Morgunblaðið - 20.12.1978, Blaðsíða 20

52
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 20. DESEMBER 1978
Kosmos
tilrauna- og vísindaleikföng
Tilvalin jólagjöf
fyrir börn jafnt og fulloröna
LITLI RAFEINDAMAÐURINN
sannkölluð könnunarferö í heim
rafeindanna
fyrir börn frá 8 til 16 ára aldurs. Fleiri en 30
áhugaveröar tilraunir úr rafeindafræöi, t.d.
blikkljósgjafa, blómavökvunarvaka, keppnis-
klukka og tveggja þrepa hljómplötumagnari.
Kr. 8.731-
RAFMAÐURINN
fyrir börn frá 8 til 16 ára aldurs. Fleiri en 130i
tilraunir úr rafmagnsfræöi, t.d. umferöarljós,
hljóöauki, talsími, morstæki, rafmagnsbjalla
og ýmiskonar hreyflar. Kr. 19.630.-
RAFEINDAMAÐURINN XG
fyrir alla frá 14 ára aldri.
Yfir 80 teningar og tæki úr rafeindafræöi,
meðal annars magnara, viötæki, viövörunar-
tæki, innanhússími, mælitæki o.fl.
Kr. 46.653-
RAFEINDAMAÐURINN XS
Yfir 50 viöbótareiningar og tæki úr magnara,
viötækja og rafeindastýritæki o.fl.
Kr. 23.933-
LJÓSTÆKNIRINN
fyrir alla frá 10 ára aldri.
Yfir 100 tilraunir úr Ijósa, lita og linsufræöi,
t.d. sjónauka meö 15 sinnum stækkun,
vasasmásjá og 35 mm. reflexmyndavél meö
normal og aödráttarlinsu. Kr. 29.929.-
LOGIKUS
fyrir alla frá 12 ára aldri.
Yfir 60 teningar úr digital tölvutækninni,
meöal annars tæki fyrir veöurspá, getraunir,
fótboltaleiki lækningaspá o.fl. Kr. 29.888.-
Tilraunarstöö og öll nauðsynleg efni og hlutir
fylgja hverjum kassa.
íslenzkur leiöarvísir f®st meö öllum tilrauna-
kössunum.
Meö Því aö eignast leikföng fró KOSMOS, fáiö
pér ekki einungis leikföng, heldur öölist bér
grundvallarpekkingu í tækninni.
Kosmos er langstærsti framleiöandi í heiminum á
tilrauna- og vísindaleikföngum og sala frá
fyrirtækinu nær til allra heimsálfa.
Læriö sjálff á skemmtilegan hátt —
Munið Kosmos tilraunakassana.
Fœst í eftirtöldum verslunum:
Skákhúsiö, Laugavegi 46, s. 19786, Tómstunda-
húsiö, Laugavegi 164, s. 21901, Sameind h.f.,
Grettisgötu 46, S. 21366.
Sendum í póstkröfu um land allt.
Heildverslun
Austurbæjar I uuuu
Smiöjuvegi 3, Kópavogi
Einkaumboö á islandi.
A ROKSTOLUM
________HANNES_________
HÓLMSTEINN GISSURARSON:
Róttæklingurinn Árni Berg-
mann, ritstjóri Þjóðviljans, reit
fyrir skömmu sunnudagspistil
um bók Ólafs Björnssonar pró-
sessors, Frjálshyggju og al-
ræðishyggju. Viðbrögð hans við
bókinni eru fróðleg, hann minn-
ist af nokkurri skynsemi á mörg
brýnustu úrlausnarefni nútíma-
manna í pistli sínum, en ég verð
þó að gera nokkrar athugasemd-
ir við hann, draga enn fram
aðalágreiningsefni stjórn-
málanna.
