Morgunblaðið - 20.12.1978, Blaðsíða 14

46
MORGUNBLAÐIÐ. MIÐVIKUDAGUR 20. DESEMBER 1978
Jón
skarði
Eftirfarandi þjódsaKa er úr
safnriti Ólafs Davíðssonar,
íslrnzkar þjóðsötfur, sem bor-
steinn M. Jónsson hjó til
prentunar og bókaútgáfan
Þjóðsaga gefur út.
Á fyrra hluta þessarar aldar
var sá maður til heimilis á
Skörðugili (ytra, að mig minnir)
á Langholti i Skagafirði, sem
Jón hét Jónsson. Hann var
ókvæntur og sjálfs sín, tók
jafnan þátt í lestaferðum til
Suðurlands og undir Jökul, var
karlmenni að burðum og fríður
ásýndum, enda gekk hann kven-
fólki mjög í augu, og eru ekki
allfáar sagnir um það og sumar
hverjar ekki sem fríðastar. Jón
var annars talinn viðsjálsgripur
og ekki allur þar sem hann var
séður; þótt margt ískyggilegt í
fari hans, enda gaf hann sig lítt
að mönnum og átti sárafáa vini.
Einn aldavin átti hann þó,
Tómas bónda . á Tunguhálsi,
fremst í Tungusveit; sá bær er í
Goðdalasókn. Jón var kallaður
að auknefni „Skarði" eða
Skörðugils-Jón, því að hann
hafði verið þar lengstum ævinn-
ar. Pjáður var hann ekki, en
hest átti hann þó afar góðan,
rauðskjóttan að lit, sem enn er
kunnur í Skagafirði og kallaður
var Skarða-Skjóni. Um hann og
Jón var þetta kveðið:
Þó(a IjAna þýða-stur
þýtur um f róniA harða.
< r hann Skjóni auðþekktur
undfr Jóni Skarða.
Þegar Jón var orðinn hniginn
mjög að aldri og heilsu, söðlaði
hann haust eitt Skjóna sinn,
sem þá var á bezta reki, og reið í
kynnisferð fram að Tunguhálsi
til Tómasar vinar síns. Að
skilnaði gefur hann Tómasi
Skjóna, segist ekki þurfa að
halda á honum lengur, en biður
hann að ljá sér einhverja truntu
til heimferðarinnar. Þetta þótti
Tómasi undarlegt, en lætur þó
til leiðast og þiggur Skjóna, en
ljær honum gamla litförótta
meri i staðinn. Þann skilmála
setti Jón þó undir gjöfina, að
enginn mætti koma á bak
Skjóna, en ljær honum gamla
litförótta meri í staðinn. Þann
skilmála setti Jón þó undir
gjöfina, að enginn mætti koma á
bak Skjóna nema Tómas sjálfur
— ella færi verr. Tómas heitir
þessu, en Jón riður Litföru af
stað heimieiðis. Á var hláka og
haustmyrkur mikið. Um kvöldið
kom vinnukona út í Krossanesi
— yzta bæ í Vallhólmi — og sér
Jón Skarða ríða um hlaðið út á
við. Yrtust þau lítið eitt á, og
talaði stúlkan um það, þegar inn
kom, að undarlegt væri, að Jón
skyldi ekki ríða Skjóna sínum.
Eftir þetta fréttist ekkert til
Jóns eða Litföru, hvernig sem
leitað var, og þótti mönnum
líklegast, að þau mundu hafa
farizt bæði í Héraðsvötnunum
og borizt til sjávar.
Um vorið eftir, í leysingum
mikium, var Ari læknir yngri
Arason heim á leið til sín að
Flugumýri austur yfir Hérðas-
vötn, sem þá voru ófær. Perja
var þá á Miðgrund austan vatna,
en nú er hún á Völlum í Hólmi.
Sigurður hét ferjumaður, bóndi
á Miðgrund, harður maður og
ófyrirleitinn; sagt var, meðal
annars, að hann hafi tekið
vettlinga og sokkaplögg af fólkí,
sem ekki gat goldið honum
fargjald í reiðu silfri. Kalt hafði
löngum verið með honum og
Skörðugils-Jóni. Ari fór á ferju
yfir vötnin, og voru hestar hans
látnir synda yfir þau nokkurn
vegin beint yfir og voru þar
söðlaðir og hestur Sigurðar.
