Morgunblaðið - 17.12.1978, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 17. DESEMBER 1978
95
, ,Ég erfdi ekki fé
ég erfði dyggðir”
ÁsKoir Jakobsson
Einars sajja Guðfinnssonar.
SkuKKsjá 1978.
Þetta er mikil bók, 23 arkir, það
er 368 blaðsíður, og í henni er
fjöldi mynda af Bolungarvík og
fleiri stöðum. Þá eru þar margar
myndir af sögumanninum og
nánustu ættingjum hans, sam-
starfsmönnum, skjólstæðingum og
vinum.
Fyrsti kaflinn heitir Sagan og
sögumaðurinn. Þar segir meðal
annars svo:
„Einari var það metnaðarmál,
að söguritarinn væri Bolvíkingur,
enda væri heimamanni hægara
um vik að segja söguna en öðrum,
sem væri söguefnið framandi og
sögusviðið. Sagan er sögð af
söguritara og Einari sjálfum til
skiptis."
Það er vissulega rétt athugað, að
þessa bók hefði ekki neinn getað
skrifað, sem hefði aðeins dvalið í
Bolungarvík tiltölulega skamman
tíma og fáa eða enga þekkt þar, þá
er hann hefði komið þangað. Og
erfitt hefði það einnig reynzt
ungum Bolvíkingi. En Ásgeir
Jakobsson er fæddur og uppalinn í
Bolungarvík, hefur stundað þar sjó
og man þá daga, sem Einar
Guðfinnsson var þar landnemi,
þekkir þar hvern mann af hinum
eldri kynslóðum og kann skil á svo
að segja hverju mannsbarni. Hann
man Víkina, þegar hún var enn
fyrst og fremst verstöð á gamla
vísu, og hann hefur verið áhorf-
andi að þeirri baráttu, sem því
hefur fylgt að gera Víkina að
einum glæsilegasta kaupstað
landsins og athafnabæ, þar sem
engan skortir vinnu. Hann rtian og
Víkurjarlinn Pétur Oddsson, sem
var um skeið talinn einn af ríkustu
mönnum landsins og var, að því er
virtist, hamingjunnar óskabarn,
gáfaður maður og lesinn, kvæntur
góðri konu og með efnilegan hóp
barna í kringum sig, en varð síðan
slíkur harmkvælamaður af völdum
„hvíta dauðans," að verða að sjá á
eftir konu og börnum niður í
moldina í kirkjugarðinum á hinu
söguríka og eftirsótta höfðingja-
setri, Hóli, og lézt aldraður sem
snauður einstæðingur, en með þá
hamingju í vitund sinni, sem
marka má af því, að hann
kaupmaður og útgerðarmaður
vestur í Bolungarvík, kostaði
útgáfuna á Árin og eilífðin,
predikanasafni hins frábæra
mælskumanns, eldhuga og trúar-
leiðtoga, Haralds Níelssonar.
