Morgunblaðið - 03.12.1978, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 3. DESEMBER 1978
39
Hann kann fleira en
að halda um stjórnvöl
Jón Eiríksson: Rabbað við
Lagga.
Bókaútgáfan Skuggsjá
1978.
Þetta er ekki fyrsta bókin, sem
kemur frá hendi Jóns Eiríkssonar
skipstjóra frá Tungu í Örlygshöfn.
Árið 1971 gaf Skuggsjá út bók
hans Skipstjórar og skip.
undirtitill: Stutt æviágrip skip-
stjóra á íslenzkum kaupskipum og
varðskipum og sögu þeirra skipa.
Er sú bók með afbrigðum vel
unnin og rituð á svo hreinu og
rökföstu íslenzku máli, að verða
y mætti til fyrirmyndar. Þá hefur
hún ekki bara að flytja það, sem í
titlinum segir. Höfundur ritar 28
blaðsíðna forspjall, sem hefur að
geyma mikinn fróðleik og er mjög
skýrt og skipulegt. Þar er að finna
þessa kafla: „Siglingar Islendinga í
fornöld og á miðöldum, Siglingar
Islendinga á 19. öld, Islenzk
kaupskip á 19. öld, íslenzkir
skipstjórar á 19. öld, Fræðsla og
menntun skipstjórnarmanna, ís-
lendingar eignast kaupskip, Skip-
stjórafélag Islands og aðdragandi
að þessu riti“, og að síðustu
Lokaorð, sem fjallar um söfnun og
heimilda höfundar. Þar segir hann
meðal annars frá því, að þá er illa
gekk að fá skýrslur frá einhverjum
þeirra, sem um er getið í bókinni,
hótaði Jón að íeita til kvenna
þeirra. Hreif hótunin gjarnan, en
ef hún bar ekki árangur, leitaði
Jón til konu þess, sem ekki lét sér
segjast, og það bar árangur! I
skipstjóratalinu er getið kvon-
fangs og barna skipstjóranna, og
þá er fjallað er um skipin, er það
tekið fram, hverjir hafi stjórnað
þeim og hve lengi. Þá er yfirlit yfir
uppruna skipanna og afdrif þeirra,
skipaeigendur og útgerðarfélög, og
loks er skrá yfir mannanöfn. Er
þessi fróðleikur allur gýligjöf til
manns, sem snemma heyrði ekki
um annað meira talað en skip,
skipstjóra og sjómennsku og las
Sjómannaalmanakið vandlega í
áratugi! Fjöldi mynda er í bókinni,
bæði af skipum og skipstjórum,
líka getur þar að líta á myndum
þau þrjú hús í Reykjavík, sem
notuð hafa verið til kennslu
skipstjórnarmanna. Það fyrsta var
Doktorhúsið, sem eitt af fyrstu
húsunum, sem ég gerði mér ferð til
að skoða fyrsta vorið, sem ég var í
bænum. Nú er það ekki lengur til,
og tel ég þó, að það hafði ekki síður
átt að geymast en bakaríið við
Bankastræti. Annars er það að
segja um bókina Skipstjórar og
skip, að ég er hissa á, að fyrsta
útgáfa hennar skuli vera enn til,
þar eð hún á vissulega sem
handbók erindi til svo að segja
hvers þess manns, sem skynjar og
skilur, hve mikilvægt það hefur
reynzt þjóðinni frá upphafi vega,
sem þar er um fjallað.
Svo er það þá bókin Rabbað við
Lagga. Laggi er gælunafn á gamla
Lagarfossi, því skipi, sem Jón
Eiríksson stýrði einna lengst, eða
hvorki fleiri né færri en ellefu ár,
og það er sá nú horfni hollvinur
Jóns, sem hann gerir sér að
viðmælanda, þá er hann segir sögu
sína. Laggi var gott skip, en
nokkuð seinfært, og auðvitað
þurfti skipstjórinn að þekkja það
með kostum þess og göllum, og það
gerir Jón Eiríksson ljóst þeim, sem
ekki vissu það, að ef vel á til að
takast, þarf skipstjóri að þekkja
Jón Eiríksson
skip sitt eins og reiðmaður hestinn
sinn, þekkja það með öllum þess
kostum og göllum, — já, þar á
meðal duttlungum. því slíkan
dáradóm getur skip haft til að
haga sér beinlinis ólánlega og
óvenjulega þegar mest á reynir.
Jón ritar athyglisverðan for-
mála, sem endar á þessum orð-
um:„Og þá getum við tekið inn
landfestar (ég segi aldrei laggó) og
lagt af stað í okkar fyrstu ferð.“
Nei, Jón segir ekki laggó. málið á
þessari bók er ekki síður hreint og
skýrt en á Skipstjórar og skip.
