Morgunblaðið - 17.12.1978, Síða 10

42
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 17. DESEMBER 1978
Sú líkn ad lif a
GuAmundur Gíslason Hasíalín.
ÉG VEIT EKKI BETUR. SJÖ
BORU SÓLIR Á LOFTI. ILMUR
LIÐINNA DAGA. HÉR ER KOM-
INN HOFFINN. HRÆVARELD-
AR OG HIMINLJÓMI.
Undirtitill allra hókanna.
Séð, heyrt, lesið og lifað.
Fyrsta útgáfa 1951 —1955.
Önnur útgáfa 1978.
Almenna hókafélagið.
Guðmundur Gíslason Hagalín.
„Flestum þeim, sem ekki eru
uppaldir á Vestfjörðum, þykir þar
ærið hrikalegt og harðbýlt".
Þannig hefst fyrsta bindi
minninga Hagalíns um það sem
hann hefur' séð, heyrt, lesið og
lifað. Setningin segir okkur tölu-
vert.
Guðmundur Gíslason Hagalín
fæddist í Lokinhömrum í Auð-
kúluhreppi í Arnarfirði 10. októ-
ber 1898. Frá bernsku- og æskuár-
um fyrir vestan er sagt í Ég veit
ekki betur, Sjö voru sólir á lofti og
Ilmi liðinna daga. I lok síðast-
nefndu bókarinnar er Reykjavík
fyrir stafni og í Hér er kominn
hoffinn og Hrævareldum og him-
inljóma kynnumst við námsmann-
inum Guðmundi Gíslasyni Haga-
lín og ekki síst upprennandi
skáldi. Hrævareldum og himin-
ljóma lýkur á því að tveir vinir,
báðir ung og rómantísk skáld sem
áttu eftir að koma eftirminnilega
við sögu íslenskra bókmennta eru
staddir í Laxnesi í Mosfellssveit.
Þeir fara upp í heiði. Annar
þeirra, Halldór Guðjónsson frá
Laxnesi, bregður sér frá til að
horfa á bæ ljóshærðrar meyjar
sem er bláeygust allra kvenna.
Hinn, Guðmundur Hagalín, sest
niður í grænt og ilmandi hjólbarð
þar sem blóðberg og blágresi brosa
við augum. Meðan hann bíður
vinar síns skynjar hann mátt
vorsins og sér í anda kúgaða þjóð
rísa til nýrra starfa eftir löng
hungurkvöld liðins tíma:
„Og ég kraup á kné, hlustaði á
hvískur gróandi jarðar — og svo
sem fálmandi vörum hvíslaði ég
heiti um vinnu og þjónustu, ef mér
veittist sú líkn að lifa.“
Guðmundur Gíslason Hagalín
hefur staðið við heit sitt.
Ekki treysti ég mér til að gera
upp á milli minningabóka Haga-
líns. Fyrstu bækurnar eru mikils-
verðar heimildir um vestfirskt
mannlíf, allt það sem mótaði
Hagalín í bernsku og innrætti
honum dyggð vinnunnar og karl-
mennskunnar. Meðal þess sem
ítarlega er sagt frá er sjómennska
á ýmsum bátum þar sem lí£ið
einkenndist af vökum og striti, en
herti um leið ungan mann og
kenndi honum að standast hverja
raun síðar meir.
Myndir þær sem Hagalín dregur
upp af skáldum og mennta-
mönnum í Reykjavík í Hér er
kominn hoffinn og Hrævareldum
og himinljóma eru að mínum dómi
með því eftirminnilegasta í þess-
um fimm bókum sem hér er getið.
Minningabrot Hagalíns um ýmsa
þá sem settu svip sinn á þróun
bókmennta og menningar á skóla-
árum hans eru svo dæmigerð fyrir
hann sjálfan og veita svo glögga
innsýn í afdrifaríka tíma að þau
verða seint ofmetin. Margir þekkjá
þessar bækur, en þeim sem ekki
hafa lesið þær er ráðlagt að verða
sér úti um þær. Það er í rauninni
öfundsvert fólk því að allar eru
bækurnar skemmtilestur um leið
og þær miðla fróðleik og skýra
fjölmargt í íslenskri menningar-
sögu.
Ég ætla ekki að endursegja það
sem stendur í þessum bókum. En
minna má á að í þeim segir m.a.
frá Halldóri Laxness, Þórbergi
Þórðarsyni, Tómasi Guðmunds-
syni og Jóhanni Jónssyni. Einnig
er lýst fundum við ýmsa eldri
andans menn eins og Guðmund
Guðmundsson skólaskáld, Bjarna
frá Vogi og Jakob Jóhannesson
Smára. Eitt kvöld heima hjá
Halldóri Laxness og Sigurði Ein-
arssyni las Hagalín eftir sig
smásöguna Krepptir hnefar, „en
það var fyrsta sagan, sem ég
Broddi
Jóhannesson
eru af þeim toga náttúrumynda og
dæmisagna sem við þekkjum vel
frá öðrum höfundum.
