröi einhver og hann
svaraði: Það er engin tilvifjun til. — Er það satt?
sagöi einhver annar. Til hvers erum við þá að
vinna og nema? Hví skyldi maður vera að læra
eitthvert starf eða ala upp börn? Og af hverju að
fylgja síonisma og vilja stuðla aö stofnun
föðurlands fyrir Gyöinga?
— Allt hlýtur að vera eins og skrifað stendur f
örlagabókinni, svaraði Benjamín Schwartz. Ef þar
er sagt að einhver muni opna búð og fara á
hausinn, þá er það einmitt það sem hlýtur að
gerast. Allt framtak mannsins er ákveðið
fyrirfram. Frjálst framtak er ekkert annað en
blekking. Umræðurnar héldu áfram þar tll
klukkan að verða eitt um nóttina og upp frá þessu
var hann ekki kallaöur annaö en Örlaga-Benja-
mín. Orðaforða þorpsbúa hafði bæst eitt nýtt orö.
Hver maöur hér veit nú hvað er að vera
örlagatrúar, jafnvel meðhjálparinn í synagógunni
og vöröurinn á gistiheimilinu.
— Við héldum að eftir þetta kvöld mundi fólkið
láta þessar umræður lönd og leið og snúa sér aö
raunverulegum vandamálum okkar ti'ma. Benja-
mín haföi sjálfur sagt aö þetta væri ekki neitt sem
maður gæti fest hendur á með rökræðum. Annaö
hvort tryði maður eða tryði ekki. En — ég veit
eiginlega ekki hvers vegna — allt unga fólkiö
okkar hélt áfram að hafa áhuga á þessu
viðfangsefni. Við efndum til- samkomu um
útvegun skilríkja tll aö komast til Palestínu, eöa
um fræöslumál, en í stað þess að halda sig við
þetta efni, fór það að ræða örlagatrú. Um þetta
leyti áskotnaðist safninu okkar eintak á jiddísku
af „Hetja okkar tíma“ eftir Lermontov, en
aöalsöguhetjan í henni, Pechorine, er örlagatrúar.
Hver maður las þessa skáldsögu og í okkar hópi
voru meira aö segja til þelr sem vildu freista
Smásaga
eftir
Isaac
Bashevis
Singer
gæfunnar. Við vissum hvað „rússneska rúllettan"
var og einhverjir heföu kannski spilað á hana, ef
þeir hefðu haft skammbyssu undir höndum. En
slíkt átti ekkert okkar.
„En hlustaöu nú á. f okkar hópi var stúlka aö
nafni Heyele Minz, falleg stúlka, gáfuð og mjög
framtakssöm í hreyfingu okkar. Faðir hennar, sem
var ákaflega auöugur maöur, áttl stærsta
basarinn í þorpinu okkar. Allir piltarnir voru
vitlausir í Heyele. En hún var erfið. Fann alltaf
eitthvað að öllum. Hún kunni að svara fyrir sig,
var það sem Þjóðverjar kalla „Schlagfertig“.
Þegar maður sagði eitthvaö við hana, skellti hún á
mann um hæl einhverri hvassyrtri og bítandi
athugasemd. Vildi hún þaö viö hafa, gat hún af
mikilli leikni og hæöni gert mann hlægilegan.
Örlagatrúarmaðurinn okkar varð strax og hann
kom ástfanginn af henni. Hann var ekkert feiminn
við hana. Kvöld eitt gekk hann til hennar og sagði:
Heyele, það stendur skrifað að þú munir giftast
mér, hvers vegna þá að draga það?“
Þetta hafði hann sagt hárri röddu, svo að allir
mættu heyra og það vakti mikla athygli. Heyele
svaraði: „Skrifað stendur að ég eigi að segja þér
aö þú sért fífl, og aö þú sért aö auki blessaö barn,
og því segi ég þér það hér með. Þú veröur að
afsaka mig, en þetta var skrifað í hina himnesku
bók fyrir milljörðum ára.“
Skömmu seinna trúlofaðist Heyele forseta
Poale Zion (sósíalska síonistahreyfingin
Verkamenn Sions) í Hrubieszow. Brúökaupinu var
frestað vegna þess að ungi maðurinn átti eldri
systur, sem líka var trúlofuð, og átti að giftast á
undan honum. Piltarnir höfðu ráðist á
Örlaga-Benjamín, en hann hafði svarað þeim:
„Eigi Heyele að verða mín, þá veröur hún það“, og
Heyele hafði svarað: „Ég verð brúður Ozers
Rubinsteins, ekki þín. Þannig eru örlögin þín.“
Kvöld eitt um veturinn var enn einu sinni brotið
up>p á umræðum um örlögin og Heyele sagði:
„Herra Schwartz, eða öllu heldur Monsieur Örlög,
ef þú trúir enn á þaö sem þú ert aö segja og ef þú
ert enn reiðubúinn til að leika rússnesku
rúllettuna hefðirðu bara skammbyssu, þá ætla ég
að stinga upp á enn hættulegri leik.“
Hér er rétt að ég útskýri, að á þessum tíma lágu
járnbrautarteinarnir ekki gegn um bæinn okkar.