Fyrsta athugasemdin er sú, að
Árni hafnar ekki með fram-
bærilegum rökum kenningu
Ólafs um andstæður stjórnmál-
anna. Ólafur kennir, að and-
stæðurnar séu sú skoðun, að
einstaklingarnir eigi að velja
þess). Hitt er annað mál, að
markaðskerfið felur í sér „til-
hneigingu til“ lýðræðis, því að
einræðisstjórn (eins og í Chíle)
hefur ríkisvaldið, en ekki hag-
valdið, hún er einræðisstjórn, en
ekki alræðisstjórn í fyllstu
merkingu orðsins, hún hefur
•ekki alla þræði þjóðlífsins í
hendi sinni.
Árni gerir ekki í pistli sínum
nægilega skýran greinarmun á
einræði eða „dictatorship" og
alræði eða „totalitarianism".
Einræðisstjórnir Spánar,
Portúgals og Grikklands féllu
vegna þess, en ekki þrátt fyrir
það, að í þessum löndum var
markaðskerfi; fleiri valdmiðjur
voru til en ríkið, stjórnarand-
stæðingum voru ekki allar
(guðs, þjóðarinnar eða stéttar-
innar).
Önnur athugasemdin er sú, að
Árni er ekki sjálfum sér sam-
kvæmur, því að hann telur, að
dreifing hagvaldsins sé
nauðsynleg, en er þó ósammála
Ólafi um það, að markaðskerfið
sé skilyrði lýðræðis. Hann
bendir einkum á stórfyrirtækin
í löndum markaðskerfisins máli
sínu til stuðnings, telur þau
ólýðræðisleg. Það er rétt, að þau
hafa mikið vald. En hvað ber að
gera? Þjóðnýta þau? Er ekki
betra, að hagvald í einhverri
atvinnugrein dreifist á tíu
stórfyrirtæki en að því sé öllu
safnað að ríkinu? Þjóðnýting
stórfyrirtækjanna er óskynsam-
leg, því að einkarekstur er
hagkvæmari en ríkisrekstur og
lítil dreifing hagvalds betri en
engin. Auðvitað verður að setja
stórfyrirtækjunum reglur,
reyna að tryggja, að þau misnoti
ekki vald sitt. Öllu valdi fylgir
hætta á misnotkun þess, eins og
frjálslyndir menn hafa brýnt
fyrir öðrum öldum saman, en
róttæklingarnir sjaldan skilið.
Leiða má þó rök að því, að
róttæklingarnir geri of mikið úr
valdi stórfyrirtækjanna á
Vesturlöndum og of lítið úr
valdi verkalýðsfélaganna.
Sennilega er söfnun hagvalds að
verkalýðsfélögunum enn hættu-
legri en söfnun þess að stór-
fyrirtækjunum.
Þriðja athugasemdin er sú, að
Árni gengur frá skipulagsvanda
framleiðslunnar óleystum.
Hann er.sammála Ólafi um það,
að miðstjórnarkerfi Ráðstjórn-
arríkjanna sé síður en svo til
fyrirmyndar. Hann hafnar því.
En hvað velur hann? „Sjálf-
stjórn framleiðendanna“, svarar
hann í pistlinum. En nokkrar
ástæður eru til þess, að þetta
svar Árna er í rauninni ekkert
svar, leysir engan vanda.
ATHUGASEMDIR VH)
SUNNUDAGSPISTIL
markmið sín sjálfir — þessi
skoðun er „frjálshyggja" Ölafs
— og hin, að einhverjir (kóngar,
foringjar eða félagar) eigi að
velja markmiðin fyrir þá í nafni
eða af náð einhvers dularfulls
eða yfirnáttúrulegs afls (guðs,
þjóðarinnar eða stéttarinnar) —
þessi skoðun er „alræðishyggja".
Árni telur, að lítill sem enginn
munur eigi að vera á stjórnar-
farinu í Chile og á Kúbu
samkvæmt þessari kenningu, en
munurinn sé þó mikill. Hann
bendir á það, að markaðskerfi
(kapítalismi) sé í Chílé, en
miðstjórnarkerfi (sósíalismi) á
Kúbu, og minnir á þá kenningu
Ólafs, að markaðskerfið sé
skilyrði lýðræðis, en alls ekki sé
þó lýðræði í Chíle. Hann bætir
því við, að hafi „verið gert mikið
átak“ á Kúbu og „tiltölulega
mikill kjarajöfnuður" sé þar.
