Morgunblaðið - 03.12.1978, Qupperneq 38

38
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 3. DESEMBER 1978
Sáfór
Magnús Magnússoni
Upprisa alþingismanna.
Mannlýsing 55 alþingis-
manna og ráðherra.
Palladómar frá 1925 og
1930.
Skuggsjá 1978.
E}í mun áður hafa getið þess í
blaðafjrein, að vorið 1917, þegar ég
lauk Kaj;nfræðaprófi í Mennta-
skólanum, tóku stúdentspróf þrír
nienn, sem vöktu sérstaka athygli
mína. Einn þeirra var SÍKurður
Grímsson, er hafði ort Ijóð, sem
báru af öllu, sem þá hafði verið ort
í skólanum um lanjít árabil. Hinir
voru Vilhjálmur Þ. Gíslason,
rómaður fyrir það, hve }íott mál
hann ritaði, o(í Magnús Magnús-
son frá Ækísíöu í Húnavatnssýslu,
sem þótti ekki aðeins vel ritfær,
heldur meinfyndinn í riti og
likletíur til að verða skæður
baráttumaður.
TUlir þessir menn tóku háskóla-
próf, þeir MaKnús o}; Siuurður í
lö};fræði, en Vilhjálmur í íslenzk-
um fræðum. Sij;urður varð ekki
það KÓðskáld, sem vænta hefði
mátt, enda hætti hann að mestu að
yrkja, Vilhjálmur varð merkur
fræðimaður, skrifaði einu bókina,
sem til er um hinn mikla endur-
reisnarforinnja, E};};ert Olafsson,
O}; hann þýddi frægar oj; merkar
skáldsögur á íslenzku, tók þátt í
mar};víslej;ri menninj;arstarfsemi,
var skólastjóri Verzlunarskóla
íslands í mörj; ár ok síðan lengi
útvarpsstjóri.
Magnús forframaði sig erlendis í
félagsrétti og sjórétti og var svo
árlangt fulltrúi bæjarfógetans í
Reykjavík. Fln síðan var hann á
annað ár ritstjóri stjórnmála-
blaðsins Varðar. Þegar hann svo
lét af því starfi, tók hann að gefa
út sitt eigið blað, sem var um
sitthvað sérstætt, enda var
Magnús við það kenndur og
almennt kallaður Magnús Storm-
ur. Hann var og síðan alla ævi
sjálfs síns maður og lagði stund á
margháttuð ritstörf, auk blaða-
mennskunnar, skrifaði tíu frum-
samdar bækur og ritlinga og þýddi
yfir tuttugu rit, flest eftir stór-
merka höfunda. En hví varð ekki
þessi með afbrigðum ritfæri og
nú sínar götur
menntaði maður fyrirferðarmikill
valdmaður á sviði þjóðmála? Ég
veit, að sumir mundu svara því til,
að hann hafi verið of handgenginn
Bakkusi kóngi, en ég get ekki
fallizt á það svar. Magnús hefði
ekki unnið allt, sem hann vann um
dagana, ef hann hefði verið
ánauðugur þræll þess volduga og
ráðríka valdhafa, og ekki lék
Bakkus hann svo grátt, líkamlega
og andlega, að hann héldi ekki
fullum sönsum og næði háum
aldri. Hann lézt á þessu ári áttatíu
og sex ára, og þegar ég í fyrra um
þetta leyti árs átti síðast tal við
hann, var hann svo andlega
lifandi, að vart varð á betra kosið.
Það hygg ég sanni næst um
Magnús, að hann hafi metið öllu
öðru meira að vera frjáls og
óháður hvers konar flokkum og
klíkum. Hann var með öllu laus við
fordild og kunni illa undirmálum,
hræsni, yfirdrepsskap og sýndar-
mennsku, og svo naut hann þá þess
að geta leyft sér að hafa að
skotspæni háðs og fyndni slík
fyrirbrigði í þjóðfélaginu, þó
f.vllilega vitandi það, að hann
Magnús Magnússon
sjálfur og allir aðrir voru að
adamseðli meira og minna breysk-
ir. Og strax út af Palladómum
hans frá 1925 urðu slíkar ýfingar,
aö hann mun hafa komizt að raun
um, að hann yrði að fara sínar
eigin götur, ef hann ætti að njóta
þess frelsis, sem honum var öllu
öðru meira virði. I formálanum
segir svo:
„Ahrifaríkastur mun palladóm-
urinn um Sigurð Eggerz hafa
orðið. Hann kom fyrst út í blaðinu
Verði, sem ég var ritstjóri að, en
eigandi þess var Magnús Guð-
mundsson, síðar fjármálaráðherra
Ihaldsflokksins 1924, og mun hann
vera fyrsti palladómurinn, sem ég
skrifaði. Svo stóð þá á, að
samningar stóðu yfir milli Sigurð-
ar og Ihaldsflokksins, og mun til
tals hafa komið, að Sigurður yrði í
stjórn, ef Ihaldsflokkurinn sigraði
í kosningunum. En þegar allt
sýndist ætla að falla í ljúfa löð,
birtist palladómurinn og Sigurður
reiddst honum ákaflega og hélt að
Magnús Guðmundsson og fleiri
Ihaldsforingjar stæðu að honum
eða hefðu a.m.k. vitað um hann.
