Morgunblaðið - 17.12.1978, Page 28

60
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 17. DESEMBER 1978
Úr sögu Suðurlands
Jón R. Hjálmarssoni
SVIPAST UM Á SUÐURLANDI.
180 bls.
Suóurlandsút){áfan. Sclfossi.
1978.
Þessi bók cr algerlega sunn-
lensk. »20 sunnlendingar seRja
frá.« Og prentuð er hókin á
Selfossi. Miðstöð bókaútgáfunnar,
sjálf heimsborjíin Reykjavík, er
hveríii nefnd. Höfundurinn sefíir í
formála að »frásaf;naþættir í bók
þessari eru allir nema einn unnir
upp úr útvarpsviðtöium frá árun-
um 1960—69.« Flestir eru viðmæl-
endur Jóns nokkuð kunnir menn.
Þarna er t.d. Oskar Jónsson frá
Vík — alþingismaður um skeið —
sem mest barðist fyrir Dyrhóla-
höfri. Þarna er Þórður Tómasson
sem af einskærri elju og áhuga
hefur komið upp byggðasafninu í
Skógum. Þarna er Klemenz Kr.
Kristjánsson á Sámsstöðum sem
áratugum saman gerði tilraunir
með kornrækt og reyndi á þann
hátt að endurvekja tiltrú manna á
þessu landi. Þarna er Sigurjón
Magnússon í Hvammi undir Eyja-
fjöllum, dverghagi á tré og málm,
smíðaði meðal annars skála Ferða-
félagsins í Þórsmörk. Þarna er Jón
Gíslason, hóndi og alþingismaður í
Norðurhjáleigu í Álftaveri og segir
frá því þegar hurð skall nærri
hælum í Kötluhlaupi 1918. Og eru
þá aðeins fáir nefndir. Þetta eru
ekki rabhþættir þar sem spjallað
er^um hitt og þetta heldur er hér
yfirleitt um markvissa viðtals-
þætti að ræða þar sem hver
viðmælandi segir frá einhverju
sérstöku málefni eða atburði sem
hann þekkir öðrum betur. Til
dæmis segir Jón Halldórsson frá
upphafi verslunar í Vík. Á svipað-
an hátt segir Pálmi E.vjólfsson
»frá einu og öðru úr byggðasögu
Hvolsvallar.® Sá þáttur cr einkar
athyglisverður því þar kemur
fram — þó þarna sé sagt frá byggð
á einum stað sérstaklega —
hvernig sunnlensku þorpin hafa
yfirhöfuð orðið til. Stofninn að
Hvolsvelli var kaupfélagið sem
fyrst reis niðri við sjó — í
Hallgeirsey. Bæði þar og í Vík var
vörum skipað upp frá sjó þó
aðstæður til þess væru vægast
sagt afleitar. En samgöngur á
landi leystu skipin af hólmi og þá
skipti ekki lengur máli þó verslun-
in stæði fjarri sjó. Þá fór byggð að
rísa á Hvolsvelli. »Einkennilegt
má það kallast,* segir Pálmi, »að
meðal íbúa hér er enginn verka-
maður til að stunda tilfallandi
vinnu, heldur eru hér allir í föstu
starfi.« (Þátturinn er frá ‘68).
Þetta má kallast »einkennilegt« ef
hliðsjón er höfð af íslenskum
sjávarþorpum á fyrri hluta aldar-
innar þar sem fjöldi manna lifði á
snöpum. En Hvolsvöllur tók ekki
að byggjast að ráði fyrr en eftir
stríð og þá var runnin upp sú tíð
að ungir menn vildu ógjarnan
gerast »verkamenn« af því tagi
sem Pálmi nefnir. Þá hefur Páimi
eftir bónda í Rangárþingi »að í
þessum þorpum eða byggðahverf-
um, sem vaxið hafa upp á síðustu
árum, væri að finna hina gömlu
vinnumenn sveitanna.« Þó ekki
beri að skilja þessi orð bókstaflega
eru þau dagsönn. Enn í dag
einkennast sunnlensku þorpin af
því að þau eru raunveruleg sveita-
þorp og því að ýmsu leyti ólík
sjávarþorpunum við firði og víkur
Bókmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
hringinn í kringum landið. Og
vissulega byggðust þau upp í og
með vegna þess að ekki var lengur
þörf fyrir fjölmennt vinnuafl í
sveitunum. Lítið þorp með langa
sögu heitir svo þáttur þar sem
Sigurður Guðjónsson skipstjóri
rifjar upp ýmsa þætti úr sögu
EJyrarbakka. Þar er aftur á móti
komið að elsta verslunarstað
landsins sem er víða nefndur í
fornum ritum, stóð með mestum
blóma á nítjándu öld og tók ekki
að hnigna fyrr en landflutningar
tóku við af skipaflutningum.