Broddi Jóhannesson vandar mál
sitt og gæðir það hljómi að dæmi
ræðumanns, enda sumir þættirnir
í fyrsta erindi og ávörp. Þótt
Broddi verði að eigin sögn miklum
tíma í að setja mál sitt saman festi
hann helst ekki annað en atriðis-
orð á blað. En nú hefur hann skráð
sumt af því sem hann flutti „annað
tveggja af embættisskyldu eða
þegnskap" og verður ekki annað
sagt en pistlarnir séu með menn-
ingarblæ, en þeir eiga allir „sam-
merkt í því að vera slitur ein af
Þankabrot
Broddi Jóhannessoni
SLITUR.
Iðunn 1978.
SLITUR kallar Broddi Jóhannes-
son bók sína. Efni hennar er tekið
úr syrpu höfundarins, flest orðið
Bókmenntir
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
greypti í umgjörð vestfirzkrar
náttúru, eftir að ég tók að bera
nokkurt verulegt skyn á bók-
menntir". Meðal áheyrenda var
Jón Pálsson frá Hlíð, mikill
unnandi rússneskra bókmennta.
Hann sagði eftir að Hagalín hafði
lokið lestrinum:
„Kannski fjöllin og hrikaleikinn
ætli að verða þér eitthvað svipað
og skógurinn varð Korolénko og
sléttan Turgenév?"
til fyrir meira en tuttugu árum,
sumt yngra.
Þankabrot mætti nefna þessa
þætti sem eru líkir að gerð þótt
ýmissa grasa kenni í þeim. Það er
hinn íhuguli lærdómsmaður sem
birtist okkur í þáttunum, maður
klassískrar menntunar, frjáls-
huga, óhræddur að orða hugsanir
sínar. Fengur er að sumum þess-
um þáttum, enda sýna þeir okkur
nýja mynd af höfundinum, aðrir
Leikhús Barbapapa
LEIKHÚSBARBAPAPA
IIöfundar> Annette Tison & Talus
Taylor.
Þýðingi Þuríður Baxter.
Prentun og band unnið í IIol-
landi.
Útgefandii Iðunn.
Það fer ekki milli mála, að
fjölskylda Barbapapa á miklum
vinsældum að fagna hjá börnum.
Myndir af þeim skreyta veggi,
sköpulag þeirra málað á heimili
Bókmenntlr
eftir SIGURÐ HAUK
GUÐJÓNSSON
dagheimila, og vart mun það barn,
sem komið er af hnjám, að það
þekki ekki kappana. Hvað veldur
slíku dálæti fá gömul augu ekki
skilið, en það skiptír ekki máli,
börn og Barbapapa eru vinir.
Hér er komin ný myndaröð af
fjölskyldunni, bráðvel teiknuð,
eins og fyrr, og líkleg til að stytta
ungu fólki stundir.
Fjölskyldan býður til hring-
leikahúss ferðar, og treður þar upp
með leiksýningu, þar sem ógnvald-
ur í drekalíki er lagður að velli.
Prentun er góð og allur frágang-
ur afbragðs góður. Pappír fyrir
myndir.
meira máli“, að einum kafla
undanskildum.
Sumt efni bókarinnar er í anda
spakmæla, aforisma eða kannski
prósljóðs:
„Sumir eiga enga, sumir margar
eilífðir og rýrar. Þeir berjast um
nöfn og ódauðleika. Sumir blóta
þeir sól og sumir mána, en allir
reisa þeir varða, sumir af grjóti,
sumir af gjöfum, sumir af
bókum ...
Guð líkni þeim öllurn."
(Varðinn og eilífðin)
Síðasti þáttur bókarinnar,
Eritis sicut dii, er nærfærnisleg
lýsing manns gagnvart undrum
náttúru. Berg, fjall og haf dunar af
hjartslætti: „Mannshjarta, hvers-
dagslegt, hugvillt og ráðlítið hafði
bært fjall með slætti sínum.“ Tveir
vinir skynja mátt lífs og dauða svo
sem í andrá, örlög sín sem eru
ráðin, ekkert fær hnikað. Það er
einkenni sumra þáttanna að gefa
meira í skyn en sagt er, skilja
eitthvað eftir handa lesandanum,
áheyrandanum, til að glíma við.
En mörgu er sagt blátt áfram frá á
auðskilinn hátt í stíl notalegs
rabbs. Til dæmis eru rifjaðar upp
bernskuminningar, skýrt frá
námsárum erlendis, spjallað um
merkingu drauma og veitt fræðsla
um starfshætti.
í kaflanum Vanmáttur orða og
meinfýsi hendingar er nefnt dæmi
um það hvernig mál getur heft
skilning. Yfirleitt er í þessari bók
gerðar kröfur til lesandans um
skilning og skarpleik. Þótt ritun
þáttanna hafi tekist misjafnlega
eru víða athyglisverðir staðir sem
verðskulda það að þeim sé gefinri
gaumur.
Skagfirsk fræði
Jón Espólín. Einar Bjarnasoni
SAGA FRÁ SKAGFIRÐINGUM
1985—1847. III. 178 hls. Iðunn.
Rvík. 1978.
