Morgunblaðið - 24.11.1978, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 24. NÓVEMBER 1978
Jón Þ. Árnason:
Lífríki og lífshættir XXI
>yRíkisstjórnir hafa tilhneigingu til þess að
verja sitt af hverju, sem er óverjandi. “
— Paul A. Samuelson.
11
Meadows og félögum
er sama um atkvæöi
Ení'um efa er lengur undirorpið,
að tilvistarkreppan, áhyggjurnar
og óvissan um framtíð manns og
heims, er orðin að alvarlegri
staðreynd, sem aular einir hvorki
skynja né skilja. Það, sem fyrir
rúmum 6 árum var aðeins deilu-
efni í hópum sérfræðinga og fárra
hlutaðeiganda út af kenningum
Dennis L. Meadows og samstarfs-
fólks hans um lok hagvaxtar, kom
með harkalegum hætti niður á
öllum almenningi þegar árin
1973—1974, er olíukreppan svo-
nefnda skall yfir. I sögu vísind-
anna munu ekki vera auðfundin
dæmi um kenningu, sem hlotið
hefir staðfestipgu raunveruleikans
innan skemmri tíma. Ekki voru
liðin full 2 ár frá útkomu hinnar
frægu bókar Meadows og félaga,
„The Limits to Growth", á vegum
„The Club of Rome“, þegar heims-
byggð öll varð að taka út á sjálfri
sér, hvert svo sem tilefni hinnar
áminnztu kreppu annars var, að
hráefni og aflgjafar náttúruríkis-
ins yrðu a.m.k. ekki um alla
framtíð óþrjótandi. Skyndilega
varð ljóst, að hvort tveggja hrökk
naumast til að standa undir
þáríkjandi eyðslukröfum, og því
síður þeim, er flesta dreymdi um.
Nú orðið dettur engri hugsandi
manneskju til hugar í alvöru, að
áherzla og áhugi á tilvistarmálum
sé lítilfjörleg dægurfluga eða
hugarburður sérvitringa, sem
hverfa mun í gleymsku og dá eins
og venjulegt poppfiðrildi eftir
stuttan gestaleik í sjónvarpi og
útvarpi, eða þoka fyrir fréttapistl-
um um stund- og staðbundin
vandræði af öðrum toga, nema ef
vera skyldi í bili. Þeim fækkar og
ört, er í fyrstu héldu að framsýnis-
fólk væri að brölta í atkvæðasnapi
í póitískum tilgangi sjálfu sér til
hafningar upp í hálaunuð embætti
með náðuga daga fyrir augum. Að
vísu verður því ekki neitað, að í
hópa lífverndarfólks hafa slæðzt
stöku ofstækismenn, sem vakið
hafa á sér athygli með fljótfærnis-
legum hugmyndum og vanhugsuð-
um aðgerðum; en þar hafa vinstri-
sinnar eingöngu átt hlut að máli.
Markmið þeirra hafa annað hvort
verið hefndartilburðir gegn sam-
borgurum, sem þeim hafa fundizt
vanmeta hæfileika sína, eða
skemmdarverk í þágu
GULAG-ríkjanna. Þetta breytir í
engu, að viðfangsefnin eru stór-
brotin, ógnirnar geigvænlegar.
Tilvistarkreppan er áþreifanleg,
og hún ögrar þjóðfélagi og réttar-
ríki, gildismati og lífsháttum
þegnanna á sérstaklega gjörtækan
máta — í rauninni á miklu
gjörtækari máta en mér finnst
afsakanlegt að fólk taki ekki nema
í meðallagi alvarlega.
Tómlæti lýðs og lýðkjörinna
leiðtoga á sér vitanlega augsýni-
legar orsakir, en þeirra á meðal er
ekki vöntun á upplýsingum. Lord
Ashby, brezkur vísindamaður, sem
alloft er vitnað til, hefir látið hafa
eftir sér, að við ættum ekki framar
við bratta að etja, heldur stæðum
bið báðum fótum í fúafeni. Maur-
ice Strong, einn af fremstu oddvit-
um Umhverfismálastofnunar
Sameinuðu þjóðanna, gaf í skyn,
að ef ástandið væri metið raun-
hæfu mati, þá „verðum við að
viðurkenna, að heimsendir er að
vísu ekki óhjákvæmilegur, en samt
hugsanlegur, jafnvel líklegur — ef
við höldum troðnar slóðir.“
Heimsendir? Flestir brosa með-
aumkunarlega og yppta öxlum. En
vísindamenn í náttúruríkismálum
eru ekki að gera að gamni sínu.