Það liggur við, að mér þyki
miður að þurfa að skýra frá, að
Halldóra, móðir Einars Guðfinns-
sonar, var ekki Vestfirðingur. Hún
var fædd og uppalin í Skagafirði,
skagfirzk í aðra ættina, en Hún-
vetningur í hina. En bót er í máli
að geta sagt frá því undri, að þá er
hún hafði lengi beðið á Sauðár-
króki eftir Ameríkufari, ásamt
stórum hópi af fólki, dreif hún sig,
17 ára stúlkukorn, út í skip, sem
kom á Krókinn og átti að fara til
ísafjarðar. Þar fór hún í land, og
þar með var það af örlögunum
ráðið, að hún yrði ættmóðir
mikillar og merkrar ættar á
Vestfjörðum. Guðfinnur, faðir
Einars, var sonur merkisbóndans
Eipars Hálfdánarsonar, prófasts á
Eyri í Skutulsfirði Einarssonar,
bróður Helga Hálfdánarsonar
sálmaskálds og forstöðumanns
prestaskólans. Einar bjó lengst á
Hvítanesi við Skötufjörð. Hann
var kvæntur Kristínu, dóttur séra
Ólafs Hjaltasonar Thorbergs. Þau
eignuðust 14 börn. Af þeim dóu
fimm í bernsku og tvö fullvaxta,
en auk þessa barnahóps átti Einar
son utan hjónabands. Hann ól
Kristín upp sem sitt eigið barn, og
varð hann vel að manni. Um
Kristínu húsfreyju segir svo í
Einars sögui
„Kristín Thorberg var öndvegis-
manneskja að dómi samtíðar-
mannanna, og sýnir það ágæti
henar, hvernig hún snerist við
hjúskaparbroti bónda síns ... Hún
fékk slæmt handarmein, þegar þau
hjón bjuggu í Fremri-Hnífsdal, og
það hljóp drep í sárið. Það er líkast
til sönn saga, að Einar hafi sjálfur
sagað hendina af konu sinni, þegar
í óefni var komið, en það hefur
vafalítið verið undir tilsjón Þor-
valdar læknis Jónssonar, sem þá
var kominn á Isafjörð. Einar var
harður af sér eins og sést af
minningu sonarsonar hans, Einars
Guðfinnssonar, en hann man afa
sinn háaldraðan og hefur minnzt
hans með svofelldum orðum á
ættarmóti:
„Einar, afi minn, var hættur
búskap, en átti nokkrar kindur,
þegar ég man eftir honum. Hann
var farinn að sjá illa, en til þess að
geta slegið sjálfur,, batt hann
skinnbætur á hnén og sló á
hnjánum. Hann vafði oddinn á
ljánum, hélt um báða enda og sló
þannig eða öllu heldur skar grasið.
Afköstin voru ekki mikil, en svona
var athafnaþráin rík.“
Það kemur greinilega fram í
Einars sögu Guðfinnssonar, að
hann hefur trúað því að örlög réðu
jafnt lífi sem dauða, og verður
varla annað sagt en að örlögin hafi
verið að verki, þegar hin skag-
firzka Halldóra Jóhannsdóttir brá
Ásgeir Jakobsson.
á það ráð að flytjast til ísafjarðar,
þar öllum ókunn, en ekki Ameríku,
en svipað má segja um það, hversu
það vildi til, að hún réðst kaupa-
kona að Hvítanesi og síðan tókust
ástir með þeim Guðfinni Einars-
syni. Þrír Hvítanessbræðra fóru
til Isafjarðar, og eitt af erindum
þeirra var að ráða kaupakonu.
Þeim varð þá það fyrir að fara
þangað sem fjöldi kvenna var að
verki á fiskreitum, og þar var í
hópnum stúlkan skagfirzka. Hún
mun hafa unnið rösklega, en þó
gefið sér tíma til að líta á
Hvítanessbræður, og að henni viku
þeir sér með erindi sitt. Og jú, jú,
hún brá við, fór heim til húsbónda
síns og fékk sig lausa úr vistinni.
Og þar með var framtíð hennar
ráðin. Hún giftist Guðfinni
Einarssyni. Þau voru fjögur ár í
Hvítanesi, en bjuggu síðan á
smábýli, sem þau kölluðu Litlabæ.
Þetta býli var á nesinu milli
Hestfjarðar og Skötufjarðar og
fylgdi því dálítill landskiki. Þar
höfðu hjónin eina kú og tuttugu
kindur, en annars var björgin
‘ fyrst og fremst sótt í sjóinn.
Guðfinnur bóndi reri úr Bolunga-
vík á vetrarvertíðum, en heiman
að í Skötufjörðinn og Djúpið á
öðrum tímum árs. Þau Halldóra
eignuðust 15 börn, og þar af
komust 9 til fullorðinsára. Auðvit-
að fóru synirnir snemma að
stunda sjóinn, og segir Einar, að
aldrei hafi heimilið verið bjargar-
laust, og samt voru hjónin gjöful
og gestrisin og svo hjálpsöm, að
þau bættu jafnvel við á heimilið
sér óviðkomandi vesalingum, ef
þörfin var brýn. t
Einar dáir mjög skörungsskap,
dugnað og aðra mannkosti móður
sinnar, sem vitanlega var forsjón
heimilisins, þegar bóndi hennar
var í verinu. Má nærri geta, að
ekki hafi henni alltaf verið rótt,
þegar mestur var veðrahamurinn,
og þá mun hún ekki hafa verið alls
kostar áhyggjulaus, þegar Sigfús,
sonur hennar, gerðist 11 ára
formaður og fiskaði á lóðir á
grunnmiðum með Einar, bróður
sinn, 8 ára gamalan sem háseta.
