Morgunblaðið - 11.11.1978, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 11. NÓVEMBER 1978
27
Lyfjahandbókin
—Lyfjaf orm II
Forðatöílur eru óhúðaðar eða
húðaðar töflur, sem innihalda
sérstök hjálparefni eða eru
framleiddar á sérstakan hátt og
er ætlað að breyta (lengja)
losunarhraða virks innihalds-
efnis í meltingargöngum svo að
ekki þurfi að taka þær jafn oft
inn og venjulegar töflur. Af
þessum sökum er oft letruð
viðbót á merkimiða slíkra
taflna, sem merkir, að um slíkar
langverkandi töflur sé að ræða.
Helztu viðbætur, sem fela í sér
þessa merkingu eru: „protraher-
ede“, „duretter", „retard", „pro-
longatum" og „duplex". Benda
ber sérstaklega á, að verkun
slíkra taflna kemur ekki eins
hratt í ljós og verkun venjulegra
taflna og að hin langa verkun,
sem á að vera bæði til hagræðis
og gefa færri hjáverkanir,
byggist bæði á hægari losun
virks innihaldsefnis úr lyfja-
forminu og að jafnaði á tvöföldu
magni virks innihaldsefnis mið-
að við venjulegar töflur. Auk
þeirrar augljósu hættu, sem af
þessu getur stafað, ef sjúklingur
gerir sér ekki fulla grein fyrir
þessum mismun, eru þær oft
töluvert dýrari en venjulegar
töflur, enda þótt tekið sé tillit til
þess munar sem er á forðatöfl-
um og venjulegum töflum. Af
framansögðu er ljóst, að það er
sérstök ástæða til þess að brýna
fyrir fólki að fara nákvæmlega
eftir fyrirskrifuðum notkunar-
reglum, þegar forðatöflur eru
notaðar.
Dæmi: Kinidin Duretter
(kínidínforðatöflur) og
Polaramin (pólaramínforðatöfl-
ur), sem hvoru tveggja eru
sérlyf.
Tungurótartöflur eru töflur,
sem hafa fengið sérstakt nafn
vegna sérstæðrar notkunar. I
lyfjaskrám eru þær nefndar
sérstakt nafn vegna sérstæðrar
notkunar. í lyfjaskrám eru þær
nefndar latneska heitinu
resoriblettae, sem er samsett úr
orðunum resorptio, sem merkir
frásog og tablettae. Þessum
töflum er ætlað að losa lyfið
undir tungu eða í öðrum hlutum
munnhols og flytjast í gegnum
slímhimnu munns yfir í blóð-
brauk Þær má því aldrei gleypa.
Þær eru venjuléga framleiddar
á hliðstæðan hátt og venjulegar
töflur, en eiga að sundrast hratt
undir tungu. Verkun tungu-
rótartaflna kemur venjulega
mjög hratt í ljós. Á ensku eru
slíkar töflur nefndar sublingual
tablets eða buccal tablets. Fyrra
orðið merkir „undir tungu", en
hið síðara merkir sá hluti
munnhols, sem myndar hliðar
þess (innra borð kinna).
Dæmi: Resoriblettae glyceryli
nitratis 0,25 mg, glycerylnítrat-
tungurótartöflur 0,25 mg.
Munnsogtöflur eru einnig
töflur, sem fengið hafa sérstakt
nafn vegna sérstæðrar notkun-
ar. I sumum lyfjaskrám eru þær
nefndar latneska heitinu
oriblettae, sem er samsett úr
orðunum os, sem merkir
munnur (í eignarfalli oris) og
tablettae. Þessum töflum er
ætlað að leysast hægt og hafa
staðbundna verkun í munni og
koki. Þær eru framleiddar á
hliðstæðan hátt og venjulegar
töflur, en bragðgóðum hjálpar-
efnum er oft bætt í þær. Þær
eiga að leysast hægt í munni og
þær má ekki gleypa. Stundum
eru slíkar töflur nefndar
tablettae og þá skal merkja þær
sérstökum merkimiða, sem á er
letrað: Látið töfluna renna í
munni. Á ensku eru slíkar töflur
oft nefndar compressed
lozenges.
Dæmi: Tablettae euflavini
(euflavínmunnsogtöflur, eufla-
vínhálstöflur) og Strepsils, sem
er sérlyf.
Lausnartöflur eru fremur
sjaldgæfar, en eru ætlaðar til
þess að búa til lausnir, sem
notaðar eru til þess að skola
náttúrleg líkamshol (t.d. munn-
hol), til innhellingar í endaþarm
eða til útvortis notkunar. I
lyfjaskrám eru lausnartöflur
nefndar latneska heitinu
solublettae, sem er samsett úr
orðunum solutio, sem merkir
lausn og tablettae. Lausnar
töflur líta út eins og venjulegar
töflur, nema úr þeim eigi að
framleiða lausn, sem nota skal
útvortis. bá eru þær sexkant-
aðar.
Dæmi Solublettae chloramini
1 g, klóramínlausnartöflur 1 g.
Stungulyf eru fljótandi lyf,
sem eru notuð á þann hátt, að
þeim er dælt inn í líkamann í
eða gegnum húð, slímhúð eða
vessahimnu. Stungulyf eru mjög
mikilvægt lyfjaform, sem aðeins
hefur verið notað að marki í um
það bil sex áratugi, en fyrstu
heimildir um tilraunir með
stungulyf eru frá 17. öld.
Talið er að fyrsta tilraun með
stungulyf hafi verið gerð árið
1656 eða tæpum þrjátíu árum
eftir að William Harvey kunn-
gerði niðurstöður rannsókna
sinna á blóðrás. Sá, sem gerði
þessa sögufrægu tilraun var
Englendingur eins og William
Brockedon. Nafn hans var Sir
Christopher Wren og hann var
aðeins 24 ára gamall, þegar
hann sýndi fram á áhrif ýmissa
efna og saltlausna, þegar þeim
var dælt beint í æð á tilrauna-
dýrum. Wren tók eftir því, að
áhrif efna, sem hann dældi í æð,
komu mjög fljótt í ljós. Hann
notaði dælu, sem var byggð úr
þunnu röri (fjöðurstaf), sem
blaðra (þvagblaðra úr svíni) var
fest á.
Þar sem Wren gerði slíkar
rannsóknir mætti ætla, að hann
hafi verið læknir, en svo var
ekki og segja má, að hann hafi
verið nánast flest annað. Til
dæmis að taka var hann efna-
fræðingur og stjarnfræðingur,
en þekktastur er hann sem
arkitekt og byggingarmeistari.
Hann var helzti frumkvöðull að
hönnun og byggingu St. Páls
dómkirkjunnar í London eftir
brunann mikla árið 1666.
Um svipað leyti og Wren
fengu þýzkir læknar áhuga á að
dæla lyfjum inn í mannslíkam-
ann. Þegar árið 1667 birti
Elsholz í Berlín ritgerð um
stungulyf. Hann lýsir þar inn-
dælingu í æð á armi og fæti, sem
ekki er í meginatriðum frá-
brugðin þeirri inndælingar-
tækni, sem nú er notuð. Á 18. öld
voru framfarir í þessum efnum
ekki stórstígar, en þeim mun
stórstígari á síðari helmingi 19.
aldar, en það var eðlileg
afleiðing af feikilegri þróun
náttúruvísinda, ekki sízt lyfja-,
læknis- og líffræði. Þá komu
meðal annars í ljós mikilvægar
upplýsingar um efna-, eðlis- og
lífeðlisfræðilega eiginleika
blóðs. Örverufræðin með Frakk-
ann Louis Pasteur (1822—1895)
og Þjóðverjann Robert Koch
(1843—1910) í broddi fylkingar
lagði grundvöll að réttri fram-
leiðslu stungulyfja. Allt til
miðrar 19. aldar var lyfjum
aðeins dælt í æð. Talið er, að
fyrsta gjöf lyfs undir húð hafi
verið framkvæmd af írska lækn-
inum Francis Rynd í Dublin árið
1844. Hann dældi stórum
skammti af morfíni í sjúkling,
sem þjáðist af taugapínu í
kringum augu. En sá, sem fyrst
og fremst á heiðurinn af því að
innleiða dælingu stungulyfja
undir húð, er skozki læknirinn
Alexander Wood. Hann hefur
sjálfur lýst því, hvernig hann í
fyrsta skipti hinn 28. nóvember
1853 dældi tuttugu dropum af
mjög sterkri lausn af morfíni í
sherrýi í konu, sem ekki þoldi
ópíum í inntöku. Hann segir
orðrétt: „Um það bil tíu mín-
útum eftir að ég hafði fjarlægt
dæluna, byrjaði sjúklingurinn
að kvarta um svima og rugl.