Langt fram eftir öldum var aðeins
verslað á sumrin en »föst verslun
allt árið hefst hér ekki fyrr en á
18. öld eftir því sem best verður
vitað,« segir Sigurður.
Á þeim árum er þessi viðtöl urðu
til var mikið talað um Kötlu —
menn áttu þá von á gosi þar á
hverri stundu. Hannes Hjartarson
bóndi á Herjólfsstöðum í Álftaveri
segir að þeir, nábúar Kötlu, hugsi
»ekki mikið um gos hennar og
jökulhlaup. Mætti segja mér að
þeir sem fjær dveljast, hefðu af
þessu meiri áhyggjur en við.«
Sigurður Tómasson oddviti á
Barkarstöðum í Fljótshlíð segir
frá Þórsmerkurferðum og fleira.
Hann minnist meðal annars á Jón
söðlasmið í Hlíðarendakoti (sem
kom Þorsteini Erlingssyni á fram-
færi) og upplysir að hann hafi
fyrstur gengist »fyrir því að
farnar væru ferðir til að skoða þá
fjölbreytilegu náttúrufegurð, sem
Þórsmörk býður upp á, og mun það
hafa verið upp úr miðri nítjándu
öld.« Sigurður minnist líka á
»stokkun« Markarfljóts sem vekur
ekki mikla athygli nú orðið — á
jarðýtuöld. En það verk var unnið
fyrir þann tíma er stórvirkar vélar
komu til sögunnar og segir Sig-
urður það hafa verið »glæsilegasta
átakið, sem unnið hefur verið í
búnaðarsögu Rangæinga og jafn-
vel þótt víðar væri leitað.«
Jón R. Hjálmarsson segir í
formálanum að »allmargir við-
mælenda minna voru talsvert við
aldur, þegar viðtölin voru tekin, og
nú eru sumir þeirra fallnir frá.«
Aldurinn rýrir ekki gildi þáttanna,
heldur þvert á móti því hér er um
sögulegan fróðleik að ræða, þetta
er eins konar safn til sögu
Suðurlands. Viðtalsþættir Jóns í
útvarpi hafa verið með því besta af
slíku tagi, bæði vegna lipurðar og
hlédrægni spyrjandans og eins
sakir hins að Jón hefur jafnan
kallað til viðtals menn sem hafa
haft eitthvað að segja, eitthvað
sem máli skiptir. Þó hér hafi verið
nefndir sumir sögumenn hans, en
aðrir ekki, felst ekki í því neins
konar gæðamat. Allir eru þættirn-
ir greinargóðir og skemmtilegir og
allir hafa viðmælendur Jóns eitt-
hvað að segja sem er raunverulega
í frásögur færandi.
Hvað ungur nemur
Krlingur Davíðssont
ALDNIR IIAFA ORÐIÐ. 271 bls.
Skjaldborg. Akureyri 1978.
Ekki verður þurrð á ævisögum
þetta árið. Ilér eru þær sjö.
Erlingur Davíðsson, hinn mikli
æviskrárritari norðlendinga, er
enn að verki. Hér kynnir hann
fyrir okkur siðustu kynslóð gamla
Islands, seinustu kynslóðina sem
ólst upp við forr.a búskaparhætti
og samgöngur — áður en bíllinn,
vélarnar og rafmagnið komu til
sögunnar.
Fremstur fer Ágúst Þorvalds-
son, sem er frægur fyrir sína stóru
fjölskyldu og farsælu þing-
mennsku. Ágúst er sunnlendingur,
varla þarf að taka það fram, þess
vegna er hann eins og framandi
heiðursgestur í þessari bók, hinir
eru allir í nágrenni söguritarans,
eða svo gott sem: Sigfús Þorleifs-
son á Dalvík, Jóhannes Oli
Sæmundsson (Sæmundssonar
skipstjóra í Virkum dögum), fædd-
ur og uppalinn og lengst af
búsettur við Eyjafjörð. Alfreð
Ásmundsson frá Hlíð í Kaldakinn,
Suður-Þing., séra Kári Valsson
sóknarprestur í Hrísey, fæddur í
Tékkó, Jóhann Magnússon frá
Mælifellsá, »mestur hrossakaup-
maður á Norðurlandi og líklega á
landinu öllu« og frændi Indriða G.
og að lokum Sigurbjörg Benedikts-
dóttir frá Breiðabóli á Svalbarðs-
strönd. Ekki er hægt að segja að
Erlingur kafi með botnvörpu oní
þessar sögupersónur sínar en
býsna margt fiskar hann þó upp úr
þeim. Viðhorf þeirra til lifsins
sýnast markast af uppeldinu með
meira, auk þess af því hvernig
þeim hefur vegnað framan af í
lífsbaráttunni, þegar menn taka
að sjóast í ólgusjó lífsins láta þeir
kaldar skvettur síður á sig fá.