Einar mat líka og virti föður sinn
mikils, engu síður en móðurina.
Guðfinnur var bókamaður, en þó
sívinnandi á sjó eða landi, og svo
var hann vandaður, að af bar.
Einar lætur þess getið, að þegar
þar kom, að hann þurfti á
fyrirgreiðslum að halda til fram-
kvæmda, þá aðeins unglingur,
sögðu menn, þegar hann hafði
sagt, hverra manna hann væri:
„Nú, þú ert sonur hans Guðfinns í
Litlabæ. Þá er óhætt að lána þér.“
En þó að Guðfinnur væri valin-
kunnur dugnaðar- og skilamaður,
segir Einar frá því sem sárri
minningu, að eitt haustið var
föður hans, sem hafði þá lagt inn
allan sinn haustafla, neitað um
úttekt til jólanna!
Þau hjónin í Litlabæ höfðu sem
sé í sig og á, en engan munað,
meðal annars ekki þann að geta
veitt börnum sínum þá fræðslu,
sem ljóst var, að þau þráðu og
höfðu brýna þörf fyrir, og kemur
það víða fram í Einars sögu. að
það hefur hann alltaf harmað. En
snemma kom fram, hve framtaks-
samur hann var og í rauninni
stórhuga. Seytján ára gerðist hann
formaður á eigir. fari, og ekki leið
á löngu, unz hinn eini arfur hans
bar athyglisverðan ávöxt. Fyrir-
sögn þessa_ greinarkorns er hans
eigin orð, Eg erfði ekki fé, en ég
erfði dyggðir, og þær voru: áhugi, ,
framtak, ósieitileg iðjusemi,
sparsemi og nýtni, skilvísi sem af
bar og sú tilfinning, að hann hefði
skyldur gagnvart samborgurum
snum. Þetta allt gengur sem
rauður þráður gegnum hina löngu
sögu hins þjóðkunna athafna-
manns. Hann eignaðist konu, sem
var af dugandi fólki komin,
vandist í bernsku vinnusemi og
myndarskap heima fyrir og í
góðum vistum, og hefur svo verið
bónda sínum samtaka um að ala
þannig upp hin mörgu börn þeirra,
að hvað sem ástandi og aðstöðu
liði teldu þau sér skylt og hollast
að vinna, strax og þau voru
nokkurs megnug, að þeim störfum,
sem voru undirstaða alls þess, sem
gerzt hefur til bóta í Bolungavík á
þeirri rúmlegu hálfu öld, sem
Einar Guðfinnsson hefur, fyrst
sem eini forystumaður sinna
fyrirtæja, síðan með tilstyrk
velgefinna vinnusamra og vel
menntaðra sona, breytt óhrjálegri
verstöð í einhvern allra glæsileg-
asta kaupstað þessa lands.
Einari farast þannig orð í
upphafi kaflans í skóla lífsbarátt-
unnar.
„Ég átti ekki harðan uppvöxt
borið saman við ýmsa jafnaldra
mína, sem ólust upp við örbirgð
eða á hrakhólum, því að ég ólst
upp við hjartahlýju og umönnun
góðra foreldra og hafði nóg
viðurværi til að ná fullum þroska.
En tímarnir eru svo breyttir, að
það var eitt sinn, þegar fjölskylda
mín hittist öll, að ég fór að rifja
upp eitt og annað frá æskuárun-
um. Þá gall við í einu barnabarna
minna í miðjum klíðum í frásögn
minni:
„Heldurðu, að þig misminni
þetta ekki, afi?“
Ég var þó ekki að gera annað en
lýsa kjörunum og lífinu á
bjargálna heimili um aldamótin,
fábreyttu lífi án munaðar og
skemmtana, gernýtingu klæða og
matar og sparnaðar í hverju einu
og löngum vinnudegi foreldra
minna allan ársins hring — og
hvernig við börnin fórum að
hjálpa til við verkin á þeim aldri.