Þeir voru í þriggja ki'lómetra fjarlægð og lestin
stanzaöi aldrei. Eina lestin, sem fram hjá fór, var
lestin milli Varsjár og Lvov. Heyele stakk upp á
því að Örlaga-Benjamín legöist á teinana rétt
áður en lestin kæmi.“ Ef skrifaö stendur að þú
eigir aö lifa, þá lifiröu, svo aö þú þarft ekkert aö
óttast. En ef þú trúir ekki á örlögin, þá ...“
Viö skellihlógum. Engum datt (hug annaö en aö
Örlaga-Benjamin mundi finna einhverja afsökun
til aö losa sig undan þessu. Sá ætti dauöann
vísan, sem legöist á járnbrautarteinana. En sá
örlagatrúar svaraöi: Þetta er bara leikur, eins og
rússneska rúllettan og sá leikur krefst þess aö
annar þátttakandi hætti einhverju líka. Ég skal
leggjast á járnbrautarteinana, eins og þú stingur
upp á, en þú verður þá að sverja hátíölega aö þú
rjúfir heit þitt við Ozer Rubinstein og giftist mér, ef
ég lifi þetta af.“
Dauðaþögn sló á allan hópinn. Heyele náfölnaði
og sagöi: „Allt í lagi, ég geng aö skilyrðum
þínum“. „Gefðu mér þá æruorð,“ sagði
Örlaga-Benjamín, og Heyele rétti fram höndina
og sagði: „Ég á enga móður, hún dó úr kóleru, en
ég sver við sál hennar að ég skal halda loforð
mitt, ef þú heldur þitt. Svíki ég þaö, skal mannorö
mitt flekkað upp frá því!“ Hún sneri sér aö okkur
og hélt áfram: „Þið eruð öll vitni að þessu. Ef ég
held ekki orö mín, þá er ykkur frjálst aö hrækja
framan í mig.“
í stuttu máli sagt, var þetta undirbúiö þá þegar
þetta kvöld. Daginn eftir átti lestin að fara um
skammt frá bænum okkar kl. tvö síödegis. Um
klukkan 1.30 yröum viö öll komin að járnbrautar-
teinunum, og þá skyldi örlagatrúarmaðurinn
sanna okkur hvort hann tryði á örlögin eða væri
■ekkert annað en kjaftaskur. Við höfðum öll svarið
aö halda þessu leyndu, því það mundi valda
heilmiklum gauragangi, ef það fréttist.
. Þessa nótt kom mér varla dúr á auga og ekki
hinum heldur, eftir því sem ég best veit. Flest
vorum við sannfærð um að Örlaga-Bernjamín
mundi viö frekari umhugsun skipta um skoðun á
síðustu stundu. Sumir höföu stungiö upp á því aö
draga hann með valdi í burtu, þegar sæist til
lestarinnar eða þegar teinarnir færu að titra
undan henni. Já, en slíkt væri hræöilega
hættulegt. Þaö fer hrollur um mig enn, þó ekki sé
við annað en að nefna það.
„Daginn eftir risum við öll snemma úr rekkju
Ég gat engu komið niöur af neinu tagi við
morgunverðarborðið, svo kvíðinn var ég. Kannski
hefði þetta ekki þurft að koma fyrir, ef við hefðum
ekki lesið bók Lermontovs. Ekki voru allir mættir.
Þarna vorum við bara sex strákar og 4 stelpur,
þar á meðal Heyele Minz. Það var kalt í veðri.
Örlaga-Benjamín var í þunnum jakka og með
derhúfu, það man ég vel. Við vorum saman komin
á veginum til Zamosc, nokkuð utan viö bæinn.
„Hvernig svafstu í nótt, Schwartz?" spruði ég
örlagatrúarmanninn, og hann svaraði: „Eins og
venjulega." Það var ómögulegt að sjá að hann
sæi eftir þessu, en Heyele var náföl, eins og hún
væri búin að fá berkla. Ég gekk til hennar og
sagði við hana: „Heyele, gerirðu þér grein fyrir að
þú ert um þaö bil aö senda mann í dauðann?“ —
„Ég er ekki um það bil að gera eitt eöa neitt. Hann
hefur nægan tíma enn til að skipta um skoðun,“
svaraði hún.
Svo lengi sem ég lifi mun ég ekki gleyma
deginum þeim. Honum gleymir ekkert okkar að
eilífu.