Árni fellur í tvær gryfjur, er
hann hafnar þessari kenningu,
aðra gryfjuna rökfræðilega,
hina síðferðilega. Rökfræðilega
gryfjan er ruglandi (eða ekki
nægilega skýr greinarmunur)
Árna á nauðsynlegu og
nægilegu skilyrði fyrir lýðræði.
Ólafur kennir í bók sinni, að
markaðskerfið sé nauðsynlegt
skilyrði fyrir lýðræði, en ekki
nægilegt. Þetta má orða svo, að
markaðskerfi geti verið án
lýðræðis (eins og í Chíle), en
lýðræði ekki án markaðskerfis
(enda hefur það hvergi verið án
bjargir bannaðar, stjórnarand-
staðan óx í skjóli markaðarins.
En þær ríkisstjórnir, sem hafa
bæði ríkisvaldið og hagvaldið
(eins og á Kúbu og í Ráð-
stjórnarríkjunum), eru alræðis-
stjórnir, þær þrengja svo kosti
stjórnarandstæðinga, að þeir
verða ehgir, stjórnarandstæð-
ingana kelur á berangrinum.
Róttæklingurinn Trotzký átti
við þetta, þegar hann sagði í bók
sinni, Byltingunni svikinni. „í
landi, þar sem ríkisstjórnin er
eini atvinnurekandinn, hefur
stjórnarandstaða í för með sér
hægan hungurdauða."
Siðferðilega gryfjan er sú
afsökun einræðisstjórnarinnar
á Kúbu, að hafi „verið gert
mikið átak“ og komið á „tiltölu-
lega miklum kjarajöfnuði" þar
(sem ég efast reyndar um). Árni
kennir með öðrum orðum, að
tilgangurinn („kjarajöfnuður-
inn“) helgi tækið (kúgunina). Ég
hélt, að róttæklingarnir hefðu
lært það af reynslu sinni á
tuttugustu öldinni að afsaka
ekki nútíðarkúgun með fram-
tíðarsælu: Hafa þeir ekki gefið
út nægilega margar innstæðu-
lausar ávísanir á framtíðina?
Maðurinn — einstaklingurinn af
holdi og blóði — á að mínu mati
og annarra frjálshyggjumanna
að vera tilgangurinn, en ekki
tæki í höndum þeirra, sem tala
fyrir munn einhverra dular-
fullra eða yfirnáttúrulegra afla
í fyrsta lagi er ekki framleitt
fyrir starfsmenn eða verkamenn
fyrirtækjanna, heldur fyrir
neytendur. Það er því eðlilegt,
að neytendur ráði því, hvað sé
framleitt og hvað ekki, og það
gera þeir með því að velja úr
vörum á markaðnum. Vöruval
einstaklinganna á með öðrum
orðum að vera leiðarljós fram-
leiðslunnar.
í öðru lagi eru hugmyndir
Árna um rekstur fyrirtækja
mjög óraunhæfar, fyrirtæki
verða ekki rekin með orðum,
heldur verkum, þau eru til
framleiðslu, en ekki málfunda.
Það er engin tilviljun, að allar
tilraunir til „sjálfstjórnar
framleiðendanna“ hafa mistek-
izt.
í þriðja lagi — og það skiptir
mestu máli — er skipulagsvandi
framleiðslunnar fremur sá að
samhæfa ákvarðanir allra fram-
leiðslu- og neyzlueininga at-
vinnulífsins (og þær eru þús-
undir þúsunda) en að taka
ákvörðun í einhverri einni fram-
leiðslueiningu, þannig að „sjálf-
stjórn framleiðendanna" er eng-
in lausn á honum. Tvær lausnir
eru til á þessum skipulagsvanda,
markaðskerfið og miðstjórnar-
kerfið. Þær hafa báðar verið
reyndar, markaðskerfið á ís-
landi og í Bandaríkjunum,
miðstjórnarkerfið á Kúbu og í
Ráðstjórnarríkjunum. Og stað-
festir reynslan ekki rök Ólafs?