Hátt verö vegna
Þverrandi foröa
Heimsendir verður væntanlega
hvorki á þessu né næsta ári. Lok
„velferðaraldar" eru hins vegar
jafn viss næstu mánuði og daglegt
„gengissig“ íslenzkrar krónu, sem
væri út af fyrir sig ekki annað en
smávægileg óþægindi, ef allt væri
með skaplegum hætti á öðrum
gjaldeyrisvígstöðvum og kreppu-
boðar hefðu hægt um sig annars
staðar. Því er hins vegar sannar-
lega ekki að heilsa. Hrammur
ógnvænlegri viðskiptakreppu en
geisaði árin 1929—1939, að við-
bættri framleiðslukreppu, býst til
kyrkitaka. Neyðarúrræði Banda-
ríkjastjórnar, sem hún greip til
hinn 1. þ.m. til bráðabirgða
eingöngu, eru nýjasti vitnisburður
þess. Heita má samdóma álit
þekktustu efnahagsmálasérfræð-
inga heims, að neyðarhemill Cart-
ers muni halda þangað til í
febrúar næsta ár.
Til dæmis um anga yfirvofandi
framleiðslukreppu tók ég tin í
grein minni hér í „Morgunblaðinu"
hinn 10. f.m. Ég rifjaði upp, að
vísindamenn „The Club of Rome“
íf
Á kreppuárunum 1930—1933 gátu þýzkir atvinnuleysingjar ekki lifað á háum kauptöxtum eingöngu.
Andarteppa hagvaxtarrisans
Tilvistarkreppan þýð- Neyðarúrrœði Lokuðaugu
ist ekki óskadrauma Carters og bilað þrek
hefðu áætlað heimsforða þessa
óendurnýjanlega hráefnis
4.350.000 t árið 1972, sem myndu,
að óbreyttri 1,1% notkunaraukn-
ingu á ári, endast í 17 ár. Tíminn
tíl þurrðar styttist því óþægilega
hratt, og kapphlaupið um fáanleg-
an feng er hafið. Fyrri hluta
september þ.á. var tintonnið í
fyrsta skipti í sögunni skráð á
aðeins yfir £ 7.000 á Málmkaup-
þinginu í London.
Síðan hefir verðlagsþróunin
orðin eins og hér segir:
14. sept............. £7.010.00
29. sept............. £ 7.025.00
6. okt............... £7.355.00
10. okt.............. £ 7.380.00
31. okt.............. £ 7.862.50
eða 12,16% hækkun á 1—1 Vz
mánuði.
Örvæntingarbarátta dollarans
hefir þó skekið viðskiptaheiminn
með eftirminnilegri hætti síðustu
vikur og mánuði en allt annað, sem
þar hefir gengið á. Þannig var
komið fyrir þessum gjaldmiðli,
sem um áratugi var alls staöar
gjaldgengur og eftirsóttur —
Bandaríkjamenn o.fl. töluðu iðu-
lega um „almætti dollarans" — að
ekkert virtist líklegra en álgert
hrun framundan; hrun, er minnti
marga á Svarta föstudaginn 23.
október 1929, en þann dag er
venjulega talið, að viðskiptakrepp-
an mikla hafi skollið á með
verðbréfahruninu á kauphöllinni í
New York.
Vissulega var óhugur sá, sem
greip um sig í frjálsræðisríkjunum
undir lok síðastliðins mánaðar,
ekki ástæðulaus. Síðustu tvær
vikur mánaðarins hafði verðbréfa
markaðurinn orðið fyrir slíkum
áföllum, að Dow Jones-vísitalan
féll um 105 stig, $110.000.000.000
urðu að engu á 10 dögum, gullverð-
ið rauk upp um $17.00 únsan,
komst upp í $243.00, á 5 dögum. Að
morgni föstudagsins 27. f.m. var
deginum ljósara, að stórfellt hrun
var aðeins spurning um nokkrar
klukkustundir eða í mesta lagi
eina helgi.
Mánudaginn 30. f.m. var dollar-
inn, sem eitt sinn hafði kostað 4,20
þýzk mörk kominn niður í DM
1,7285. Lengur varð ekki komizt
hjá að horfast í áugu við hið
óhjákvæmilega, og þess vegna
greip Bandaríkjaforseti í neyðar-
hemilinn miðvikudaginn 1. þ.m.,
kunngjörði „bjargráðaaðgerðir" og
dollarinn hresstist um fáein,
lítilfjörleg hundraðshlutastig.
Hvað er
1.000.000.000.000?
