Morgunblaðið - 24.11.1978, Page 7
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 24. NÓVEMBER 1978
39
Fairty-skipin. Það er þó aðeins
tilgáta. Þrátt fyrir að þessi
skipagerð ætti miklu fylgi að
fagna strax og skipunum fjölgaði
ört með flestum fiskveiðiþjóðum á
sjötta og sjöunda áratugnum, þá
létum við Islendingar okkur hægt.
Hvorttveggja var, að síldveiðar
vóru hér miklar og við vórum að
byggja upp nýjan síldveiðiflota og
Nýsköpunartogararnir vóru enn
hin ágætustu skip. Fyrsti skuttog-
arinn, sem við Islendingar eignuð-
umst, var Siglfirðingur, sem
keyptur var til landsins 1966.
Þetta var tæpra 300 tonna togari.
Axel Schiöth er efalaust fyrsti
íslenzki skuttogaraskipstjórinn
fyrir utan Loft Júlíusson. sem var
fiskiskipstjóri á Fairty-togara um
hríð. Það vóru uppi miklar vanga-
veltur um skuttogarakaup á árun-
um fyrir og um 1970 og settar á
laggirnar einar þrjár nefndir. Þær
komust allar að sömu niðurstöðu,
sem sé þeirri, að ógerningur mætti
heita að láta þessi skip bera sig,
nema aflabrögð þeirra yrðu all-
miklu betri en síðutogara okkar.
Fiskimenn og útgerðarmenn
gerðu sér aftur á móti þá stað-
reynd ljósa, af erlendri reynslu af
skuttogi og skuttogurum, að það
væru framtíðarskipin. Rekstrarút-
reikningar gátu ekki breytt þeirri
staðreynd. Mikill hluti síðutogara
var orðinn gamall og viðhald
þeirra margra lélegt og erfitt að
manna þá. Það þurfti að fara að
endurnýja togaraflotann, ef hér
átti áfram að reka togaraútgerð,
og það hlaut að gerast með hinni
nýju skipagerð. Menn lögðu því
rekstrarskýrslurnar til hliðar og
pöntuðu skuttogara.
Útgerðarfélagið Ögurvík h.f.
reið á vaðið og samdi í maí 1970
um smíði á tveimur 800 lesta
togurum í Póllandi og um sumarið
var að tilhlutan ríkisstjórnarinnar
samið um smíði fjögurra togara
(tæpra 1000 lesta ) á Spáni.
Fyrsta samninginn um smíði
hinna svonefndu „minni skuttog-
ara“, 400 lesta og þar um bil, gerðu
fimm vestfirzk fyrirtæki við
norska skipasmíðastöð í maí 1971.
Þessi samningur var um smíði 5
lítilla togara, og um sumarið var
samið við Japani um smíði 9 eða 10
skipa af þeirri gerð.
Haustið 1970 höfðu verið keyptir
upp hingað frá Frakklandi þrír
litlir skuttogarar, notaðir (tveir til
Austfjarða og einn til Skagafjarð-
ar) — og fengizt af þeim sú
reynsla, að menn töldu sýnt, að
þessi skipagerð hentaði bezt í
sókninni, einkum austan lands og
vestan, og Norðmenn höfðu orðið
góða reynslu af þessari gerð skipa
fyrir sína fiskvinnslu. Akureyring-
ar og Reykvíkingar völdu sér
stærri gerð togaranna, vegna
lengri sóknar frá þessum stöðum.
Þetta varð mikil skuttogaraskriða,
og í árslok 1973 vóru komin 33
skutskip til landsins.
Það var 1911, sem farið var að
vinna hérlendis mjöl úr þurrkuð-
um fiskbeinum (hausum og
hrygg). Það var á Sólbakka við
Önundarfjörð, og áttu Þjóðverjar
þá verksmiðju. Um svipað leyti
(1912) hóf Gísli J. Johsen í
Vestmannaeyjum einnig að vinna
mjöl úr þurrkuðum beinum. Þjóð-
verjarnir á Sólbakka söfnuðu
beinum úr verstöðvunum í grennd
við Önundarfjörð og höfðu þar
menn til að safna saman fiskúr-
gangi.
Þessi starfsemi Þjóðverjanna
lagðist niður í byrjun fyrra
stríðsins (1914). Árið 1923 var
reist fiskmjöls- og síldarverk-
smiðja (150 mála) á Torfunesi við
Skutulsfjörð. Það er sögð fyrsta
síldarverksmiðjan í eigu Islend-
inga. Hún vann úr blautum
beinum.