Meginmáli bókarinnar er skipt í
fimm hluta, og heitir sá fyrsti
Rabb. Þar ræðast þeir við, Jón og
Laggi, og fjalla um flest, sem
skipstjóri þarf að vita um skip sitt
og hvað honum er skylt að gera,
svo að allt sé svo sem vera ber. Las
ég þennan kafla af mikilli athygli,
og lít ég svo á, að hver sá, sem
skipi hyggst stýra hafi gott af að
kynna sér hann og læra af honum.
Hann er saminn af manni, sem
hefur 52 sjómennskuár að baki, er
af sjómönnum kominn, hefur eðli
sæfarans í blóðinu, hefur „siglt
hann ærið brattan“ stundum sem
yfirmaður og gert sér ljósa grein
fyrir því, hver ábyrgð hefur á
honum hvílt, ekki aðeins gagnvart
skipi, áhöfn og farþegum, heldur
og þeirri þjóð, sem sjó- og
farmennska er meira lífsskilyrði
en flestun) öðrum þjóðum. Annar
hluti bókarinnar heitir Manstu.
Hann hefst á dásömun íslenzkrar
náttúru og játningu þeirrar lifs-
skoðunar, sem æskileg mundi sem
allra flestum til velfarnaðar, en
síðan er þar skýrt frá ýmsurn
minnisverðum atburðum eins og
líka í fjórða hlutanum, sem ber
heitið Sagðar sögur. Jón var mjög
lengi í innanlandssiglingum á
Lagarfossi, en þó hefur hann þá
sögu að segja, að yfir hafið milli
íslands og útlanda hefur hann
farið 301 ferð fram og aftur og
komið í 141 höfn í 25 löndum. Þá
segir svo:
Af 301 ferð fór ég 9 ferðir í fyrri
heimsstyrjöldinni og 35 í þeirri
síðari. Alls hef ég þá farið 44
ferðir á stríðsárunum, sem þýðir
það, að ég hef farið 88 sinnuni yfir
hafið og í öll skipti á ófriðarsvæði
(hættusvæði). Auk þess fór ég
tvisvar yfir Norðursjóinn sem
farþegi og eina ferð fram og aftur
milli Englands og Ítalíu og Túnis. í
byrjaðri annarri ferð til Miðjarð-
arhafsins var skipið, sem ég var á
(Halfdan) skotið niður. Raunveru-
lega hef ég því farið 94 ferðir yfir
hafið á ófriðarsvæði".
í lok kaflans Sagðar sögur
farast Jóni þannig orð:
„Það er íþrótt að sigla skipi og
tel ég hana bera af öllum öðrum
íþróttum. Af þeim sökum m.a.
þykir mér sómi að því að vera
kallaður sjómaður. Hannes Haf-
stein kvað: „Og seglið er fullt eins
og svellandi barmur/ og sjórinn er
kvikur sem ólgandi blóð/ sem
andblær í kossum er vindurinn
varmur/ og viðkvæmt í b.vrnum er
skipið sem ósnortið elskandi
fljóð.“ Þetta er nú reyndar róman-
tíska hliðin á málinu og er vel sagt
af landkrabba. En það lýsir þó
nokkuð tilfinningum hins ekta
sjómanns."
Fjórði þráður sögunnar heitir
Dettifoss. Hann gerist þegar
Lagarfoss gamli hefur verið seldur
til niðurrifs og Jón orðinn skip-
stjóri á nýjum Dettifossi. Þarna
segir frá ferð til Israel og
Eg>ptalands á þeim tímaí, sem
ófriður var hafinn milli ísraels-
manna og Egypta, en allt gekk þó
að óskum.
Bókinni lýkur síðan á stuttum
þætti um uppvaxtarár Jóns og elli.