Þessi kynslóð ólst mestanpart upp
í fátækt, ef ekki að segja örbirgð.
Samt fer mikið fyrir bernsku-
minningum. Það er af því að
bernskan hefur mótað þetta fólk.
Þegar út í starf er komið tekur
oftast við bein og tilbreytingalitil
braut. Erfiðast virðist mér Alfreð
hafa átt í uppvexti sínum. Og ef til
vill þess vcgna skilgreinir hann
hreinskilnislegast eðli þess sam-
félags sem fóstraði hann. »Á
þessum fyrstu áratugum aldarinn-
ar var mikil fátækt ríkjandi,«
sagði Alfreð, »og var manngildið
of oft metið eft.ir efnahag. Flestir
urðu að beita kjafti og klóm til að
geta lifað. Á mig og mína h'ka var
einkum litið sem vinnukraft, sem
sjálfsagt væri að nota með sem
minnstum tilkostnaði.« Alfreð
segir að munurinn á húsbændum
og hjúum hafi verið »ótrúlega
mikill«. Eftir að hafa prófað ýmis
störf og borið niður víða um landið
ákvað Alfreð að gerast bóndi,
keypti óræktað land og reisti
nýbýli og spáðu þá ekki allir vel
fyrir honum, »þeir menn voru til,
sem sögðu mér það opinskátt, að
það væri annað en gaman fyrir
sveitarfélagið, ef ég færi nú að
ALDNTR HAI V ORDIÐ
stofnunum þar sem börnin lærðu
meira á fáeinum vikum en tókst að
troða í þau á mörgum árum í
barnaskólum kaupstaðanna. Að
skóli væri eins konar pakkhús til
að gcyma ungviðið í mcðan full
orðnir gengju að vinnu mun þá
ekki hafa hvarflað að neinum
sveitamanni.
Kennarar tömdu sér þá gjarnan
ýmsar dygðir sem í raun og veru
töldust til starfsins, svo sem
bindindi á áfengi og tóbak. Þetta
má allt lesa milli línanna í
ævisögu Jóhannesar Ola og hygg
ég að hann sé einkar dæmigerður
fulltrúi sinnar stéttar meðan hún
var og hét.
En kynslóð Jóhannesar Óla og
AI.DMR
HAFA
ORDIÐ
99
Valdið og þjóðin
99
Guðlaugur Arason.
VÍKURSAMFÉLAGID
201 bls. Bókás. ísafirði '78.
Trillukarlar á Rúnavík við
Larigafjörð verða reiðir vegna
lokunartíma frystihússins á staðn-
um, en það er í eigu hins volduga
Kaupfélags Langfirðinga á Óseyri
(KLÓ), eins og fiest önnur f.vrir-
tæki á Rúnavík. Stuðningsmenn
kaupfélagsins verða uggandi um
sinn hag og hefja undirskrifta-
söfnun undir kjörorðinu „Betri
bær“ og i bæjarstjórnarkosningum
vinna þeir mikinn sigur; — og
frystihúsið heldur áfram að hætta
fiskmóttöku kl. fimm.
Þetta er í mjög stuttu máli efni
skáldsógu Guðlaugs Arasonar um
samfélag það sem þrifst á Rúnavík
í skjóli kaupfélagsins, KLÓ. Sagan
fjallar um stöðu einstaklinganna
Bökmenntir
eftir
SVEINBJÖRN
I. BALDVINSSON
gagnvart kaupféiaginu, stöðu
fólksins gagnvart valdinu; stöðu
þeirra sem eiga bíl, sjónvarp og
hús gagnvart þeim sem reka
fyrirtækin sem borga hinum fyrr-
nefndu laun og selja þeim bílinn,
sjónvarpið og byggingarefnið.
Viðfangsefnið er vissulega at-
hyglisvert og mikils virði er að
fjalla um svo mikilvæg mál sem
þessi á þann hátt að það veki fólk
til umhugsunar, en fæli það ekki
frá slíku með pólitísku trúboði.