Sandbleytusíki var að austan-
verðu, og riðu þeir Ari því fram
um það eftir söndunum og ekki
lengi, áður en þeir sáu lík,
sandorpið, nokkru fyrir ofan
vötnin. Ari fer af baki, sópar
sandi af andlitinu á líkinu, og
sjá þá báðir, að þetta muni vera
Skörðugils-Jón. Sigurður fór
ekki af baki, og spyr Ari hann
þá í spaugi, hvort hann þekkti
ekki þjóðtrúna um það, að menn
eigi ævinlega að veita dauðum
mönnum nábjargirnar, ef úti
finnist, eða hgræða þeim eitt-
hvað að minnsta kosti. Sigurður
neitar þessu þverlega og heldur,
að helvítið hann Skörðugils-Jón
sé bezt kominn þar sem hann sé.
Þeir Ari ríða svo heimleiðis af
söndunum upp á grundina, en
svo dettur Sigurður allt í einu af
baki og er þá steindauður. Var
þetta, eins og nærri má geta,
kennt Skörðugils-Jóni, og þótti
hann hafa borgað Sigurði illyrð-
in ótæpilega.
Nokkru seinna þetta vor (um
1860) átti presturinn í Goðdöl-
um að vera tekinn til altaris af
nábúa sínum prestinum á Mæli-
felli, og fóru því allir til kirkju
úr sókninni, sem vettlingi gátu
valdið, til að hlýða á aðkomu-
prestinn. Frá Tunguhálsi vildi
hver maður fara nema Tómas
bóndi, sem var veikur og rúm-
fastur. Of fá hross voru á
bænum handa öllum þeim, sem
vildu, og lagði þó Tómas blátt
bann fyrir, að nokkur riði
Skjóna. Kona hans hélt, að það
væri þá ekki hundrað í hætt-
unni, en Tómas sat við sinn
keyp. Það varð þó úr, að Skjóni
var tekinn og settur undir einn
af vinnumönnunum. En þegar
úr hlaði var farið og hver búinn
að lesa sitt faðirvor og vinnu-
maðurinn eins og aðrir búinn að
setja upp pottlokið, fannst
honum ailt í einu eins og
einhver kæmi aftan á sig á
Skjóna, og sligaðist hesturinn
undir eins og var þegar dauður.
Þetta var innan túngarðs. Ekki
þótti Tómasi bónda þetta hafa
farið vonum framar, þegar
honum var sagður dauði Skjóna,
enda var það almannarómur að
kenna þetta Skörðugils-Jóni.
Jósef hét maður Grímsson,
smiður bezti á gull og silfur, en
fátækur mjög og hrossaketsæta.
Hann bjó á Torfumýri við
Flugumýri, eftir Jón, sem kall-
aður var Torfumýrarskítur.
Jósef fór til Tunguháls og fékk
skrokkinn af Skjóna, en varð
ekki mikið úr. Hann gat aðeins
hagnýtt hausinn, en skrokkur-
inn var annars allur svo blár og
marinn, að hann var engum
manni ætur.
Sigríður hét ekkja Sigurðar á
Miðgrund, sem fyrr er nefndur.
Nokkrum árum seinna en þetta
var (um 1870) fannst hún
steindauð og stirnuð í garða-
höfði með heyhneppi í fanginu.
Hún hafði verið að gefa fé um
vetur og orðið bráðkvödd, áður
en hún hafði dreift hneppinu um
garðann, og hafði féð etið
nokkuð af því, þegar hún fannst.
Sagt var af sumum, að eitthvað
mundi þetta lát hafa orsakast af
Skörðugils-Jóni.
Seinna beí eif ei soxur heyrt
saxðar af þewium Jóni.
Eftir handriti Guðm. Þorlákiwonar
cand. max.
Jeanne Cordelier
(þegarvoninein
er eftir
Gleóikona segirfrálíH ^ \
sinu ogumhverfi , ^
* ÍX'
Sólin er ekki
annað en orð
Jeanne Cordelier.
ÞEGAR VONIN EIN ER EFTIR
Sigurður Pálsson þýddi.
Iðunn 1978.
Þegar vonin ein er eftir er ef til
vill sérkennilegasta bókin í ár, bók
sem lýsir lífi franskrar gleðikonu
sem velur ekki venjulegustu leið
vændiskonunnar þegar hún vill
hætta, þeas. sjálfsmorð, heldur
lífið og gerir sér grein fyrir að hún
sjálf er það eina sem hún á eftir:
Forn saga
1 nýrri gerð
Per Olof Sundman.