Við lögöum af stað í einum hóp í snjónum, og
komum að járnbrautarteinunum. Mér datt í hug
að lestin kæmi kannski ekki vegna snjókomunn-
ar, en einhver hafði sýnilega hreinsaö teinana. Við
vorum heilli klukkustund á undan áætlun og þú
mátt trúa því, að það var lengstl klukkutími sem
ég hefi lifað. Þegar um það bil 15 mínútur voru
þar til lestin átti að koma sagði Heyele:
„Schwartz, ég er búin að hugsa mikið um þetta,
og ég vil ekki að þú látir lífið fyrir mig. Gerðu eitt
fyrir mig, gleymum þessu bæði.“ Örlaga-Benja-
mín horfði á hana og svaraði: „Hefurðu þá skipt
um skoðun? Viltu endilega fá þennan
Hrubieszow-strák hvað sem það kostar?“ —
„Nei, það er ekki um hann að ræða, heldur líf
þitt,“ svaraði hún. „Mér er sagt að móðir þín sé
enn á lífi og ég vil ekki að hún missi son sinn mín
vegna.“ Heyele gat varla stunið upp þessum
orðum. Hún skalf eins og hrísla. „Ef þú vilt halda
loforð þitt, sagði Örlaga Benjamín, þá er ég
reiöubúinn til aö halda mitt, en með einu skilyröi
þó, að þið færiö ykkur svolítið lengra frá. Ef þiö
neyöiö mig til aö hörfa á síðustu stundu, þá er
leiknum lokið.“ Svo hrópaði hann: „Færið ykkur
öll tuttugu skref aftur á bak!“ Það var engu líkara
en að hann dáleiddi okkur með orðum sínum. Við
tókum að hörfa. „Ef einhver reynir að toga mig í
burtu, hrópaöi hann aftur, þá held ég dauöahaldi í
frakkann hans og hans bíða sömu örlög og mín.“
Okkur var alveg Ijóst hversu hættulegt þaö gæti
orðið. Oft kemur það fyrir aö fólk, sem reynir að
bjarga einhverjum frá drukknun, er dregið í djúpiö
og drukknar líka.
Meðan vlð vorum að hörfa aftur á bak, tóku
járnbrautarteinarnir aö titra og syngja, og viö
heyrðum flautiö í lestinni. Við öskruðum upp yfir
okkur: „Schwartz, geröu þetta ekki! Schwartz, í
guðs bænum!” En meðan við hrópuðum lagðist
hann endilangur þvert yfir teinana. Þegar þetta
var, voru þarna ekki nema einfaldir teinar. Það
leiö yfir eina stúlkuna. Viö vorum öll sannfærö um
aö eftir fáar sekúndur mundum viö sjá
mannslíkama kllpptan í sundur. Ég get ekkl lýst
því hvernig mér leið þessar fáu sekúndur.
Geöshræringin lét blóöiö blátt áfram sjóða í
æðum mínum. Á sama andartaki heyrðum við
hræðilegt ískur, samfara ærandi hávaöa og lestin
stöðvaðist varla metra frá Örlaga-Benjamíni. Eins
og í þoku sá ég vélstjórann og lestarstjórann
stökkva niður út lestinni. Þeir réðust
örlagatrúarpiltinn okkar og drógu hann út af
teinunum. Fjöldi farþega steig út úr lestinni. Sum
úr hópnum lögðu á flótta af ótta við að verða
handtekin. Þetta olli heilmiklum gauragangi. Ég
stóð kyrr í sömu sporum og fylgdist með því sem
gerðist. Heyele kom hlaupandi til mín, kastaði sér
í fangið á mér og fór aö hágráta. Þetta var meira
en grátur, það var öllu heldur vein í dýri.
Gefðu mér sígarettu. Ég má varla mæla. Það er
kominn kökkur í hálsinn á mér. Fyrirgefðu!
Ég rétti ritaranum sígarettu og sá að fingur
hans skulfu þegar hann tók við henni. Hann
andaði að sér reyknum og sagði: — Þá er sagan
öll.
— Giftist hún honum? spuröi ég.
— Þau eiga fjögur börn.
— Ég hugsa að vélamanninum hafi einfaldlega
tekist aö stööva lestina í tæka tíö, sagöi ég.
— Já, en hjólin voru varla í meters fjarlægð frá
honum.
— Sannfærði þetta ykkur um örlagatrúna?
— Nei, en ég mundi ekki taka þátt í slíku
veðmáli aftur hvað sem í boði væri.
— Er hann ennþá örlagatrúar?
— Já.
— Mundi hann endurtaka þetta?
Dauft bros lék um varir ritarans.
— Ekki fyrir Heyele.
(E.Pá. þýddi úr frönsku)