þegar börnum nú er ekið í
skólann í fyrsta skipti.“
(Leturbreyting mín. G.G.H.)
I því, sem ég hef þegar sagt um
þessa bók hef ég lagt ærna áherzlu
á að lýsa þeim arfi, sem Einar
Guðfinnsson hlaut í föðurgarði —
og börn hans síðar nutu. Og þetta
hef ég gert af þeim sökum, að ég
hef um áratuga skeið fylgzt af
eðlislægum áhuga með því, sem
fram hefur farið í Bolungavík, þar
eð það er sannfæring mín, byggð á
langri reynslu og athugun, að
vinnusemi, starfsgleði og
ábyrgðartilfinning gagnvart jafnt
nágrönnum sem þjóðinni allri sé
óhjákvæmileg undirstaða góðs
gengis einstaklings og samfélags
— líka íslcnzku krónunnar. ef
krónu skyldi kalla. Og það var
einmitt þetta, sem ég vildi sagt
hafa með síðustu skáldsögu minni:
„Hamingjan er ekki alltaf ótukt."
Svo sem áður getur hefur
söguritarinn haft þann hátt á gerð
sögunnar, að ýmist hann sjálfur
eða sögumaðurinn segja frá. Þetta
er frekar óvenjulegt form á
ævisögu, og í fyrstu mun lesandan-
um í stundum þykja umskiptin frá
söguritara til sögumanns nokkuð
skyndileg, en svo venst hann þessu
og finnst það ekki slíta söguþráð-
inn til óþæginda. Sannleikurinn er
sá, að Ásgeir hefur viljað koma að
sem flestum og flestu, sem að
meira eða minna leyti hefur haft
áhrif á aðstæður og umsvif Einars
og þar með framvindu breytinga
og bóta, og vissulega er margt
athyglis- og eftirminnilegt í sög-
unni, hvort sem Ásgeir eða Einar
segir frá.
Ég nefni þá fyrst þá háttsemi
Einars, að vera alltaf fram á elliár
verkstjóri og sjálfur þátttakandi í
svo til öllu, sem unnið var, en velja
sér mjög vel færan og gagnvand-
aðan mann til þess að sjá um
bókhald og skriffinnslu. Þetta varð
til þess, að betur var unnið en ella
hefði orðið og á hagkvæmari hátt,
og auk þess kom það á náinni
samstöðu verkafólks og vinnuveit-
enda, enda veit ég frá þeim árum,
sem ég var á ísafirði, að Einar
vildi sem allra minnst afskipti
hafa af verkföllum, sem fyrst og
fremst voru runnin undan rifjum
bankavalds og státinna nýgræð-
inga i atvinnustétt, er lögðu í það
metnað sinn að halda við lægra
kaupgjaldi í Bolungavík en öðrum
sjóþorpum á Vestfjörðum og hlutu
svo „skell fyrir skildinga“. Þá er
það bátaeign Einars. Hann vissi
Bókmenntir
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
sannarlega, að það var yfirleitt
hans hagur og fólksins í þorpinu,
að sem mestur fiskur bærist á
land. Svo varð þá að fjölga
bátunum, svo að segja hvernig sem
áraði. Og það gerði Einar lengi vel
á mjög svo hagkvæman hátt, ekki
aðeins sér heldur og öðrum. Hann
valdi ávallt sem sameignarmann
annaðhvort reyndan og fiskinn
formann — eða þá ungan og
ötulan sjómann, sem líklegur var
til að sækja vel sjó og reynast
fiskisæll. Það var svo hagur hans
og sameignarmannsins og raunar
líka þorpsbúa allra, að hinn nýi
bátur reyndist happafleyta. Loks
var það, hvernig þessi mikli
skilamaður brást við, ef auðsætt
var vegna verðfalls á fiski, afla-
leysis eða annarra áfalla, að
honum mundi ekki reynast fært að
standa við gefin loforð eða samn-
inga. Þá beið hann ekki, unz allt
var komið í eindaga, en leitaði
Einar Guðfinnsson.
alllöngu fyrir fram frestunar á
greiðslum.
Loks er svo það vandamál, sem
olli slíkum erfiðleikúm við útgerð í
Bolungavík áratugum saman, að
heita má undur, að bolvískir
hörkusjómenn skyldu ekki gefast
upp á því og útgerðarmenn sömu-
leiðis.
Þó að Bolungavík væri hafnlaus,
lá hún vel við fiskimiðum, þaðan
var jafnvel stuttróið, þó að fáfiski
væri í Djúpinu. En þegar vélbát-
arnir komu til sögunnar, varð hún
á vissan hátt hálfgildings vand-
ræða verstöð. Hún lá svo til fyrir
opnu hafi, og þangað lagði sjói úr
Jökulfjörðunum, þegar styrmdi af
norðaustri. Svo varð þá að setja
vélbátana ofan og upp í hvert
skipti, sem róið var. Var því
illgerlegt að róa úr Víkinni bátum,
sem voru stærri en 7 smálestir.
Stærri báta og þyngri varð vart
eða ekki ráðið við, svo sem
aðstæður voru í fjöru og fyrir
landi. Lýsa þeir Einar og Ásgeir
þessum erfiðleikum mjög greini-
lega, og frábær að skýrleik og
nákvæmni er lýsing Ásgeirs á því
fyrirkomulagi, sem þarna var við
haft. En það var ekki sopið kálið,
þó að það væri í ausuna komið.
Brátt kom í ljós, eftir að vélbátum
fjölgaði geysilega á fáum árum og
bæði erlendir og innlendir togarar
sóttu á grunnmið Bolvíkinga, að
heimamann urðu oft og tíðum að
sækja á djúpmið á sínum litlu
fleytum, og það víluðu þeir ekki
fyrir sér. Það sýnir bezt, hverjir
afbrigða formenn og stjórnarar
voru á þessum fleytum, að ekki
fórust fleiri bátar úr flota Bolvík-
inga heldur en úr röðum hinna í
þennan tíma svokölluðu „stóru
báta“ í nálægum verstöðvum.
Ég sagði áðan, að frábærlega
skýr væri lýsing Ásgeirs Jakobs-
sonar á því, hvernig bolvískir
sjómenn hefðu sett báta sína upp
og ofan. Og flest er vel um þessa
bók frá hendi Ásgeirs. Hann segir
oft fjörlega frá, en hefði mátt
leggja meiri rækt við að sýna
meðfædda kímni sögumannsins.
En þótt ég hafi rekið augun í
sitthvað smálegt, sem hefði mátt
betur fara, ef nostrað hefði verið
við það, eyði ég ekki rúmi í neinn
sparðatíning. Ymsum mun þykja
minnst stuttlega á of marga báta
og menn, en þess ber að gæta, að
hver nýr bátur var þrep á leið
Einars upp og fram — og að hver
dugandi formaður er merkur
fulltrúi þeirrar stéttar, sem alls
staðar er, beint eða óbeint, grund-
völlur íslenzkrar afkomu og reisn-
ar.
Hér læt ég staðar numið, fer
ekkert út í lýsingar á því þjóð-
kunna blómaskeiði, sem nú ríkir i
Bolungavík.
Aftast í bókinni er niðjatal
•þeirra Einars Guðfinnssonar og
konu hans, Elísabetar Hjaltadótt-
ur, og loks tvídálka nafnaskrá á 8
blaðsíðum.
Ég þakka svo að lokum Ásgeiri
Jakobssyni, Einari Guðfinnssyni
og bókaútgáfunni Skuggsjá þessa
bók og óska þess, að hvar sem
einstaklingsrekstur ber svipaðan
ávöxt og undanfarið í Bolungavik
megi þjóðin bera gæfu til að meta
það, því að án þeirra d.vggða, sem
EinarN Guðfinnsson tók í arf og
háfði í heiðri, blómgast enginn
rekstur þjóðinni til farsældar,
undir hvaða merki, sem hann er
stofnaður og starfræktur.