SAGAN UM SÁM
Eiríkur Hreinn Finnbogason ís-
lenzkaði.
Almenna bókafélagið 1978.
Þegar Beráttelsen om Sám kom
út í Svíþjóð var skrifuð umsögn
um bókina í Morgunblaðið (14.
ágúst 1977) og er ekki ástæða til að
endurtaka það sem þar var haldið
fram þótt hún sé nú komin út í
íslenskri þýðingu.
Þrátt fyrir ágæta þýðingu
Eiríks Hreins Finnbogasonar þyk-
ir mér bókin skemmtilegri á
frummálinu. Ef til vill eigum við
ekki jafn auðvelt með að sætta
okkur við hina djarflegu úrvinnslu
höfundar á Hrafnkels sögu Freys-
goða í íslenskri gerð? Sænskan
veldur vissri fjarlægð sem fer
sögunni og aðferðum hennar vel.
Eins og mörgum mun vera
kunnugt færir Per Olof Sundman
persónur Hrafnkels sögu yfir til
nútímans. I bókinni eru bílar
fyrirferðarmiklir, nútímalegir
búskaparhættir og streita tímans.
Sagan gerist öðrum þræði í
fornöldinni, til dæmis eru vopnin
forn og hesturinn gegnir veiga-
miklu hlutverki við hlið bílsins.
Það ber að hafa í huga að við gerð
sögunnar hefur Sundman tekið
mið af kvikmyndalist; upphaflega
var ætlun hans að skrifa kvik?
myndahandrit, en sagan gerðist
áleitin uns hún náði yfirhöndinni
og skáldsagnahöfundurinn Sund-
man hlýddi kallinu.
Fyrir íslenska lesendur er það
m.a. fróðlegt að að kynnast því
hvernig merkur erlendur höfundur
gerir sér mat úr fornri sögu og
reynir að skrifa á nútímalegan
hátt samkvæmt gamalli sagna-
hefð. Hrafnkels saga hefur lengi
verið Sundman ofarlega í huga,
það vita íslenskir vinir hans, og
það er út af fyrir sig listrænt afrek
hvernig tengsl gamals og nýs
verða að þekkilegri sögu í Sögunni
um Sám.
Eins og fram hefur komið leggur
Per Olof Sundman ríka áherslu á
þátt kvenna í Hrafnkels sögu.
Einar hlýtur að falla fyrir öxi
Hrafnkels vegna þess að hann
ríður uppáhaldshesti hans
Freyfaxa þvert ofan í vilja hús-
bóndans. Einar nýtur ásta tveggja
kvenna áður en hann deyr, Ásu
sem er viðhald Hrafnkels, og
Oddbjargar konu hans. Það er
vegna þessa sem Einar er veginn; í
Freyfaxa er fólgin kynferðisleg
merking sem Sundman leitast við
að túlka. Þessi óvænti þáttur
Hrafnkels sögu gerir hana for-
vitnilega þótt um hann megi
vitaskuld deila eins og annað í
Sögunni um Sám.
Endursögn Sundmans á Hrafn-
kels sögu eða hvað menn vilja
kalla verk hans er aukin að mun.
Bætt er við persónum og það sem
einkennir frásagnarmátann er hve
lengi er dvalist við ýmis smáatriði.
Engu að síður er atburðarás hröð.
Eins og sagt var í fyrrnefndum
ritdómi um sænsku útgáfuna þá
gæðir Sundman Söguna um Sám
einkennilegum töfrum á mörkum
raunsæis og ýkjukenndrar frá-
sagnar. Tilgangur hans er sá að
sýna að maðurinn er sjálfum sér
líkur, maður er manni vargur
jafnt nú sem fyrr á öldum.
„Medea í miðjum hörmungunum"
samanber Stendahl.
Þessi bók sem er óvenjulegur
mannlegur vitnisburður er skrifuð
eins og þjálfaður rithöfundur sé að
verki. Bókin er kaldhæðin, hvergi
gætir sjálfsmeðaumkvunar. Hraði
frásagnarinnar er mikill, byrji
maður að lesa er erfitt að hætta
þótt bókin sé löng.
Þeir sem búast við að í þessari
bók geti þeir lesið nákvæmar
lýsingar á samförum, venjulegum
losta og ýmsum afbrigðum kyn-
lífsins, verða ef til vill fyrir
vonbrigðum. En Jeanne Cordelier
kemur víða við í bók sinni og gerir
sér einkum far um að sýna
niðurlægingu. Gleðikonurnar eru
þrælar sem lögregla og melludólg-
ar skiptast á um að leika grátt.
