Morgunblaðið - 16.11.1978, Side 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 16. NÓVEMBER 1978
Skáld og
fræðimaður
InKÓlfur Jónsson frá Prests-
hakkai VÆNGIR DRAUMSINS.
Ljóð. 50 hls. Alm. hókaf. Rvík,
1978.
Ingólfur Jónsson er af fræði-
mannaætt. Sjálfur er hann bæði
skáld of; fræðimaður, hefur meðal
annars safnað til tveggja bóka
með þjóðsögum. Af fræðataginu er
líka Rangskinna þar sem Ingólfur
upplýsti hversu því fé, sem hið
opinbera ætlar rithöfundum
iillum. er í framkvæmdinni mis-
skipt. Rangskinna þótti því vera
réttnefni. Vængir draumsins er
safn þrjátíu kvæða. I og með er
þetta ljóðaúrval því tíu kvæðanna
eru hér endurprentuð upp úr eldri
bókum skáldsins.
Ingólfur Jónsson fer troðnar
slóðir í kveðskap. Form hans og
yrkisefni höfða til eldri tíðar.
Ingólfur yrkir um sveitina, nátt-
úrufegurðina — og fegurð lífsins
yfirhöfuð. Hann hverfur gjarnan
aftur til bernskuáranna, minning
hans er söknuði blandin. Angan
liðins tíma berst að vitum skálds-
ins: »1 djúpi húms / eru hulin
blóm.« í táknmáli sínu minnist
skáldið lindarinnar þar sem lífið
og fegurðin eiga sér upptök.
Kvæðið Lindin:
Bókmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
Hægt streymir lindin litla,
lindin mín blá <>k smá.
Hljódur í hvamminum græna
hlusta ég niAinn á.
Grípur mig eins og ádur
óljós og leitandi þrá,
IjóAhrif sem bervrmál berast
blávænKjum léttum á.
Hægt streymir lindin litla
leióin er niður i á,
ufí áin leitar að ósi
úti við sundin blá.
Skáldið -minnist móður sinnar
sem leiddi hann forðum »inn í
Ijóðsins heim.« Og bernskujólanna
minnist Ingólfur í kvæðinu Bjart
er yfir Betlehem er svona hefst:
Bjart er yfir Betlehem
hlikar jólaKtjarna.
Stjarnan min ok stjarnan þín.
stjarnan allra barna.
Ingólfur Jónsson frá Prests-
bakka.
Var hún iAur vitrinKum
veKaljósið skæra.
Barn í jötu horið var.
barnið Ijúfa. kæra.
Opinskár túlkar skáldið endur-
minning sína í ljóðinu Hugsað
norður en þangað stefnir hugur
skáldsins »í leit að ljósi.«
Bér sunnan fjalla enn ég stilli strenKÍ
stefhörpu fornrar meðan nittblær þýður
heldur í norður sem í le'it að Ijósi.
Par hrafnbli nóttin faðmar hlfð ok enKÍ
harðbalatún ok dreymna i sem líður
sönKværum flaumi alla leið að ósi.
Svona rekur skáldið minning
sína, ljóst og leynt en öllu fremur
leynt — með táknmáli sem ljóða-
lesendum er síður en svo ókunn-
ugt. Hins vegar sækir Ingólfur lítt
efni til samtíðarinnar, og Reykja-
vík, heimabyggð skáldsins á full-
orðinsaldri, verður honum sjaldan
að yrkisefni. Aðeins bregður þó út
af því, t.d. er þarna skemmtilegt
kvæði um Ola blaðasala er svona
hefst:
Ekki skal það undra mÍK.
þótt Óla liki vinna slfk,
Þvf blöð hann selur manna mest
ok manna bezt f Reykjavfk.
Ég vil meina að þau dæmi, sem
ég hef tilfært hér, sýni nægilega
vel þverskurðinn af kveðskap
Ingólfs Jónssonar. Þýðleiki og
fegurðarþrá einkenna ljóðlist
hans. Saman fer að skáldið heldur
sér við eldri form og lætur hugann
hverfa til horfinnar tíðar. Jafn-
framt er þarna fátt að finna sem
til nýjunga getur talist. Og þess
ber auðvitað að sakna þó mörgum
séu fornu minnin kær — endur-
nýjunin er skáldskaparins elixír.
Með vísan til þess hversu mikla
tryggð Ingólfur bindur við forna
tíð má óhikað fullyrða að hann sé
meiri fræðimaður en skáld.
Erlendur Jónsson.
Bókmenntip
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
Hcimir Pálsson.
STRAUMAR OG STEFNUR
í ÍSLENSKUM BÓKMENNTUM
FRÁ 1550.
Val mynda og umbrot.
Jón Reykdal.
Aðstoð við umhrot og teiknun
kápu.
bröstur Magnússon.
Iðunn 1978.
I íslenskum menntaskólum hef-
ur á undanförnum árum verið
stuðst við fjölritaðar bækur og
pésa í bókmenntakennslu. Flest
hefur þetta efni verið tekið saman
eða samið af kennurum, stundum
hafa nemendur sjálfir átt þátt í
mótun þess. Sumt hefur verið til
lítils sóma. Hafi fólk utan skóla
rekið augun í það hafa viðbrögð
yfirleitt orðið með tvennum hætti:
Sumir hafa hlegið, aðrir hneyks-
last. Eitthvað af þessu lestrarefni
mun enn vera í höndum nemenda
til vafasams ávinnings fyrir bók-
menntakennslu og bókmenntir í
landinu. Þess vegna ber að fagna
því að nú hefur Heimir Pálsson
samið bókmenntasögu sem hann
kallar Straumar og stefnur í
íslenskum bókmenntum frá 1550.
Þrátt fyrir ýmsan ágreining um
efni hennar og efnistök sem ekki
verður flúinn er hún fyrir margra
hluta sakir nytsamleg. Á það skal
að vísu bent að til er ágæt
bókmenntasaga sem notuð hefur
verið lengi í framhaldsskólum:
Islensk bókmenntasaga
1550—1950 eftir Erlend Jónsson.
En hún nær ekki til höfunda
síðustu ára eins og bók Heimis
Pálssonar.
í formála segir Heimir Pálsson
m.a.: „Á síðasta áratug hefur orðið
umtalsverð breyting á bókmennta-
kennslu við íslenska menntaskóla,
og má gera ráð fyrir að svo haldi
áfram í framhaldsskólum lands-
ins. Hér er fyrst og fremst um að
ræða áhersluflutning: í stað þess
að leggja alla áherslu á fornbók-
menntir og nítjándu öldina, er
lestrarefni nú í auknum mæli sótt
til samtíma okkar“. Síðan skýrir
Heimir frá því að á fundi mennta-
skólakennara á höfuðborgarsvæð-
inu hafi það fyrst komið til tals í
alvöru að hann setti saman
„einhvers konar kver til nota við
bókmenntakennslu“. Um stefnu
verksins fórust Heimi svo orð á
fundinum: „Það ætti að leggja ríka
áherslu á síðustu áratugi, forðast
ævisagnaritun eftir megni, fjalla
um einstök verk fyrst og fremst
sem dæmi, ekki vegna þess að þau
væru endilega „best“ að mati
einhvers og einhvers". Það hefur
verið stefna Heimis „að leggja
meiri áherslu á félagslega sögu
bókmenntanna en persónusögu",
það sem hann kallar „tengsl
skáldverka við almenna þjóð-
félagsþróun og menningarsögu".
Áður en vikið er að bókinni sjálfri
virðist nauðsynlegt að vitna enn til
formálans svo að ætlun höfundar
með ritun bókarinnar sé ljós:
„Þegar rætt er um bókmennta-
sögu, virðist oft gert ráð fyrir að
átt sé við tæmandi skráningu
bókmennta frá einhverju tímabili
eða hjá tiltekinni þjóð. Straumar
og stefnur eru ekki bókmennta-
saga í þessum skilningi. Þar er
með vilja gengið fram hjá ýmsu
eða aðeins drepið lauslega á það.
Og þar kemur til kasta hvers
notanda, einkum kennaranna, við
að fylla upp í eyðurnar". En þótt
ýmsir varnaglar séu slegnir í
formálanum verður ekki hjá því
komist að leggja í senn bók-
menntalegt og persónulegt mat á
ýmislegt sem fram kemur í
bókinni. Bókin mótast að sjálf-
sögðu af þeim skoðunum sem
Heimir Pálsson hefur á samfélags-
málum og hlutverki bókmennta og
því sem hann hefur lesið. Og rétt
hefur hann fyrir sér í því að
ágreiningsefnin séu „því fleiri
þeim mun nær sem dregur samtíð
okkar“.