Varð þetta til þess, að slitnaði upp
úr samningum."
Magnús lét sér ekki segjast við
þetta.
Hann hélt áfram að rita palla-
dóma um þá, er sátu á þingi
1923—1927 og gaf dómana út í
bókarformi 1925. Þegar svo kosn-
ingar til Alþingis höfðu farið fram
1927 og nokkrir nýir menn tekið
þar sæti, ritaði hann dóma um þá
og safnaði þeim í bók, er út kom
1930. Það eru svo allir palladómar
Magnúsar, sem birtir eru á ný í
bókinni, sem Skuggsjá hefur gefið
út. A fyrstu blaðsíðunni eru þessi
rímuðu einkunnarorð:
Úr byggd og borg
Jón Helgasoni
Rautt í sárið.
Bókaútgáfan Skuggsjá
1978.
Eins og íslenzkum lesendum má
vera vel kunnugt skrifaði Jón
Helgason margar bækur, sem
höfðu að geyma listilega vel gerða
sagnaþætti, og bentu þeir til þess,
að hann gæti iðkað smásagnagerð
með góðum árangri. Sú hefur og
orðið raunin. Árið 1970 kom frá
hans hendi safn af smásögum og
nú er komin út fimmta bókin, frá
hans hendi, sem hefur að geyma
stuttar sögur. Er það vel, að
íslenzkur bókaútgefandi sjái sér
fært að gefa út slíkar bækur, því
að illa færi á því að íslenzkir
útgefendur tækju allir þá trú, að
smásögur séu hér óseljanlegar, þar
eð ef til vill er smásagan það
bókmenntaform, sem næst Ijóð-
listinni hefur verið iðkað hér með
beztum árangri. Allir viðurkenna
snilli Gests Pálssonar sem
smásagnahöfundar, en litlu síðri
en sögur hans eru beztu smásögur
Einars Kvarans, Jóns Trausta,
Guðmundar Fríðjónssonar Þóris
Bergssonar, Jakobs Thorarensens,
Halldórs Stefánssonar og Halldórs
Laxness — og frá síðustu árum
Indriða Þorsteinssonar, Þórleifs
Bjarnasonar Jóhannesar Helga,
Jónasar Árnasonar og loks Jóns
Helgasonar. En það fer lítið fyrir
því, að fjallað sé um þessa
bókmenntagrein, þegar ritað er
yfirlit yfir íslenzkar bókmenntir,
Sumra beztu smásagnahöfundanna
alls ekki getið. Mundi þó smásagan
vera það bókmenntaform, sem
einna bezt hentaði í skólum til
þess að kvnna nemendunum að
skilja í hverju liggur list í formi og
mannlýsingum.
Jón Helgason hefur verið í
mörgum smásagna sinna allt
annað en mildur í máli og hugsun
gagnvart því í lífi einstaklinga og
þjóðar, sem honum þykir vitna um
svik við „fornar dyggðir" og spá
allt annað en góðu um siðferði og
manndóm, þó að hann hins vegar
hafði kímt í kampinn, þá er hann
hefur fjallað um mannlegan
breyskleika, og í fyrstu og næst-
lengstu sögunni af þeim, sem eru í
þessari bók, leitar hann sér og
lesendum sínum huggunar við það,
sem heilt er og hreint í öllu sínu
látleysi. Sagan heitir Saga af
Ingvari Ingvarssyni og dætrum
hans. Jón fjallar þar um
smábónda er ann öllu sem lifir og
er það lífsyndi að hlúa sem bezt að
sérhverju lífi innan síns takmark-
aða verkahrings og vinna hvert
verk af þeirri snyrtimennsku og
alúð, sem virðist vera honum í blóð
„Elzta þing í heimi er
þjóðar sæmd og heiður
og þeir sem fá þar sæti í
mannvirðingum hækka,
en samt er ekki að leyna, að
ég er dáldið leiður
á lognmollunni þeirra og
held þeim megi fækka.“
Ekki er því að leyna, að óvæginn
er Magnús í mörgum af palladóm-
um sínum, en þó mundi hann hafa
nokkuð til síns máls í þeim
velflestum, og oft er komizt
neyðarlega, en þó skemmtilega að
orði í svo að segja hverjum þeirra.
Um suma verður þó það að segjast
að Magnús skýtur algerlega yfir
markið, svo sem þegar hann ber þá
saman, Odd af Skaganum og
Trvggva Þórhallsson. Af þeim
þingmönnum, sem ég hafði af
nánust kynni, þykir mér Magnús
hafa verið glámskyggnastur á Jón
Baldvinsson, þó að ekki noti hann
þar nein stóryrði. En hverjar
hugmyndir sem lesendurnir hafa
gert sér um þá fulltrúa þjóðarinn-
ar, sem þarná er um fjallað, mun
margur hafa gaman af að lesa
þessa bók og geta látið sér skiljast
það, að þeim manni, sem skrifaði
hana, muni betur hafa hentað að
fara sínar eigin götur heldur en að
láta aðra skipa sér, hvaða leið eða
leiðir hann færi.
Jón Helgason
borin. Og þessa yndis vill hann
láta dæturnar sínar tvær njóta
allt frá því, að þær eru svo litlar,
að hann verður að bera þær í hlöðu
og fjárhús, enda mótast hjá þeim
hið sama viðhorf til lífsins og er
unaðsgjafi hans sjálfs. Þessi saga
Bændur og býli í Húnaþingi
HÚNAÞING II.
647 bls.
Útg.«
Söguíélagið Húnvetningur
og fl.
Akureyri, 1978.
Útefendur þessa mikla rits eru
tilgreindir fimm, þar á meðal
búnaðarsambönd austur- og vest-
ur-húnvetninga. Þetta bindi er
líka að langmestu leyti helgað
búnaðinum í sýslunni. Fremst er
greint frá búnaðarsamböndunum,
svo og búnaðarfélagi hvers hrepps
fyrir sig. Síðan fer gagnorð lýsing
á öllum byggðum býlum og jörðum
sýslunnar og tekur það efni yfir
meginhluta bókarinnar. Myndir
fylgja af bæjum og ábúendum. Er
það myndasafn geysimikið þegar
Sigurður J. Líndal
allt er saman komið svona á einum
stað. Höfundar eru margir. En
ritstjórar eru sem fyrr þeir
Sigurður J. Líndal úr vestursýsl-
unni og Stefán Á. Jónsson úr
austursýslunni. Þeir gera í
stuttum formálsorðum grein fyrir
verkinu og segir þar meðal annars:
»Þar sem höfundar eru margir
er frásögn og framsetning nokkuð
mismunandi, þó að fyrirsögn væri
hin sama fyrir alía. Þetta höfum
við, sem höfum haft umsjón með
þessu verki, ekki umskapað nema
að því leyti sem gæti talist til
leiðréttinga. Þess yegna eru lýs-
ingar og frásagnir ekki allar
steyptar í sama mót en hver um
sig með sínum höfundareinkenn-
um.«
Hér gagnrýna ritstjórarnir
sjálfir það sem er helst gagnrýnis-
vert við ritið. Til dæmis eru
inngangsorð þau, sem skrifuð eru
um hreppana, mismunandi ýtar-
leg. En þar sem nú allir höfund-
arnir skila verki sínu með prýði er
kannski smámunasemi að ragast í
að þeir skrifi ekki allir eftir
nákvæmlga sömu forskriftinni.
Ritstjórarnir upplýsa að »bú-
stofn og fasteignamat er miðað við
árið 1975.« Nú eru jarðir ekki
lengur metnar í »hundruðum«. En
svo geysist verðbólgan að krónu-
tölur þær, sem jarðirnar eru
metnar eftir, sýnast marklausar
nema sem samanburðartölur.
Flestar jarðir sýslunnar eru met.n-
ar á eitt til þrjú hundruð þúsund!
Húnaþing hefur að ýmsu leyti
sérstöðu meðal héraða landsins.
Afskekkt er það ekki, síður en svo,
um það liggur einhver fjölfarnasti
þjóðvegur landsins ef undan eru
skildar hraðbrautir þær sem liggja
næst höfuðstaðnum. En þó héraðið
sé ekki afskekkt hefur það verið á
ýmsan hátt afskipt miðað við
sambærileg héruð. Fjölmennur
þéttbýliskjarni er enginn í sýsl-
unni. Og svo grátt sem kreppan lék
flesta íslendinga á sínum tíma
mun hún óvíða hafa komið harðar
niður en í Húnaþingi þar eð strax
á eftir fylgdi annar vágestur, sýnu
verri. Hygg ég að eigi við fleiri
sveitir sýslunnar það sem Aðal-
björn Benediktsson segir í inn-
gangsgrein um Fremri-Torfu-
staðahrepp:
»Ekki hefur hreppurinn farið
varhluta af fækkun býla. Aldrei
hefur brottflutningur verið eins ör
og þegar fjárpestir herjuðu og
engin leið var að taka upp aðra
Stefán Á. Júnsson
búskaparhætti svo sem mjólkur-
framleiðslu sökum samgönguleys-
is. Samtímis bauðst atvinna við
setuliðið og fjölbreyttari störf en
áður höfðu þekkst. Upp úr þessu
fór þriðjungur jarða í eyði í
hreppnum.«
Sauðfjárrækt hefur löngum
verið aðalbúgrein húnvetninga þó
mjólkurframleiðsla hafi að vísu
stóraukist þar á síðustu áratugum
eins og víðast hvar á landinu.
Aðalbjörn vitnar til þess mæta
manns, Jakobs H. Líndals bónda
og jarðfræðings á Lækjamóti, sem
sagði fyrir fjörutíu árum: »Meðan
sauðfjárrækt helst við í Húna-
vatnssýslu eru heiðalöndin í sínu
núverandi ástandi meiri bakhjall-
ur búnaðarins en flestir hafa gert
sér grein fyrir.« Aðalbjörn bætir
því við að gróðri á heiðunum hafi
»farið hnignandi á síðustu árum
og þarf þar úr að bæta.«
Heiðalöndin eru ekki aðeins
hinn verðtryggði sparisjóður hún-
vetninga, þau eru líka skart
sýslunnar. F’erðamenn, sem aka
þjóðveginn gegnum sýsluna, sjá
þau ekki. Má því segja að héraðið
feli andlit sitt að hálfu fyrir þeim.
Því heiðarnar búa ekki aðeins yfir
meiri grósku en sumir blettir nær
sjó, þær eiga líka til sína veður-
sæld. Sú heita sumargola sem fær
akureyringa til að klæða sig úr
jakkanum og ganga léttklædda um
göturnar rétt eins og þeir væru að
spóka sig í Suðurlöndum getur allt
eins beygt af leið sem hún kemur
norður yfir íshafið, tekið í sig
kaldan þokusudda Dumbshafsins,
snúið þar við og stefnt inn
Húnaflóann með svalan ýringinn.
En krafturinn er þá stundum ekki
orðinn meiri en svo að þokan
kemst inn í firðina en ekki upp á
hálsana, þar skín sama sólin og á
Akureyri.
Við skulum vona að heiðalönd
Húnaþings nái aftur sínu fyrra
gróskumagni. Við skulum líka
vona að fiskurinn vitji fjarðanna á
ný. Fyrir stríð þurftu t.d. Hrút-
firðingar ekki annað en hrinda
báti á flot ef þá vantaði fisk í soðið
og réru naumast lengra til fiskjar
en húsfreyjur í Reykjavík aka til
næstu fiskbúðar nú á dögum. »Allt
fram undir 1950 gekk þorskur í
fjörðinn allt inn að marbakka, oft
uppgripaveiði á handfæri, nú
heyrir slíkt fortíðinni til,« upplýsir
Þorsteinn Jónasson í inngangs-
grein sinni um Staðarhrepp.
Fyrir hvern þann, sem áhuga
hefur á byggðasögu, er skemmtun
að lesa þessa bók. Forvitnilegast
er þó kannski að skoða myndirnar
og Iesa textana með þeim. Hún-
v&tningar búa vel, Það sýna
myndirnftriaf íbúðarhúsum þeirra
og peningshúsum. Kannski eru
nýju íbúðarhúsin þeirra ekki eins
reisuleg og tvílyftu og þrílyftu
steinhúsin frá því um 1920 sem
Bðkmenntir
eftir ERLEND
JÓNSSON