Þær eru mikið barðar og oft
svívirtar eins og vonska heimsins
sé öll þeim að kenna. En þrátt
fyrir ruddaskapinn er líka blíða í
þessari bók, viðkvæmar tilfinning-
ar sem að vísu mega sín lítils í
þessu brennandi víti.
Annar hluti bókarinnar hefst á
þessum orðum:
„Ég var líka einu sinni byrjandi.
Að stunda vændi er eins og að
þreyja endalausan vetur. Fyrst
virðist það óhugsandi en með
tímanum segir maður við sjálfa
sig að sólin sé ekki annað en orð,
sem mennirnir hafi fundið upp.“
Þýðing Sigurðar Pálssonar er á
vönduðu máli, hvergi þvinguð, en
hin trúverðugasta, Honum hefur
tekist vel að ná eðlilegum frásagn-
armáta Jeanne Cordeliers.
Bókmenntlr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
Bóndinn sem
ekki komst til fyr-
irheitna landsins
Per Olof Sundman
Gylfi Gröndah
VONARLAND.
Ævisaga Jóns frá Vogum.
Setberg 1978.
Vonarland er ævisaga Jóns
Jónssonar frá Vogum (1829—1866)
færð í listrænan búning af Gylfa
Gröndal. Að Jóni látnum birtist
sjálfsævisaga hans rituð á ensku í
Reaser’s Magazine. Hún var gefin
út 1966 hjá Isafold í takmörkuðu
upplagi. Umsjónarmaður útgáf-
unnar var Haraldur Hannesson og
íylgdi hann henni úr hlaði með
formála. í dagbókum Jóns er
frásögn af undirbúningi Brasiliu-
farar 1865, en ensku útgáfunni
lýkur áður en hið fyrirheitna land
Jóns frá Vogum og sveitunga hans
kemur til sölu. Þorsteinn Þ.
Þorsteinsson sem ritaði Ævintýrið
frá íslandi til Brasilíu (1938—’39)
hefur stuðst við þessi dagbókar-
brot og sama gerir vitanlega Gylfi
Gröndal í Vonarlandi.
Gylfi Gröndal hefur m.a. þetta
að segja um bók sína:
„Það er von höfundar, að saga
hans sé í öllum höfuðdráttum
sönn, þótt víða hafi verið getið í
eyður, farið frjálslega með
heimildir á nokkrum stöðum og
fáeinum tilbúnum persónum skot-
ið inn í. í bók sem þessari hlýtur
túlkun atburða og persóna að vera
meira og minna hugarsmíð. Efnið
verðskuldar vissulega nákvæma og
fræðilega umfjöllun, en sá er ekki
tilgangur þessarar bókar. Hún er
til orðin einfaldlega vegna þess, að
höfundur gat ekki gleymt Voga-
Jóni eftir að hafa lesið sjálfsævi-
sögu hans á ensku — og langaði til
að vekja athygli annarra á þessum
hugljúfa og stórmerka manni."
Jón frá Vogum leit aldrei
Brasilíu þótt hann væri alráðinn í
að flytja þangað og legði sitt af
mörkum með að þýða leiðbeininga-
bók útflutningsmanna eftir
Hörmeier. Ekki tókst að útvega
skip til fararinnar. Helstu leiðtog-
ar útflytjenda, þeir Einar í Nesi og
Jakob á Grímsstöðum, kunnu
engin ráð til að standa við þau heit
sem þeir höfðu gefið fólki. Eins og
Jakob á Grímsstöðum segir í bréfi
til Jóns frá Vogum höfðu menn
selt búslóð sína og losað sig við
jarðir og urðu að „þola vandræði
og neyð ofan á þær þrengingar,
sem fyrir eru í landinu". Jón lést
úr taugaveiki 36 ára að aldri „í
skjóli Jóhannesar bónda“ á Laxa-
mýri, en þar hafði hann vetursetu
og hugðist reyna að komast til
Brasilíu að vori ásamt konu sinni
og fimm ungum börnum.
Ungur sigldi Jón til Kaup-
mannahafnar og nam þar
snikkaraiðn auk þess sem hann
hóf enskunám og lá í bókum.
Frásagnir Jóns frá Kaupmanna-
hafnarárunum eru ekki þess eðlis
að miklum tíðindum sæti, en þær
eru þægilegur lestur. Jón er
staddur í Kaupmannahöfn þegar
Kristján áttundi fellur frá 20.