Um líkt leyti hófst útflutningur
þurrkaðra þorskbeina til Noregs
og varð hann fljótlega mikill og
náði hámarki 1933, en hélzt
nokkur allt til 1939.
Innlendum fiskmjölsverksmiðj-
um fór þó fjölgandi. Árið 1925 var
farið að vinna úr nýjum beinum
með því að eldþurrka beinin.
Ástþór Matthíasson, þekktur lög-
Bolungavík
fræðingur og framkvæmdamaður í
Vestmannaeyjum, reið á vaðið í
þessu efni með verksmiðju á
Vattarnesi við Keflavík 1925.
Það er upphaf rækjuveiða við
ísland, að Simon Olsen, norskur
maður, sem kom upp til Isafjarðar
1924, hafði með sér rækjuvörpu,
sem hann reyndi ásamt O.G. Syre,
það sama ár tvívegis um sumarið
og fékk góðan afla. Aðstæður vóru
þó engar fyrir þá félaga að halda
veiðunum áfram og árið 1928 seldi
Simon vörpuna öðrum ísfirðingi,
Sveini Sveinssyni frá Felli, en það
fór á sömu lund hjá Sveini, að
hann gafst upp. Það var svo
sumarið 1935, að þeir mynduðu
félagsskap með sér, Simon Olsen
og O.G. Syre, um rækjuveiðar og
leigðu fyrst bát til veiðanna, en
keyptu svo bátinn, sem Einar
Guðfinnsson hafði látið smíða í
Noregi, 7 tonna súðbyrðing, og
nefndu hann Karmöy, eftir heima-
byggð Simonar. Við þetta ár er svo
upphaf rækjuveiða við Island
miðað. (Sjá Skutul 3. 8. ‘35 og
Vesturland 7. 9. ’35).
Þeir félagar veiddu vel. Það
reyndist næg rækja í fjörðunum í
Inn-Djúpinu, hinsvegar höfðu þeir
ekki nógu góð tæki til að nýta
rækjuna, og ekki um annan
markað að ræða en innanlands-
markað og hann lélegan á þeim
tíma.
Kreppan var í algleymingi og
fólk óvant þessum mat. Þeir
,Dagrún“ — sá næst nýjasti.
%
Svarti-Tóti.
„Tóti“ — einn af fyrstu bátum Einars.
félagar komust í samband við
norskt fyrirtæki, sem vildi selja
þeim vélar og tæki til niðursuðu,
en fengu ekki innflutningsleyfi.
Jafnaðarmenn vóru þá í meiri-
hluta í bæjarstjórn ísafjarðar og
einnig í ríkisstjórn (ásamt Fram-
sókn), og þegar H.f. Kampalampi,
félag, sem þeir höfðu stofnað
Olsen og Syre og fleiri ísfirðingar,
sótti um aðstoð til bæjarstjórnar,
var þeirti málaleitan synjað, en
ákveðið að bærinn stofnsetti
rækjuverksmiðju, og tók hún til
starfa í júní 1936.“
„Það var árið 1952, sem við
fegðar fórum að gera út á rækju,
og hafa þær veiðar síðan verið
stundaðár frá Bolungarvík. Við
leigðum gömlu happafleytuna,
Fræg, sem seldur hafði verið inní
Djúp, og fyrsti rækjuskipstjórinn
héðan var Guðmundur
Rósmundsson. Nú stunda 9 bátar
að jafnaði þessar veiðar frá
Bolungarvík og eru veiðarnar og
vinnslan, sem þeim eru samfara,
verulegur þáttur í atvinnulífi
bæjarins."
Eftirfarandi saga er tekin úr
kafla sem heitir „Hús gleðinnar“.
„Mannmargt var oft í Einars-
húsi, ekki síður en Péturshúsi,
áður en dauðinn tók að herja þar.
Börnin voru þar átta og jafnan
eitthvað af vandafólki mínu eða
konunnar þar til húsa eða í mat og
síðan vinnustúlkurnar, sem oft
vóru tvær og veitti ekki af. Það
vóru sjáldan færri en 20 manns við
matborðið. Menn, sem komu á ferð
sinni í plássið, áttu oftast eitt-
hvert erindi við mig. Kona mín var
einstaklega röggsöm og dugleg
húsmóðir og sýnt um að taka á
móti gestum og virtist alltaf geta
bjargað málunum, þótt gesti bæri
óvænt að garði, stundum marga í
einu.