Þegar þjóðveldinu forna lauk og
íslendingasagnaritun sleppti tók
við annálaritun sem hélst fram á
nítjándu öld. Annáliinn — árbókin
— hæfði svo vel því þjóðfélagi sem
bærði varla á sér, breyttist svo
lítið frá öld til aldar að maður
hefði næstum mátt sofna þyrni-
rósarsvefni og sofa í hundrað ár og
sjá: Næstum ekkert hefði breyst.
Espólin var sagnfræðingur af
ástríðu. En hann var barn sinna
tíma. Saga frá Skagfirðingum er
með annálablæ þó nokkuð sé að
vísu farið út fyrir þann upptaln-
ingastíl sem var einkenni hinna
fáorðustu árbóka. Fært er í letur
það sem helst þótti frásagnarvert
fyrir hvert ár, svo sem tíðarfar —
og það var tiltölulega gott á þeim
árum sem þetta bindi nær yfir,
það er á fyrri hluta nítjándu aldar
— giftingar, mannalát, slys og
aðrar uppákomur að ógleymdum
málaferlum sem rakin eru allýtar-
lega. Gerr segir frá höfðingjum en
alþýðu. Eru jafnvel tíunduð ferða-
lög þeirra og gistingar. Einu sinni
t.d. »reið Bjarni Thorarensen
justizráð um fjöll norður að sjá til
með fjallvegaruðningsmönnum
sínum. Kom hann í Skagafjörð og
gisti að Frostastöðum að Jóni
Éspólín í 3 nætur, og var hann
bæði vitur og skemmtinn.« Nokkr-
um árum síðar er Bjarni allur og
fær þau eftirmæli að »hann var
vitur, vellærður í mörgum vísind-
um og eitthvert bezt skáld í landi.«
Eitt sinn var boð inni á Flugumýri
og voru þar meðal boðsgesta » að
sunnan Jónas Hallgrímsson sveinn
landfógeta, eyfirzkur að ætt.«
Hjúaleysi virðist hafa bagað
húsbændur: »Hákon son Jóns
Espólíns bjó á Yztu-Grund og
skorti hjú sem aðra, því þau
fengust hvergi, hvað sem í boði
var, og giftist allt og fór að búa,
sem skriðið gat.«
Nökkru síðar er sagt að »mjög
var þá margt af lausamönnum í
Skagafirði, er ei voru ákærðir, en
bændur sumir hylmdu yfir þá, og
var það eitt efni hjúafæðarinnar,
en þeir voru flestir óhaldandi
sakir kostavendni og sjálfræðis-
frekju.« Á hinn bóginn þykir svo
eitt sinn í frásögur færandi að
»engin voru málaferli eður deiíur í
Skagafirði vetur þennan. Má það
helst telja, að Jón Hallsson
stúdent í Geldingaholti breytti illa
við vinnumann sinn.«
Einn kaflinn heitir »Frá
Frankismönnum«. Segir þar frá
frönskum ferða- og leiðangurs-
mönnum og hét »Páll Gaimard, sá
er fyrir þeim var; skildi hann
látínu, en hinir ekki.« Er svo rakin
ferðasaga Gaimards um landið og
sagt að hann »safnaði öllu því, er
honum þótti fágætt; keypti hann
sumt, en fékk sumt að gjöf; dró
hann að sér gamlar bækur íslenzk-
ar, útprjónaðan fatnað, rósa-
sauma, ábreiður fornar og gamlar,
útskornar smíðar og hvaðeina
fágætt, er fá mátti.«
Þannig er sagt frá ýmsu sem
gerðist utanhéraðs en sögumenn
hafa talið að snerti landið allt. Ef
líkja skyldi þessum frásögnum við
eitthvað í nútímanum væri nær-
tækast að bera þetta saman við
það sem nú er kallað blaðamanna-
sagnfræði. Blöð voru að sönnu
engin gefin út hér á þessum
tímum, en þau minnisverðu tíð-
indi, sem þarna eru talin verð
skrásetningar, minna um margt á
fréttaval blaðamanna nú á dögum.
Þó hér hafi verið drepið á fáein
nöfn, sem enn eru þekkt í sögunni,
fer mest fyrir frásögnum af fólki
og atburðum sem urðu af einhverj-
um orsökum frétta- og umræðu-
efni innanhéraðs en þykir ekki
sagnfræðilega merkilegt nú á
dögum, t.d. er greint þarna frá
ýmsum persónulegum deilumál-
um, sumum fremur smávægileg-
um. En margt smátt gerir eitt
stórt og með því að lesa þetta í
heild má geta sér nærri hvernig
andblærinn var í Skagafjarðar-
héraði á fyrri hluta nítjándu aldar
og hvernig alþýða jafnt sem
höfðingjar lifðu þar daglegu lífi
sínu. Að sönnu er horft á málin frá
sjónarhóli húsbænda og höfðingja;
rödd lausamanna kemur hvergi
fram og er því ekki útskýrt
hvernig þeir sjálfir mátu »kosta-
vendni« sína og »sjálfræðisfrekju«.
Kristmundur Bjarnason,
Hannes Pétursson og Ögmundur
Helgason hafa haft umsjón með
þessari útgáfu sem er vönduð vel.
Bðkmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON