Morgunblaðið - 15.12.1978, Blaðsíða 8

40
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 15. DESEMBER 1978
Bs Hvað skilur þú af því sem hann
setíir?
S: Svona álíka mikið og þriggja ára
barn skilur af mannamáli, þegar fullorðið
fólk er í heimspekilegum umræðum um
lífið og tilveruna, — barn, sem aðeins
hefur fáein orð á valdi sínu: pabbi,
mamma, brauð . . . Ég gæti kannski sagt
sem svo að mér virðizt Guði ekki bregða
fyrir nema í mýflugumynd, örskotsstund
i einu, eins og leiftri. Við vitum í raun og
veru alls ekki hver hann er, hvað hann
er, eða hvað hann vill. En samt finn ég að
hann er hér. Fyrir mér er hann Guð, sem
gefur okkur aðeins skilning á örfáum
orðum í hinu mikla máli sínu. Hann er
feluguð.
B: Ilvað hefur komið þér til að trúa
þessu?
S: Það skal ég segja þér. Ég get ékki
trúað því sem efnishyggjumennirnir
segja, — að alheimurinn hafi orðið til í
einhverri sprengingu fyrir mörgum
milljörðum ára. Sá sem ekki trúir því að
sköpun heimsins hafi verið tilviljun eða
slys, hlýtur að trúa því að þar hafi legið
að baki áform, einhver vitræn fyrir-
hyggja. Og þegar þú trúir því þá ertu
farinn að trúa á Guð. Ef þú vilt endilega
kalla það náttúru þá skaltu kalla það
náttúru. En samkvæmt mínum skilningi
er náttúran ekki glórulaus. Þegar talað er
um náttúru þá er venjulega átt við
viijalausa náttúru, náttúru sem lýtur
lögmálum, þar sem afleiðingar má rekja
beint til orsaka, náttúru, sem sjálf fær
engu ráðið. Þessu trúi ég ekki. Ef ég trúi
hinu gagnstæða þá er ég farinn að trúa á
Guð. Við getum kallað það ýmsum
nöfnum — hið dulræna; allt, sem er; hið
eina, sem er; kjarnann; drottin allra
drottna. Skiptir ekki máli. „Guð“ er eins
gott og hvað annað.
Heimur guðs
B: Sérðu guð fyrir þér í einhverri
ákveðinni mynd?
S: Ég hef tilhneigingu til að trúa því að
guð og heimurinn séu eiginlega í sömu
mynd. Guð er allt: andi, efni, það, sem er,
það sem var og það sem verða mun, eins
og Spinoza skildi hann. Þó sagðist
Spinoza vera þeirrar skoðunar að kjarn-
inn, með sínum óendanlegu möguleikum,
hefði engan eigin vilja, engan tilgang.
Þetta skrifa ég ekki undir hjá Spinoza. Ég
held að okkur sé aiveg óhætt að halda því
fram að í kjarnanum felist vitsmunir,
vilji og ákveðinn tilgangur. Sú staðreynd
að við getum aðeins gert ráð fyrir tvennu,
eins og Spinoza heldur fram, það er að
segja áframhaldi og hugsun — það þýðir
ekki að annað sem við teljum ástæðu til
að eigna guði geti ekki verið til. Við
getum eignað honum margt fleira —
jafnvel náð — þó svo að við komum ekki
auga á hana. Á þessum punkti lýkur
skilgreiningu og rökfræði og á þessum
punkti tekur trúin við. Almættið er engin
flatarmálsfræði. Án trúar leysist það upp
í ekki neitt.
B: Þrátt fyrir guðstrúna hefur þú
einstakt lag á að segja frá efasemdar-
manneskjum. sem eru raunverulegar og
sannfærandi. og sem þú virðist þar að
auki skilja til hlítar og hafa samúð með.
S: Þar sem engar sannanir liggja fyrir
um það hvað Guð er, þá er ég alltaf í vafa.
Efasemdirnar eru óhjákvæmilegur liður í
öllum trúarhrögðum. Allir geistlegir
hugsuðir hafa verið efasemdamenn.
Biblían er meira segja full af efasemdum
þótt hún sé líka troðfull af trú. Það væri
nær að Jobsbók héti „efasemdabók".
í Davíðssálmum segir maðurinn við
Guð: „Hví sefur þú, Guð? Hví vaknar þú
ekki? Fólk, sem elskast ofurheitt, er
iðulega fullt grunsemda, jafnvel fjand-
Hér birtist síöari hluti
vidtals Richards Burgins
viö Nóbelsskáldiö Isaac
Bashevis Singer, en fyrri
hlutinn birtist í Morgun-
blaöinu á sunnudaginn
var.
Þar var pá frá horfiö
par sem Singer var aö
tala um guö, pann al-
máttuga guö, sem hann
trúir aö sé til, sé alls
staöar og í öllu. Hann á
bágt meö aö sætta sig
viö hvaö guö birtist
okkur mönnunum sjald-
an og óljóst, og bendir á
aö guö láti verk sín tala í
staö pess aö yröa á
mennina og tjá peim
vilja sinn skýrt og skor-
inort. Um leiö kemst
hann ekki hjá aö taka
eftir pví aö sköpunar-
verkiö er miklu víöáttu-
meira en svo aö menn-
ina geti nokkurn tíma
óraö fyrir stærö pess, og
ályktar út frá pví aö mál
guös sé svo flókiö aö
mannlegum mætti geti
aldrei auönast aö skilja
nema smábrot af pví:
eitt sem er óhagganlegt: Eg held því
aldrei fram að alheimurinn hafi orðið til
af slysni. „Slysni" er orð, sem ætti ekki að
vera til í orðabókum. Það hefur litla
þýðingu í daglega lífinu og enga í
heimspekilegu samhengi.
Við vitum svo lítið
B: Þótt þú segist ekki vera mjög
hrifinn af Nabokov þá varðstu feginn
þegar þú komst að því að hann trúði á
yíirnáttúruleg fyrirbæri. Hvað áttu við
með því?
S: Ég skal segja þér, að í raun og veru
trúi ég því ekki að til séu tvenns konar
fyrirbæri, náttúruleg og yfirnáttúruleg.
Mér dettur ekki í hug að halda því fram
að þyngdarlögmálið sé náttúrulegt fyrir-
bæri, en að hins vegar séu fjarhrif
yfirnáttúrulegt fyrirbæri. Ef fjarhrif eru
til þá eru þau ekki síður hluti af
náttúrunni en þyngdarlögmálið. Við
köllum þau fyrirbæri yfirnáttúruleg, sem
við þekkjum ekki af því að við höfum ekki
um þau áþreifanlegar sannanir. Við
höfum heldur engar áþreifanlegar sann-
anir fyrir því að til sé eitthvað sem
kallazt getur sál eða frjáls vilji. Sama
gildir um drauga, anda eða aðrar verur,
sem við getum ekki sannað að séu til, af
því að við getum ekki náð í þær og sett
inn á rannsóknarstofur með þeim árangri
að við fáum í hendur áþreifanleg
sönnunargögn um að þær séu til. Við
segjum bara að þær séu yfirnátturulegar.
Tökum svo dæmi um rafmagn og
segulmagn, — við vitum heldur ekki
hvers konar fyrirbæri það eru í raun og
veru, en við getum þó sýnt hvað hægt er
að gera með þeim. En ef þau fyrirbæri
sem við köllum yfirnáttúruleg eru til, þá
eru þau líka hluti af náttúrunni. Jafnvel
þótt við getum ekki lagt fram áþreifanleg
sönnunargögn um að þau séu til, — ekki
ennþá. Kannski þau séu þannig í eðli sínu
að ekki sé hægt að sanna tilveru þeirra,
eins og til dæmis algild siðalögmál og
önnur æðri hugtök af því tagi. En
samkvæmt mínum skilningi eru draugar,
andar, hugboð, fjarhrif^ og forspár, allt
þetta, hluti af náttúrunni.
„Trúarsannfær-
ing mín er til-
finningin fyrir
Þvíað ég
eigi að vera
með uppsteit“
rafeindir og vitum ýmislegt um þær,- en
við vitum ekki hvað þær eru eða hvernig
þær urðu til. Þekking okkar er svo
takmörkuð, að hún er eins og lítið sker á
gríðarstóru hafi endalausrar vanþekking-
ar. Hið yfirnáttúrulega er eins og hafið,
en það sem við köllum náttúrulegt er ekki
annað en þetta litla sker. Og jafnvel þetta
litla sker er óleysanleg ráðgáta.
B: Fyrst þú viðurkennir það. sem
kallað er yfirnáttúrulegt, ertu þá í raun
og veru að segja: „í verkum mínum
reyni ég að vekja athygli á því hversu
iítið við vitum í raun og veru?“
S: Já, einmitt. Þarna hittirðu naglann
beint á höfuðið. Ég reyni að vekja athygli
á því, sem við getum ekki fært sönnur á,
en ég trúi samt sem áður að sé til.
B: Sókrates sagði, „Ég veit ekkert,
nema það að ég geri mér grein fyrir
minni eigin fávizku“.
S: Þegar farið er út í þessa sálma er
ómögulegt að vera frumlegur í orðsins
fyllztu merkingu. Frumleg hugsun er
ekki hið eina, sem er eftirsóknarvert
fyrir rithöfund. Stundum verðum við að
endurtaka aftur og aftur sömu tilfinning-
ar og hugmyndir af því að við getum ekki
án þeirra verið. Ef maður elskar konu og
segir: „Ég elska þig,“ þá veit hann mæta
vel að þetta sama hafa milljónir sagt á
undan honum. En þetta orð „elska“ er
það, sem hæfir á þessari stundu, því að
með því getur hann nokkurn veginn tjáð
skapast hvort við annað. Þú elskar
manneskju og manneskjan fullvissar þig
um að hún elski þig, en á sömu stundu
ertu í vafa. Stúlkan, sem elskar þig, spyr
þig tíu sinnum á dag: „Elskarðu mig?
Elskarðu mig í alvöru?“ Þú verður alltaf
að vera að segja: „Já, já, já.“ Sama sagan í
trúmálunúm.
B: Einu sinni sagðirðu við mig: „Ja, ef
heimurinn er frumskógur þá er það af
því að guð hefur viljað hafa hann
þannig. „Við vorum að tala um menn
eins og Hitler og Stalíni lítilmenni, sem
hiifðu mikil völd. Ég sagði: „Hvernig
getur Guð látið þetta viðgangast?" Þú
sagðir: „Kannski guð sé lítill guð.“.
S Ég er ekki maður, sem prédikar trú.
Mín trú er fyrir mig. Það koma stundir
þegar ég er í þann veginn að afneita guði,
en það koma líka stundir þegar ég
uppljómast. Þegar ég á bágt þá bið ég til
guðs. En þótt ég biðji til guðs þá syndga
ég líka gegn guði. Trúin á guð er ekki
einfalt mál, — ástin er það ekki heldur.
Þú getur elskað konu, en brugðizt henni
samt. Þú getur elskað hana, rifizt við
hana, og hatað hana. Allt í fari okkar er
mannlegt. í trú minni á guð er ekki nema
Getum við sannað að ást sé til? Margt
fólk heldur því fram að ást sé ekki til, —
sé orðið tómt, og að það, sem í raun og
veru sé átt við sé holdleg girnd. Sumir
öfgafullir atferlisfræðingar halda því
meira að segja fram að meðfædd
persónueinkenni komi ekki fyrir. Þeir
segja að allt í fari einstaklingsins sé
atferli, sem sé afleiðing af umhverfinu, að
undanskildum örfáum eðlisávísunum, svo
sem óttanum við ærandi hávaða og
óttanum við að falla úr mikilli hæð. Það
er margt, sem við verðum að taka gott og
gilt án þess að hafa sannanir, til dæmis
ástin og mannssálin. Án trúarinnar erum
við nefnilega glötuð með öllu.
B: Conrad sagði að heimur raunvcru-
leikans væri svo fjarstæðukenndur að í
vissum skilningi væri enginn munur á
hinum svokallaða „yfirnátturulcga"
heimi og hinum raunverulega.
S: Já, við kunnum enn ekki skil á
segulmagninu og ástæðunni fyrir því að
segulstál dregur að sér nagla og prjóna en
ekki ost. Atómið er meiri ráðgáta nú en
það var fyrir þrjú þúsund árum. Við
vitum ekki hvað ljós er. Við vitum ekki
hvað lífið er. Við getum skrafað um
tilfinningu sína. Þess vegna notar hann
það. Frumleg hugsun kemur ekki fram i
einstökum orðum, — ekki einu sinni I
einstökum setningum. Hún er fólgin í
útkomunni af öllum hugsunum hans.
Sumir rithöfundar rembast við að gera
hverja setningu frumlega. Þeir eru
hræddir við að segja eitthvað sem
einhver hefur áður sagt. Þeir láta það
ekki eftir sér að skrifa eina einustu
setningu, sem ekki er á einhvern hátt
sérkennileg. Endanleg útkoma verður
orðagjálfur. Á endanum segir maður við
sjálfan sig: Það er ekkert frumlegt við
þennan mann annað en vonbrigðin yfir
því að vera ekki frumlegur.
B: Geturðu látið þér detta í hug
einhvern slíkan?
S: Ég get látið mér detta í hug slíka
rithöfunda, en ég fer ekki að nefna nein
nöfn.
Sambandið milli
vísinda og bókmennta
B: Oft höfum við verið að ræða hinar
ýmsu heimspekihugmyndir. Finnst þér
Tækni og þægindi
til heimilisnota.
Við bjóðum yður ábyggileg heimilistæki, sem byggja á
áratuga tækniþróun SIEMENS verksmiðjanna.
SiEMENS
-heimiUstækin sem endast
SIEMENS sameinar gæði, endingu og smekklegt útlit.
SMITH&
NORLAND
Nóatúni 4, Reykjavík
Sími 28300
* á * *=f
► þ m n # % i.