Eftir hálfa klukkustund voru
verkirnir horfnir og ég yfirgaf
hann í von um, að hann gæti
notið endurnærandi svefns“.
Woods gerði víðtækar
rannsóknir á verkun lyfja, sem
gefin voru á þennan hátt og
vöktu þær mikla athygli, sem
leiddi til þess, að gjöf stungu-
lyfja undir húð náði fljótt
mikilli útbreiðslu og var á
tímabili meira notuð en gjöf
stungulyfja í æð.
Upphaf stungulyfjagjafar í
vöðva rekur rætur sínar til
starfa franska læknisins Alfred
Luton, sem árið 1863 dældi mjög
ertandi efnum svo sem vítis-
steini og spanskflugutinktúru í
vöðva gegn ískisgigt og svipuð-
um sjúkdómum samkvæmt
hinni ævagömlu reglu, að „með
vondu skuli reka vont á braut“.
Seinna uppgötvaði hann, að
mörg lyf, sem voru ónothæf
vegna ertandi eiginleika voru
nothæf, þegar þeim var dælt
djúpt í vöðva. Rannsóknir
Lutons vöktu af einhverjum
ástæðum tiltölulega litla athygli
þannig, að notkun stungulyfja í
vöðva varð ekki algeng fyrr en á
árunum eftir 1880. Um svipað
leyti var einnig farið að nota
inndælingu stungul.vfja í æð í
vaxandi mæli, sem meðal
annars stafaði af notkun
svæfingarlyfja í æð. Sá sem
mest og bezt vegsamaði notkun
þessarar inndælingartækni var
franski læknirinn Pierre-
Cyprien Oré. Fyrstu velheppn-
uðu svæfingartilraun sína fram-
kvæmdi hann á sjúklingi, sem
hafði mjög slæman stífkrampa.
Hann dældi níu grömmum af
klóralhýdrati í æð á sjúklingn-
um, sem féll í svo djúpan svefn,
að hægt var að fjarlægja nögl
sársaukalaust af fingri hins
slasaða.
Þegar leið að lokum síðustu
aldar, urðu miklar framfarir
innan örverufræðinnar. Það
tókst til dæmis að færa sönnur
á, að orsök ýmissa sjúkdóma
(smitsjúkdóma) má rekja til
örvera og að þessar örverur
fundust oft í blóði. Það er
þessvegna ekki svo undarlegt, að
reynt var að meðhöndla smit-
sjúkdóma á þann hátt að dæla
lyfjum beint í blóðbraut. Til
dæmis var meðferð gegn berkl-
um reynd með því að dæla
ýmsum lyfjum í blóðbraut en án
sannfærandi árangurs.
Verulegar framfarir í notkun
stungulyfja urðu í byrjun
þessarar aldar, þegar Paul
Ehrlich uppgötvaði, að hægt var
að lækna syfilis með því að dæla
arsenlyfinu salvarsan inn í
líkamann. Síðan þá hefur
notkun stungulyfja við
lækningar farið hraðvaxandi og
skipa þau nú stöðugt mikil-
vægari sess meðal lyfjaforma.
Ein forsenda þess, að stungu-
lyf yrðu mikilvægt lyfjaform
var að sjálfsögðu framleiðsla
betri lyfjadæla. Ein fyrsta
lyfjadælan, sem sögur fara af,
var hönnuð af franska skurð-
lækninum Charles-Gabriel
Pravax um 1850 og mikil endur-
bót á inndælingartækni varð, er
Woods hannaði stungunálina,
sem þjónaði bæði því hlutverki
að stinga gat á húð og bláæð og
sem leiðsla fyrir stungulyfið á
áfangastað. Stungunál Woods er
ekki í meginatriðum frábrugðin
þeim stungunálum, sem nú eru
notaðar.
Framleiðsla stungulyfja
Allt til síðustu aldamóta má
segja að framleiðsla stungulyfja
hafi verið óforsvaranleg, ef
miðað er við þær kröfur, sem nú
eru gerðar til þeirra. Lyfið, sem
átti að dæla inn, var leyst í vatni
og síðan var lausnin látin í
venjuleg, ósæfð lyfjaglös. Af-
leiðing þess varð sú, að mjög oft
var stungulyfjum, sem inni-
héldu ýmis óhreinindi, þar með
talda sýkla, dælt inn í líkamann.
Mikilvæg framför varð um 1885,
þegar lykjan (ampulla) var
tekin í notkun, en lykja er
glerílát með langan háls, sem
hægt er að loka á þann hátt að
bræða fyrir endann, án þess að
skemma innihald hennar. Þetta
afgreiðsluform stungulyfja er
að þakka franska lyfjafræðingn-
um Stanislaus Limousin. Hann
sæfði lykjurnar með þurrhita
við ca. 200° og fyllti síðan
stungulyfið á þær. Stungulyfið
framleiddi hann með vatni, sem
hann hafði soðið áður.
Lykjan, en hún geymir alltaf
einn skammt af stungulyfi, var
hið hefðbundna afgreiðsluform
stungulyfja allt fram yfir 1920.
Venjuteg lyfjaglös, sem voru
lokuð með korktappa, voru að
vísu einnig notuð, enda þótt
bent hafi verið á, að slíkt væri
óforsvaranlegt vegna smit-
hættu. Þegar insúlín kom á
markað á árunum eftir 1920,
kom í ljós mikil þörf fyrir ílát,
sm gæti geymt marga skammta
af stungulyfi. Ástæðan var sú,
að þörf sykursýkissjúklinga
fyrir insúlín var einstaklings-
bundin og lykjan var þessvegna
ekki hentug. Auk þess var
afgreiðsluform lyfja í lykjum
mjög dýrt, sem varð ennþá
tilfinnanlegra, þegar um lyf var
að ræða, sem aðeins var hægt að
gefa í formi stungulyfs og
nauðsynlegt var að nota árum
eða áratugum saman. Lausnin á
þessum vanda var notkun hettu-
glasa (lagenulae), en það er
flaska úr vönduðu gleri, sem er
lokuð með gúmmíhettu eða
gúmmítappa. Með því að stinga
stungunál i gegnum slíkan
tappa var hægt að ná nauðsyn-
legu magni af stungulyfi úr
glasinu án verulegrar hættu á
að óhreinka innihaldið. Þessi
ílát hafa síðan fengið vaxandi
notagildi.
Hjálpar-
sjóðsdagur
í Garðabæ
á morgun
HJÁLPARSJÓÐUR Garða-
sóknar í Garðabæ gengst fyrir
svo kölluðum Hjálparsjóðsdegi
á morgun, sunnudaginn 12.
nóvember. Þann dag er leitað
til bæjarbúa með framlög í
sjóðinn
Hjálparsjóður Garðasóknar er
sameiginlegur sjóður allra
bæjarbúa. Hann hefur það hlut-
verk að veita fyrstu hjálp í
neyðartilfellum af völdum veik-
inda, slysa eða annarra áfalla.
Úr sjóðnum hafa verið veittir
styrkir sem nema frá upphafi
rúmlega tveimur milljónum
króna. Árlega er safnað til
sjóðsins með því að senda
heimilum umslag og leggja þeir
sem vilja gjöf sína í umslagið. í
stjórn sjóðsins eru: Helgi K.
Hjálmarsson, formaður, Krist-
leifur Jónsson, féhirðir, Jón Ö.
Bárðarson, ritari, og meðstjórn*
endur eru Hanna Gabríelsdóttir
og Guðfinna Snæbjörnsdóttir.
Hin ýmsu félög í Garðabæ
hafa annast söfnunina og mun
svo einnig verða að þessu sinni.
Þau félög sem aðstoða við
söfnunina á morgun eru:
Bræðrafélag Garðakirkju,
Kiwanisklúbbur Garðabæjar,
Rotaryklúbbur Garðabæjar,
Sóknarnefnd Garðasóknar svo
og nokkrir einstaklingar.
Helgisamkoma verður í
Garðakirkju á morgun kl. 2 e.h.
Ræðumaður verður Jónas Jónas-
son, útvarpsmaður, og flutt
verður efni úr ritverkum hans.
Kaffisala verður á Garðaholti að
athöfn lokinni.
HÁÞRÝSTI-
VÖKVAKERFI
SérhæfÓ þjónusta.
Aóstoóum vió val
og uppsetningu
hvers konar
háþrýstibúnaóar.
ITUROLU
Tannhjóladælur
= HÉÐINN =
VÉLAVERZLUN-SIMI . 24260
LAGER-SÉRFANTANIR-ÞJÓNUSTA