Mér finnst Guðlaugi Arasyni
hafi tekist ágætlega að fjalla um
Víkursamfélagið í bók sinni. Per-
sónurnar eru yfirleitt sannfærandi
og eðlilegar, þótt mér finnist
reyndar að nokkuð skorti á í þessu
efni hvað varðar aðalpersónuna
sjálfa, hinn réttlætiselskandi
rósemdarmann, Fjalar
Guðmundsson. Það er ekki
skyggnst neitt verulega inn í
sálarlíf hans, enda ugglaust fjarri
höfundi að skrifa sálarlífsróman.
Engu að síður finnst mér sem
forvitnilegt hefði verið að kynnast
Fjalari örlítið nánar, þegar þess er
gætt hve staða hans í sögunni er
mikilvæg.
I þessari sögu felst næsta
augljós tilvísun til her-
stöðvarmálsins og undirskrifta-
söfnunarinnar „Varið land“ og er
það mín skoðun að þessi mjög svo
ódulbúna tilvísun rýri gildi bókar-
innar fremur en hitt, því hún
getur auðveldlega gefið tilefni til
oftúlkunar og þar með gleymist
það sem ég tel megininntak
sögunnar og ég fjallaði um hér að
framan.
Saga Guðlaugs er skrifuð af
mikilli íþrótt að mínum dómi,
þannig að þrautþjálfaður rit-
höfundur væri fullsæmdur af og
það gerir gæfumuninn. Sagan
hefði auðveldlega getað verið
leiðinleg predikun, en er það ekki.
Þetta er vel skrifuð skáldsaga um
efni sem öllum er hollt að hugleiða
og taka afstöðu til. Þykir mér
raunar skrýtið hve fólki er tíðrætt
um nýjustu bók Guðlaugs
„Eldhúsmellur“, en lítið talað um
þessa.
Yfirleitt er frágangur á íslensk-
um bókum allgóður, en því miður
er ekki svo um þessa. I henni er
aragrúi af prentvillum og verður
sjálfur Karl Marx jafnvel fyrir
barðinu á þessu í það eina skipti
sem hann er nefndur á nafn og
þykir sumum eflaust nokkur kald-
hæðni.
hlaða niður börnum, að þurfa þá
að taka við því öllu sama..." Næstu
árin voru erfið, en þingeyingum
var þá allverulegur styrkur að
þeim sterka bakhjalli sem þing-
maðurinn þeirra var — Jónas
Jónsson frá Hriflu! »Ljúfur var
hann í allri umgengni og átti alveg
óskorað traust allra sveitunga
sinna, enda reyndist hann þeim
betri en enginn,« segir Alfreð.
Jóhannes Öli naut ekki fóöur-
eða móðurumhyggju í uppvexti en
var heppinn. Hann naut þeirrar
hálfmenntunar sem kennaranámið
var og gerðist barnakennari á
heimaslóð. Enginn óx að auði né
áliti vegna þess starfs. Eigi að
síður vann þessi fyrsta raunveru-
lega kennarastétt landsins gott
starf við erfið skilyrði, kennararn-
ir voru margir hverjir gáfumenn
sem hefði hreint ékki skort vit né
löngun til langskólanáms ef efni
hefðu leyft. Þar eð þeir komust
ekki sjálfir í háskóla gerðu þeir
Iitlu barnaskólana sína að eins
konar háskólum — mennta-
Ágústs Þorvaldssonar og Alfreðs
frá Hlíð var meira en bindindis- og
ungmennafélagskynslóð, þetta var
líka framsóknarkynslóöin — ef
ekki að eðlisfari þá að minnsta
kosti að uppeidi — »þótt ég væri
framsóknarmaður,« segir Sigfús
Þorleifsson, »og teldi mig mörgum
öðrum áhugasamari í þeim flokki,
þekkti ég annan og mér skyldan,
sem var svo mikill framsóknar-
maöur. að hann gekk stundum
alveg fram af mér. Þetta var
þlp§?aði}ffrí faðir minn, sem var
alveg einstakur. Svo mikill sam-
vinnumaður var hann, að kalla
mátti hann samvinnumann fram í
fingurgóma og fór aldrei dult með
skoðanir sínar. Morgunblaðið
mátti hann ekki sjá og umturnað-
ist ef einhverjum varð það á að
bera það inn á heimili hans.«
Hressandi andblær er yfir þess-
um þáttum. En þar eð ég hef
nýlega látið í ljós álit mitt á
ævisagnaritun Erlings Davíðsson-
ar vegna annarrar nýútkominnar
bókar hans ætla ég ekki að segja
fleira þar um að sinni.