í öðrum kafla bókarinnar:
Upplýsingaröld 1770—1830 þykir
mér Heimi Pálssyni hafa tekist vel
að sýna fram á mikilvægi þýðinga
Jóns Þorlákssonar og reyndar
frumsamins skáldskapar hans líka
fyrir þróun bókmenntanna. Sama
er að segja um Eggert Ólafsson
sem ásamt Jóni Þorlákssyni hafði
mikið gildi fyrir Jónas Hallgríms-
son. Upplýsingarstefnan eignaðist
liðsmenn í báðum þessum skáld-
um; hjá Jóni birtist hún í þýðing-
um hans, en frumsaminn skáld-
skapur Eggerts er dæmigerður
fyrir stefnuna.
Við kaflann um Rómantík er ég
einnig sáttur, en í honum er hlutur
Bjarna Thorarensens gerður mik-
»129 af stöðinni«
Guðlaugur Guðmundsson> ÁSTIR
{ AFTURSÆTI. 166 bls. Örn og
Örlygur. Rvík. 1978.
»í SÖGUM þessum hygg ég að
mörg konan muni sjá sjálfa sig,
bæði í sorg og gleði. Sumir hafa
álitið að um 60—80% íslenskra
kvenna hafi farið í ástandið,« segir
Guðlaugur Guðmundsson í for-
mála.
Þetta er ekki fyrsta bók Guð-
laugs. Áður hafði hann sent frá sér
bækurnar Reynistaðabræður og
Enginn má undan líta. Þær hef ég
því miður ekki lesið. En því aðeins
get ég þeirra hér að auðséð er að
höfundur þessarar bókar er ekki
byrjandi, hér er á ferð höfundur
sem nýtur bæði eðlisgreindar,
nokkurrar þjálfunar og nauðsyn-
legs sjálfstrausts. Auk þess er ekki
vandalaust að glíma við efni af því
tagi sem Guðlaugur fæst hér við.
Sem söguritari, er fjallar um
jafnviðkvæmt tímabil og her-
námsárin voru, gæti hann sagt
eins og de Gaulle: hlutverk mitt er
stærra en ég sjálfur. Hernámið á
stríðsárunum er stærri atburður í
íslandssögunni en ævilok Reyni-
staðabræðra svo dæmi sé tekið og
mun þjóðin um ókomin ár vitna til
frásagna þeirra sem urðu áhorf-
endur að þeim atburðum og
ástandinu (með og án gæsalappa)
sem af því leiddi.
I rauninni er ævisaga Guðlaugs
sjálfs eins og dæmigerð fyrir
k.vnslóð hans. Guðlaugur er hún-
vetningur — vatnsdælingur. Hann
er 26 ára þegar stríðið skellur á, er
þá við fjárgæslu fyrir norðan því
»áhugi minn beindist aðallega að
sauðfjárrækt.« En enginn ræður
sínum næturstað, Guðlaugur
hverfur til Reykjavíkur og gerist
ieigubílstjóri í »ástandinu« og
hlýðir kallinu »129 af stöðinni«.
Sem leigubílstjóri á þessum ein-
stæðum og — í rauninni stórfurðu-
legu, allt að ótrúlegu tímum,
kynntist hann flestum hliðum
mannlífsins, ekki síst þeim ótrú-
legu. Farþegi hans einn, kona, spyr
hvort satt sé að aftursætið sé
stundum notað sem hjónarúm.
Svona talaði fólk á stríðsárunum,
spurði beint með því að haga
orðum dálítið skáhallt við mein-
inguna, en þó svo að skildist. Og
víst var aftursætið notað til
athafna sem áður máttu einungis
fara fram í hjónarúmi — almenn-
ingsálitinu samkvæmt! Bílstjórinn
sat í sæti sínu og fylgdist með í
baksýnisspeglinum því að sjálf-
sögðu bar hann ábyrgð á lífi og
limum farþega! Hvort sem nú hinn
ungi vatnsdælingur í bílstjórasæt-
inu hefur fundið sig sem eins
konar Ara fróða sem forsjónin
væri þarna að útvelja til að
skrásetja sögu þessara kynlegu
tíma eður eigi þá er svo mikið víst
að hann hefur dregið allar lokur
frá skilningarvitum sínum og fest
á sálarfilmu sína þær furðulegu
senur sem fyrir augu og eyru bar.