Hvor tveggja þátturinn mætti
vera lengri, en höfundurinn neitar
að sinna þeirn minningum, sem á t
hann sækja eins og „ágengir
blaðasnápar“. Ilann hefur sagt frá
því, sem mætti að hans dómi verða
sumum til nokkurrar leiðsagnar
og öðrum til aukins skilnings á lífi
og starfi farmanna og gildi þess
fyrir þjóðina. Og svo segir hann þá
að lokum:
„Jæja Laggi, nú er þessu ferða-
lagi lokið, enda er ég nú orðinn
mesta skar og allur af göflum
genginn. Væri skrokkur minn til
þess nýtur, þá væri búið að rífa
hann niður í brotajárn eins og gert
var við þinn. Þinn skrokkur var
meira virði en minn, eftir að þú
varst dæmdur úr leik sem skip. En
ég hef yfir engu að kvarta. Trú
Bókmenntlr
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
mín er sú, að ég lifi áfram í nýjum
líkama í annarrri tilveru, sem
jarðarbúar vita ekkert um með
neinni vissu, hvernig er. Og svo
kveð ég þig á sama hátt og ég
heilsaði þér: Vertu sæll, Laggi.“
Ætli reynsla, ábyrgðar- og
skyldutilfinning Jóns skipstjóra
Eiríkssonar skipi honum ekki í
hinni nýju tilveru í lyftingu á þar
þjóðnýtri fle.vtu til ferða milli
himinhnatta og jafnvel sólkerfa og
þá geti hann sagt sem fyrr:
Komdu sæll Laggi!
er þannig skráð, að á betra verður
vart kosið. Lengsta Sagan og
seinasta í bókinni vitnar skýrt um
það viðhorf Jóns, sem að framan
getur, garðyrkjumaðurinn roskni
er þar fulltrúi þess jákvæða, en
frökenin Sesselja, kölluð Sissa, er
ambátt hins nautnasjúka tíðar-
anda. Af öðrum sögum í bókinni
vil ég einkum vekja athygli á
tveimur Brú á Grímskötlu og
Púpa í sálinni en leyfi mér að
benda höfundinum á að bezt hefði
hæft að sleppa því sem fer á eftir
fyrstu fjórum línunum allt að
orðunum: „Þetta byrjaði allt á
sunnudegi".
Það, sem síðar kemur, er
lesandanum næg leiðbeining um
það, sem höfundurinn vil sýna
honum og láta hann skilja.
Allar eru sögurnar á góðu máli
og stílhreinu, og þar kemur
greinilega í ljós, það sem ég hef
áður tekið eftir í frásögnum og
smásögum Jóns, og á ég þar við
orðauðgi hans. Eg hef margt lesið
um dagana, en Jón Helgason hefur
kennt mér notagóð orð og orðtæki,
sem ég þekkti ekki áður.
Sannleikur eða
útsmogin lygi?
standa enn á stöku stað, en
nýtískulegri og vafalaust bæði hlýrri
og bjartari. Og bændurnir eru
margir á ótrúlega ungum aldri. Og
þá ekki síður húsfreyjurnar! Þó
héraðið sé fámennt virðist endur-
nýjun mannlífsins standa þar með
blóma.
Ritstjórarnir tæpa á því í
formála að vel megi »svo fara að
þriðja bindi komi síðar. Mikið efni
er óunnið sem vel mundi nægja í
næsta bindi. Má þar til nefna
veiðiskap í ám og vötnum.«
Kannski vilja þeir góðu menn
sjá fyrst hvernig þessari bók
verður tekið. Ég vona að hún eigi
eftir að njóta brautargengis, hún á
það skilið. Og þó svo að þeir nefni
aðeins »veiðiskap í ám og vötnum«
er ég viss um að fleira kæmi í
leitirnar sem gera þyrfti skil ef
ráðist verður í samantekt og
útgáfu eins bindis enn. Vonandi
sér það dagsins ljós áður en mörg
ár líða.
Ólafur Ilaukur Símonarson>
VATN Á MYLLU KÖLSKA.
Skáldsaga.
Mál og menning 1978.
Framarlega í skáldsögu Ólafs
Hauks Símonarsonar, yatn á
myllu kölska, sitja þeir saman að
drykkju félagarnir Gunnar Hans-
son og Brandur Friðfinnsson,
báðir starfsmenn Sjónvarpsstöðv-
arinnar. Þeir „segja hvor öðrum
sögur úr stofnuninni eftir því sem
til fellur. Sögurnar eru flestar
sannar — of sannar til að ná
lengra en á kjaftasögustigið.
Sannleikurinn er nefnilega svo
lýgilegur oft á tíðum að venjulegt
fólk greinir hann ekki frá útsmog-
inni lýgi. Oft kýs fólk líka að taka
lýgina framyfir sannleikann afþví
lýgin virðist koma betur heim og
saman við hversdaginn en sann-
leikurinn. Sannleikurinn gerir
menn ekki frjálsa, heldur æru-
lausa, segir Brandur Friðfinns-
son“.
Vatn á myllu kölska er sam-
tímalýsing sem beint er gegn
spillingu fjölmiðla og ættarveldi,
vill afhjúpa líf án tilgangs. Það er
nóg um fulltrúa úrkynjaðrar
borgarastéttar í þessari skáldsögu,
verður varla þverfótað fyrir þeim.
Fyrir bregður þó fólki sem búið er
mannlegum eiginleikum sem höf-
undurinn leggur áherslu á. Nefna
má Nínu, viðhald föður Gunnars
Hanssonar, og Jónínu verkakonu.
Kristín sem vinnur að gerð sjón-
varpsþátta með Gunnari fær
Jónínu til að lýsa vinnudegi sínum
og aðstöðu í lífinu,. Hún hefur
vonast til að Jónína þyrði að segja
sannleikann. En konur eru hrædd-
ar að dómi Kristínar. Jónína er í
fyrstu reiðubúin til að opna hug
sinn, en þegar að viðtalinu kemur
hefur verið hrært í henni, verk-
stjórinn hefur aðvarað hana.
Gunnar Hansson fær ekki að
gera þá þætti sem hann langar til.
Dagurinn fer í ekki neitt. Yfir-
borðsmennskan og auglýsinga-
skrumið í Sjónvarpsstöðinni lamar
hann algerlega. Éina ráðið er að
grípa til flöskunnar og fá útrás á
Ólafurllaukur Símonarson
stórkostlegum fylliríum í Naust-
inu og út um allan bæ. Sama er að
segja um Brand Friðfinnsson sem
hefur til að bera hæfileika og
kunnáttu, en verður að sóa þeim í
hégóma samkvæmt vilja yfirboð-
ara sinna.
Að ýmsu leyti er Vatn á myllu
kölska lykilrómann. Við könnumst
við ýmsar persónur bókarinnar.
Það er erfiðleikum bundið að
semja sögu um það sem er að
gerast í kringum mann, margt af
því vill verða ansi hrátt. Samt er
viðleitnin virðingarverð og tekst
vonum betur að mínu mati í Vatni
á myllu kölska.
í afmælisveislu ömmu Gunnars
Hanssonar eru ýmsir fulltrúar
embættiskerfisins leiddir fram og
látnir vitna. Það er rætt um dag og
veg og tekst Ólafi að koma furðu
mörgu að. Grunnhyggnar skoðanir
fólks á þjóðfélags- og menningar-
málum eru miskunnarlaust
afhjúpaðar og án þess ofstækis
sem svo algengt er í ádeiluskáld-
sögum. Þótt ljóst sé hvaða mark-
mið höfundur hefur, afstaða hans
sé skýr, er hér víða komið að
kjarna máls. Sá tómleiki sem lýsir
sér í tali fólks og háttum er
túlkaður á sannfærandi hátt.
Fáir eru það sem þeir í raun og
veru vilja vera. Þeir þora ekki að
koma upp um sig, verða hlægilegir
í augum annarra eða hneyksla
samborgara sína. En yarla verður
hjá þvi komist í sögu eins og
þessari að einfalda hlutina og oft
og tíðum gerist það í Vatni á myllu
kölska að eitthvað skorti til að
lesandi trúi því að persónur séu af
holdi og blóði. Sumar þeirra verða
ekki annað en málpípur ólíkra
skoðana og þjóna undir þá mynd
Bókmenntlr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
af veröldinni sem höfundurinn vill
fyrir alla muni draga upp.
Aftur á móti er rétt að hafa það
í huga sem vikið var að áður að
sannleikurinn er oft „lýgilegur".
Hvort sem Ólafur Haukur
Símonarson stendur nær sann-
leika eða lygi í þessari bók má þó
segja um hana að hún vekur til
umhugsunar um margt í samfélagi
okkar sem þarf að ræða opinskátt
en ekki líta á sem sjálfsagðan hlut,
óbreytanlegt ástand. Hafi mynd
hans af fjölmiðilslífinu við rök að
styðjast til dæmis ber ekki að
samsinna því að það eigi að vera
þannig áfram, En eins og möðir
Gunnars Hanssonar segir við son
sinn þá eru okkur „hvorki gefin
svör við öllum spurníngum né
spurníngar við öllum svörum“.
Meðal þess sem athyglisvert er
um skáldsögu er sú innsýn í heim
kvenna, einkum giftra, sem hún
veitir. En almennar niðurstöður
verða ekki dregnar af þætti
kvenna í sögunni nema í tengslum
við þá samfélagslegu úttekt sem
gerð er.
Vatn á myllu kölska er verk sem
er skilgetið afkvæmi þess tíma
sem við lifum. Frá listrænu
sjónarmiði er það merkur áfangi
fyrir Ólaf Hauk Símonarson og
skipar honum í sveit þeirra ungu
höfunda sem hvað mestan metnað
hafa.