Með $30.000.000.000 lántökum á
alþjóðlegum peningamörkuðum,
aukningu gullsölu úr 300.000
únsum í „að minnsta kosti“
1.500.000 únsur á mánuði, hækkun
vaxtagreiðslna viðskiptabanka úr
8,5%, sem verið hafði algert
hámark til þess tíma, í 9,5% — en
það er mesta hækkunarstökk síðan
árið 1933 — og hækkun bindifjár-
skyldu um 2%, skyldi skútunni
haldið á floti enn um sinn. Aður
hafði bindifjárskylda numið frá
1% til 6%; nú á hún að verða
3—8%, en það mun þýða, að
viðskiptabankarnir verða að liggja
á nálægt $3.000.000.000, sem þeir
annars hefðu getað varið til
útlána.
Sú va r tíí )ir.
aó dollarinn stóé f yr i V S 1 nu
VERÐKÆTI $ 1 ÞÝZÍ RKU ’.í
> Arin 1 o o r* o o o o 948-1978 OOOOOOO'ÍO
21 . úní 1948 £ O £ 3 3
19. septenber 1 9 4 S- • 4 ,20 0 0
6. marz 1961 5 • • * 4 ,00 00
27. október 1 96 9 ,. £ ,ee 00
21. desenber 19 71 • • • 3 ,22 25
14. febrúar 1 97 3 , 2 ,90 0 3
1972 Meóalse nsi , £ ,18 39
1973 tt 2 ,6 5 O n
1974 tt 5 2 ,58 9 7
197 5 tt } 2 ,46 31
1576 tt 5 2 73
1577 11 2 ,32 17
197 8
1 . r ia^z , . . . . 1 ,99 20
15. , ícúst, . . . 1 ,92 9 0
3 .. cktcber , . 1 ,8 2 6 8
4 . c ■•ktober,. 1 ft Q •> - - 6 0
11.-29. oktcb er s1 : anz-
1 a u s t hrun,..
30. oktcber,. .... • • • 1 ,72 £ C V J
Þegar Bandarikjaforseti hafði gripið
nóvember 1978. hækkaði $ í DM 1.7735.
..bjargráða". hinn 1.
„En hvað gagna 30 milljarðar til
stuðnings við dollarann?" spyr
Paul C. Martin, efnahagsmálasér-
fræðingur „Welt am Sonntag", í
blaði sínu hinn 5. þ.m.
Martin er víst varla láandi þó
honum þyki stuðningurinn harla
lítilfjörlegur. Sannleikurinn er
nefnilega sá, að enginn mun vita
með vissu, hversu háar upphæðir
verðlausra eða vafasamra pappírs-
dollara svífa í lausu lofti. Banda-
ríska fréttatímaritið „Newsweek“
segir hinn 13. þ.m. að þeir „hafa
bólgnað upp“ úr $360.000.000.000
árið 1974 í $560.000.000.000 í júní
þ.á. í viðtali við sama tímarit fyrir
skömmu, svaraði svissneski
bankafurstinn Picciotto spurning-
unni um, hversu mikið dollara-
magn væri í umferð utan Banda-
ríkjanna, hvort heldur það næmi
400.000.000.000 eða
600.000.000.000., á þessa leið:
„Það er yfir eina billjón. Og
dollurum fjölgar eins og kanín-
um.“ -
Paul C. Martin spyr því: „O-
jæja, bara 1.000.000.000.000 dollar-
ar. Og að styðja þá?“
Ein billjón! Tvö orð, auðveldlega
sögð, en erfiðari til að gera sér í
hugarlund. Meö einföldu dæmi má
þó komast nokkuð áleiðis. Þegar
t.d. Seðlabanki íslands verður
orðinn svo „ríkur“ að geta lánað
ríkissjóði eina billjón til hallajöfn-
unar, léti aka summunni, allri í
100-króna-seðlum í vöruflutninga-
lest til ríkisgjaldkera, þá myndu
12—13 kynslóðir ríkisgjaldkera,
sem væru heimsmethafar í seðla-
talningu, og teldu því 3 seðla á
sekúndu, hafa lokið verkinu á
926.852 klukkustundum og 51
mínútu, þ.e. 154.475
6-stunda-vinnudögum, eða 617
250-daga-vinnuárum.
Fjölmiðlar og
fjármálaspekingar
láta í sér heyra
Eftir að Carter Bandaríkjafor-
seti hafði birt neyðarúrræði sín,
skorti flesta fjölmiöla í fyrstu orð
til að lýsa undrun og efasemdum
sínum, enda þótt þeim hafi hlotið
að vera ljóst fyrir löngu, að
hagvaxtartrúin væri komin með
heiminn fram á glötunarbarm.
Gat það verið, spurðu þeir sjálfa
sig, að forsetanum væri alvara
með að slátra helgustu kúm
„velferðarríkisins" og vinstri-
mennskunnar: hagvaxtarhugsýn-
inni og „atvinnu handa öllum“?
Ritstjórum „Newsweek" fannst