Nöfn nefnir Guðlaugur ekki, sögur
hans eru að því leyti almenns eðlis
og óneitanlega hverri annarri
líkar. Og ekki eru þær frábrugðnar
þeim sögum sem undirritaður
Bðkmenntir
eftir ERLEND
JÓNSSON
(stálpaður krakki á stríðsárunum)
heyrði þá ganga manna á meðal,
stundum milliliðalaust. Það sem
gerðist í aftursætinu hjá Guðlaugi
þarf hvorki að vera ýkt né fært í
stílinn, slíkir atburðir gerðust
víða. Og þyki einhverjum, sem les,
ótrúlegt, skyldi sá hinn sami
minnast þess að stríð er ekki
venjulegur tími, heldur óvenjuleg-
ur, afbrigðilegur, þá fljóta frum-
hvatirnar uppi, magnast og æsast
og gera manninn að allt annarri
persónu en hann áður var, jnargur
kastar hversdagsgervinu með
þeim afleiðingum að ótrúlegur
innri maður kemur í ljós. Hins má
líka minnast að íslendingar voru
jafnóviðbúnir þessum aðstæðum
og vatnsdælingurinn ungi sem
skömmu áður hugði »aðallega að
sauðfjárrækt« en er svo skyndi-
lega orðinn áhorfandi og þátttak-
andi í stórborgalífi eins og það
getur blóðheitast og trylltast
orðið; þjóðin var jafnopin fyrir
þessu og augu bílstjórans. Ástand-
ið eins og það var getur því aldrei
endurtekið sig af þeirri einföldu
ástæðu að íslendingar munu aldrei
framar verða sams konar sakleys-
ingjar og þeir voru áður en það
skall hér yfir.
Nú hefur hvorki undirritaður né
líkast til nokkur annar aðstöðu til
að sannprófa sögur Guðlaugs. Það
styður sannleiksgildi þeirra að
margir sambærilegir atburðir frá
sama tíma voru skjallega sannaðir
af lögreglu. Hins vegar þykja mér
farþegar Guðlaugs grunsamlega
opinskáir við bílstjóra sinn — sá
einn hluturinn þykir mér ótrúleg-
ur við þessar sögur. Víst má búast
við að fólk sem er í uppnámi eða
ölvað nema hvort tveggja sé láti
hitt og annað flakka sem venjuleg-
ur maður mundi aldrei láta út úr
sér undir venjulegum kringum-
stæðum. Hitt æltaði ég að teldist
til einsdæma að fjöldi manns opni
hjarta sitt svo gersamlega fyrir
ókunnugum eins og raun ber vitni
í þessum frásögnum Guðlaugs —
nema hann hafi verið gæddur þess
konar meðfæddum sálusorgara-
hæfileikum að hann hafi beinlínis
laðað farþega sína til að Iétta á
áhyggjum sínum, trúa sér fyrir
sínum leyndustu feimnismálum.
Allt um það eru þessar sögur
Guðlaugs merkilegar. Þær eru líka
skrifaðar af þrótti og sannri
frásagnargleði og kemur mér ekki
á óvart þó bók hans beri hátt á
metsöluhimninum fyrir komandi
jól. Fyrir það fyrsta hafa þessar
sögur nokkurt sagnfræðilegt gildi.
Hitt mun þó vega meira að
»ástandið« er meir en saga, það
teygir arma sína allt til dagsins í
dag. Guðlaugur bendir réttilega á
að af þeim sæg kvenna sem nutu
ásta með hermönnum hafi aðeins
fáar flust úr landi. Hvar eru
hinar? Þær eru hér á götunum —
húsmæður, mæður og ömmur,
konur á sextugs- og sjötugsaldri og
sumar vafalaust eldri. Ástandið
spannaði allan aldur íslenskra
kvenna, allt fra barnsaldri og upp
úr. Það hafði svo gífurleg áhrif á
íslenskt þjóðlíf að þeirra áhrifa
mun lengi gæta. Eitt þeirra er enn
rækilega viðvarandi: verðbólgan!
Vinnusvik þekktust varla á íslandi
fyrr en í bretavinnunni en urðu þá
almennur þjóðarlöstur. í raun og
veru er útilokað að lýsa lífinu á
stríðsárunum eins og það var.
Grófu drættina er vandalaust að
draga upp. En fínustu blæbrigðum
tilfinninganna verður aldrei svo
gerla lýst að sá, sem ekki man,
nemi rétt.
Ég spái að margur, sem man
stríðsárin, muni hressa upp á
minni sitt með lestri þessarar
bókar. Hinir, sem síðan eru
fæddir, mega vel vita hvað sú
kynslóð, sem hefur fóstrað þá og
frætt, reyndi sjálf í sinni æsku.