Það var á tímum mæðiveikifjár-
skiptanna, að fyrir kom atvik, sem
sýnir Ijóslega, hversu fjölmennt
var oft við matborðið í Einarshúsi.
Þá komu bændur úr fjarlægum
1 stöðum að sækja fé vestur og þá
einnig til Bolungarvíkur. Eitt sinn
var í plássinu í fjárkaupaferð
bóndi að austan. Hann var ölium
ókunnugur og vegalaus í þorpinu,
en þurfti að fá að borða og hittir
mann á förnum vegi og spyr hann
hvar hann muni geta fengið
keyptan mat. Nú veit ég ekki,
hvaða Bolvíkingur það hefur verið,
sem hann hitti, nema hann bendir-
bóndanum á stórt hús miðsvæðis í
þorpinu og segir honum, að hann
skuli fara þangað, með svofelldum
orðum:
„Þarna færðu að eta, manni
minn.“
Bóndinn lætur ekki segja sér
þetta tvisvar, heldur gengur heim
að húsinu, ber ekki að dyrum, því
að það gera menn ekki á hótelum,
heldur gengur rakleiðis inn, hittir
þar konu mína og . segist vera
kominn til að borða. Konan var
vön því að ég byrði allskyns fólki í
mat með mér og vísaði manninum
til borðstofu. Þar var þegar
allmargt manna, því að við vorum
að setjast til borðs. Bóndinn
heilsar og spyr, hvar hann eigi að
sitja, og honum er vísað til sætis
við borðið, en borðstofuborðið var
mjög stórt og við það rúmuðust
um tuttugu manns. Ég vissi lítil
eða engin deili á þessum manni og
vissi ekkert hvernig á því stóð, að
hann var seztur þarna til borðs í
húsi mínu.
Bóndanum er auðvitað borinn
matur eins og öðrum og við tókum
öll til matar okkar. En bóndinn,
skrafheifinn maður, vildi halda
uppi einhverjum samræðum við
borðið, og segir því, svona til að
hefja samræðurnar:
„Hvað ertu búinn að reka þessa
matsölu lengi, Einar?"
Ég svaraði honum því, að hér
væri engin matsala, það væri
einungis heimafólk og vandamenn
við borðið, nema hann.
Bónda setti fyrst hljóðan, en
sagði síðan, að sér hefði verið
vísað hingað af einhverjum þorps-
búa, og hlyti þetta að hafa verið
hinn versti maður, að hlunnfara
sig svona.
Ég sagði, að það væri ekki, þetta
væri algengt, að vegalausum
mönnum væri vísað til okkar, því
að engin greiðasala væri í plássinu
og það væri ekki nema eðlilegt, að
þorpsbúum fyndist sumum, að ég
hlyti að vera þess bezt umkominn
að gefa mönnum að borða, og væri
honum maturinn velkominn. Mér
gekk illa að friða hann, því að
hann hafði miklar áhyggjur af því,
hvað við kynnum að hafa haldið,
einkum kona mín, þegar hann kom
askvaðandi innað eldhúsdyrum og
heimtaði mat, og síðan við í
stofunni, þegar hann spurði, hvar
hann ætti að sitja. Hann þóttist þó
skilja það, að í Einarshúsi væri
mönnum ekki úthýst í öllu skap-
legu. Það var heldur ekki venja í
Litlabæ og voru þar þó minni
efnin.“
Lokaorð Einarssögu
„Sáttur við guð og menn lít ég að
kvöldi yfir langan dag. Ég hef
mikið að þakka, fyrst foreldrum
mínum, sem ólu mig upp við
vinnusemi, sparsemi, heiðarleika
og guðstrú, þá konu minni, sem
hefur staðið við hlið mér í blíðu og
stríðu, börnum mínum, sem hafa
verið mér til gleði og gagns og loks
samverkamönnum mínum til sjós
og lands. Bolvíkingar hafa valið
mig sem sinn fyrsta heiðursborg-
ara og stjórnvöld hafa veitt mér
stórriddarakross með stjörnu.
Þennan virðingarvott samferða-
mannanna met ég mikils, en mesta
gleði veitir það mér á ævikvöldinu
að ganga um þennan bæ sem er og
bera hann saman við það þorp sem
var.
Þá finnst mér ég ekki hafa lifað
til einskis."